Draaiboek voor een ouderavond over relaties en seksualiteit

Maat: px
Weergave met pagina beginnen:

Download "Draaiboek voor een ouderavond over relaties en seksualiteit"

Transcriptie

1 Draaiboek voor een ouderavond over relaties en seksualiteit

2 Colofon Titel: Draaiboek voor een ouderavond over relaties en seksualiteit Oorspronkelijke uitgave: NIGZ, 2006 Auteurs: Illustraties: Vormgeving: Sanderijn van der Doef, Silvia de Ruiter en Elsbeth Reitzema Marian Latour Jeroen Steen Dit draaiboek is tot stand gekomen in het kader van de Week van de Lentekriebels van 20 tot en met 24 maart 2006 en is gefinancierd door het ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport. Rutgers Nisso Groep Alle rechten voorbehouden. Draaiboek voor een ouderavond over relaties en seksualiteit 2

3 Inhoudsopgave COLOFON...2 INHOUDSOPGAVE INLEIDING RELATIONELE EN SEKSUELE VORMING IN HET BASISONDERWIJS? WAAROM EEN OUDERAVOND? ORGANISATIE VAN DE OUDERAVOND WEL OF GEEN OUDERAVOND: DE SCHOOL BESLIST WAT IS EEN GOED MOMENT? WIE GAAT DE OUDERAVOND PRESENTEREN? OUDERS BEREIKEN BENODIGDHEDEN EN KOSTEN TAAKVERDELING OUDERAVOND VOORBEELDPROGRAMMA UITWERKING VOORBEELDPROGRAMMA...11 Introductie...11 De seksuele ontwikkeling van kinderen...12 Relationele en seksuele vorming op de basisschool?...15 Wat doet de school?...17 Tijd voor vragen...17 Pauze...17 Oefeningen...18 Alternatieve werkwijze 1: Stellingen...19 Alternatieve werkwijze 2: Oefeningen en stellingen...19 Plenaire nabespreking...20 Tijd voor vragen...20 Afsluiting OUDERAVOND VOORBEELDPROGRAMMA UITWERKING VOORBEELDPROGRAMMA...21 Introductie...21 De seksuele ontwikkeling van kinderen...22 Seksuele opvoeding: wat is dat?...25 Tijd voor vragen...27 Pauze...27 Casussen...27 Plenaire nabespreking...28 Tijd voor vragen...28 Afsluiting...29 Draaiboek voor een ouderavond over relaties en seksualiteit 3

4 BIJLAGEN...30 BIJLAGE 1: VOORBEELD UITNODIGINGSBRIEF VOOR OUDERAVOND BIJLAGE 2: VOORBEELD UITNODIGINGSBRIEF VOOR OUDERAVOND BIJLAGE 3: OEFENINGEN...32 Bloot (onderbouw)...32 Prettige en niet prettige aanrakingen (onderbouw)...33 Beeld van jezelf (groep 6)...34 Gezocht: een vriend (middenbouw)...36 Heimelijk verliefd (bovenbouw)...37 Voorbehoedmiddelen (bovenbouw)...38 BIJLAGE 4: STELLINGEN...40 BIJLAGE 5: CASUSSEN...41 BIJLAGE 6: LITERATUUR EN ADRESSEN...42 BIJLAGE 7: EVALUATIEFORMULIER...45 SHEETS... SHEETS OUDERAVOND 1... SHEETS OUDERAVOND 2... CD-ROM... VOORBEELD UITNODIGINGSBRIEF VOOR OUDERAVOND 1... VOORBEELD UITNODIGINGSBRIEF VOOR OUDERAVOND 2... OEFENINGEN... STELLINGEN... CASUSSEN... LITERATUUR EN ADRESSEN... EVALUATIEFORMULIER... SHEETS OUDERAVOND 1.DOC... SHEETS OUDERAVOND 2.DOC... OUDERAVOND 1.PPT... OUDERAVOND 2.PPT... Draaiboek voor een ouderavond over relaties en seksualiteit 4

5 1 Inleiding Voor u ligt een draaiboek voor een ouderavond over relationele en seksuele vorming in het basisonderwijs. Dit draaiboek is ontwikkeld voor de eerste Week van de Lentekriebels, van 20 tot en met 24 maart Tijdens deze week wordt speciale aandacht besteed aan relationele en seksuele vorming in het basisonderwijs. Dit draaiboek kan gebruikt worden om een ouderavond te organiseren tijdens de Week van de Lentekriebels. Maar het is ook bruikbaar voor scholen en bijvoorbeeld GGD-medewerkers die op een ander moment een ouderavond willen organiseren over relationele en seksuele vorming. In het draaiboek worden twee verschillende ouderavonden beschreven. Eén om ouders te informeren over de manier waarop de school relationele en seksuele vorming gaat behandelen (ouderavond 1), en één over seksuele opvoeding (ouderavond 2). Met enige aanpassing is dit draaiboek ook bruikbaar in andere situaties, bijvoorbeeld om een project over het onderwerp af te sluiten. U kunt het programma op de cd-rom dan aanpassen aan de specifieke situatie op een school. 1.1 Relationele en seksuele vorming in het basisonderwijs? Op lang niet alle basisscholen in Nederland wordt aandacht besteed aan relationele en seksuele vorming. Relationele en seksuele vorming hoort echter ook thuis in het basisonderwijs. Daar zijn verschillende argumenten voor te geven die hierna worden besproken. Vaak wordt gedacht dat relationele en seksuele vorming alleen gaat over het geven van informatie over de voortplanting. Seksualiteit heeft echter ook te maken met vriendschap, liefde, relaties en omgangsregels. Relationele en seksuele vorming gaat daarom ook over: - lichamelijke verschillen tussen jongens en meisjes; - lichamelijke veranderingen die in de puberteit plaatsvinden; - seksuele gevoelens; - vriendschap; - verliefdheid; - seksuele voorkeur; - seksuele normen en waarden; - het aangeven van eigen grenzen; - respect hebben voor de grenzen van anderen. In deze brede betekenis hoort relationele en seksuele vorming thuis in alle groepen van het basisonderwijs. Draaiboek voor een ouderavond over relaties en seksualiteit 5

6 Een andere reden om in het basisonderwijs aandacht te besteden aan relationele en seksuele vorming is dat kinderen dagelijks informatie over seksualiteit krijgen op straat, via de media, via internet, op school en van vriendjes en vriendinnetjes. De informatie die zij krijgen is niet altijd juist. Het beeld dat zij krijgen van seksualiteit is daardoor vaak eenzijdig. Het is daarom belangrijk dat kinderen leren dat seksualiteit ook te maken heeft met respect voor elkaar, met gevoelens van liefde en met normen en waarden. Tenslotte is gebleken dat kinderen steeds jonger in de puberteit komen. Gemiddeld begint de puberteit bij meisjes rond het tiende en bij jongens rond het twaalfde jaar. Leerkrachten in de bovenbouw krijgen dus al volop te maken met pubers. 1.2 Waarom een ouderavond? Relationele en seksuele vorming is een onderdeel van de opvoeding van kinderen. Ouders en leerkrachten kunnen elkaar aanvullen en spelen beide een rol in het begeleiden van kinderen in hun relationele en seksuele ontwikkeling. Als een basisschool aandacht wil besteden aan relationele en seksuele vorming is het belangrijk om ouders daarvan op de hoogte te stellen en eventueel te betrekken. Maar ook als een school niet direct (extra) aandacht wil besteden aan relationele en seksuele vorming kan het goed zijn om ouders te informeren over dit onderwerp en eens met hen van gedachten te wisselen. Ouders kunnen op verschillende manieren worden geïnformeerd over relationele en seksuele vorming en/of over de plannen van de school om aandacht te besteden aan dit onderwerp. Bijvoorbeeld via een nieuwsbrief of door ouders te vragen om mee te werken aan een project rondom dit thema. De meest effectieve manier is echter het organiseren van een ouderavond. Tijdens een ouderavond is er naast het informeren van de ouders ook ruimte voor een actieve inbreng van ouders en een dialoog tussen ouders en leerkrachten. Leerkrachten kunnen daardoor een beter beeld krijgen van de vragen van ouders. En de ouders worden geïnformeerd over welke informatie hun kinderen krijgen. Ouders en leerkrachten kunnen zo de seksuele opvoeding beter op elkaar afstemmen. Draaiboek voor een ouderavond over relaties en seksualiteit 6

7 2 Organisatie van de ouderavond Om een ouderavond over relationele en seksuele vorming goed te laten verlopen is naast de inhoud van het programma ook de organisatie van belang. Hieronder volgt een aantal aandachtspunten ten aanzien van de organisatie. 2.1 Wel of geen ouderavond: de school beslist Het initiatief om een ouderavond over relationele en seksuele vorming te organiseren kan door verschillende personen, commissies of instanties worden genomen. Dat kan een leerkracht zijn, een ouder, de ouderraad, het schoolbestuur of bijvoorbeeld de GGD. De uiteindelijke beslissing ligt bij de school. 2.2 Wat is een goed moment? Het moment waarop een ouderavond over relationele en seksuele vorming georganiseerd kan worden, is afhankelijk van de functie van de avond. Hierna worden vier mogelijkheden besproken. Een ouderavond om te besluiten of het onderwerp wel of niet wordt ingevoerd op school. Tijdens de ouderavond worden de ouders geïnformeerd over het belang van relationele en seksuele vorming op school. De school wil weten of de ouders achter de invoering van het onderwerp staan. Ouders voelen zich vaak meer betrokken bij de invoering van het onderwerp als zij invloed hebben gehad op het besluit. Een ouderavond om ouders te informeren over de manier waarop de school relationele en seksuele vorming gaat behandelen. De school heeft het besluit al genomen en wil de ouders informeren over en betrekken bij het onderwerp. Het voordeel is dat de ouders op de hoogte zijn en daardoor ook in de thuissituatie kunnen inspelen op wat er op school is behandeld. Deze ouderavond is uitgewerkt in dit draaiboek (ouderavond 1). Een ouderavond om een project over het onderwerp af te sluiten. Tijdens deze ouderavond worden de ouders geïnformeerd over het verloop van de lessen, de reacties van de leerlingen en de manier waarop de ouders er mee verder kunnen. In dit geval kan het project van tevoren schriftelijk worden aangekondigd bij de ouders. Draaiboek voor een ouderavond over relaties en seksualiteit 7

8 Een ouderavond over seksuele opvoeding. Tijdens deze ouderavond worden de ouders geïnformeerd over seksuele opvoeding. Ook kan er gelegenheid worden geboden voor het uitwisselen van ervaringen. Deze ouderavond is uitgewerkt in dit draaiboek (ouderavond 2). 2.3 Wie gaat de ouderavond presenteren? De ouderavond kan door de school zelf gepresenteerd worden of door een deskundige, bijvoorbeeld een GGD-medewerker of een jeugdarts. Ook kan een deskundige samen met iemand van de school de avond presenteren. De deskundige vertelt dan bijvoorbeeld iets over de seksuele ontwikkeling van kinderen en iemand van de school vertelt wat de school gaat doen. 2.4 Ouders bereiken Een manier om ouders zoveel mogelijk te stimuleren de ouderavond te bezoeken, is door een aantal ouders te betrekken bij de organisatie van de avond. Het verdient de voorkeur om ouders met verschillende opvattingen over relationele en seksuele vorming te betrekken bij de voorbereidingen. De aankondiging van de ouderavond moet de nieuwsgierigheid wekken van alle ouders, zowel allochtone als autochtone. In de aankondiging kan benadrukt worden dat de school relationele en seksuele vorming belangrijk vindt en daarom achter deze ouderavond staat. Een enkele aankondiging is vaak snel vergeten. Geprobeerd kan worden om op verschillende manieren de aandacht voor deze avond te trekken. De kinderen kunnen bijvoorbeeld een persoonlijke uitnodiging meenemen naar huis. Ook kan de avond op verschillende plekken en tijden aangekondigd worden, bijvoorbeeld in het informatiebulletin van de school en door middel van posters. De ervaring leert dat het vaak moeilijk is om allochtone ouders te bereiken voor een ouderavond over relationele en seksuele vorming. Hier volgt een aantal tips om ouders (van allochtone afkomst) te stimuleren de ouderavond te bezoeken. Zorg voor kinderopvang in de school. Ouders die geen oppas hebben kunnen dan toch komen. Organiseer een bijeenkomst onder schooltijd in plaats van s avonds. Sommige ouders vinden het makkelijker om onder schooltijd bijeen te komen. Zorg ook dan voor kinderopvang voor de kinderen die nog niet naar school gaan. Draaiboek voor een ouderavond over relaties en seksualiteit 8

9 Organiseer een bijeenkomst met voorlichting in eigen taal en cultuur (Vetc). Een bijeenkomst in de eigen taal en in overeenstemming met de eigen cultuur kan bij ouders van allochtone afkomst de barrière om te komen wegnemen. Laat de kinderen tekeningen o.i.d. maken die gerelateerd zijn aan het onderwerp en die tijdens de avond door de ouders kunnen worden bekeken. Vaak zullen kinderen hun ouders dan aan de avond herinneren. Spreek ouders persoonlijk aan. Een effectieve manier om ouders te bereiken is door hen persoonlijk aan te spreken of op te bellen. 2.5 Benodigdheden en kosten Voor een ouderavond zijn de volgende faciliteiten nodig: - grote ruimte (aula, gymnastieklokaal); - mogelijkheid om ouders in kleine groepjes te laten discussiëren; - mogelijkheden om koffie en thee te zetten en te drinken; - eventueel een microfoon; - overheadprojector en sheets (zie sheets) of een beamer en PowerPointpresentatie (zie cd-rom); - boekentafel met folders en boeken ter inzage (zie bijlage 6 voor suggesties); - oefeningen (kopieerbaar, zie bijlage 3); - stellingen (kopieerbaar, zie bijlage 4); - casussen (kopieerbaar, zie bijlage 5); - lijst met folders, boeken en adressen (kopieerbaar, zie bijlage 6); - evaluatieformulier (kopieerbaar, zie bijlage 7); - potloden of pennen. Het is belangrijk om van tevoren te informeren welk budget de school heeft gereserveerd voor de ouderavond. Een eventuele gastspreker moet uit dit budget betaald kunnen worden. Ook moet rekening gehouden worden met kopieerkosten. 2.6 Taakverdeling Maak afspraken over de volgende taken: - de ruimte; - uitnodigen van de ouders (zie bijlage 1 en 2, voorbeeld uitnodigingsbrief); - wie verzorgt welk deel van de avond; Draaiboek voor een ouderavond over relaties en seksualiteit 9

10 - uitnodigen van een eventuele gastspreker en afspreken welk deel van de avond deze verzorgt; - technische zaken: overheadprojector, beamer, verlengsnoeren; - oefeningen (zie bijlage 3), stellingen (zie bijlage 4), casussen (zie bijlage 5), lijst met folders, boeken en adressen (zie bijlage 6) en evaluatieformulier (zie bijlage 7) kopiëren en verspreiden op de avond; - folders en boeken klaarleggen (zie bijlage 6 voor suggesties) op de boekentafel. Draaiboek voor een ouderavond over relaties en seksualiteit 10

11 3 Ouderavond 1 In dit hoofdstuk wordt een voorbeeldprogramma beschreven voor een ouderavond bedoeld om ouders te informeren over de manier waarop de school relationele en seksuele vorming gaat behandelen. 3.1 Voorbeeldprogramma Programma van uur tot uur Introductie De seksuele ontwikkeling van kinderen Relationele en seksuele vorming op de basisschool? Wat doet de school? Tijd voor vragen Pauze Oefeningen of stellingen Plenaire nabespreking Tijd voor vragen Afsluiting 3.2 Uitwerking voorbeeldprogramma Introductie 5 minuten, van Gebruik sheet 1 Door iemand van de school De ouderavond begint met het welkom heten van de aanwezige ouders en, eventueel, het voorstellen van de spreker. Vervolgens kan het programma van de avond kort worden toegelicht (sheet 1). Draaiboek voor een ouderavond over relaties en seksualiteit 11

12 De seksuele ontwikkeling van kinderen 25 minuten, van Gebruik sheet 2 tot en met 7 Door iemand van de school of de spreker Tijdens dit onderdeel krijgen de ouders informatie over de seksuele ontwikkeling van kinderen. Deze informatie vormt de basis voor de ouderavond. De aanwezige ouders hebben allemaal één of meerdere kinderen van twaalf jaar of jonger en zullen dus op de een of andere wijze in aanraking gekomen zijn met het onderwerp. Vaak zijn ouders zeer geïnteresseerd in dit onderwerp. Werkwijze Op sheet 2 tot en met 7 staat de seksuele ontwikkeling van kinderen tot en met twaalf jaar puntsgewijs beschreven. Aan de hand van deze sheet kunt u de ouders informatie geven over de seksuele ontwikkeling. Hieronder vindt u meer informatie over de seksuele ontwikkeling die u kunt gebruiken voor uw uitleg aan de ouders. Voordat u begint met de uitleg kunt u de ouders vertellen dat het belangrijk is om niet vanuit de ogen van een volwassene naar de seksualiteit van kinderen te kijken maar vanuit de ogen van een kind. Ook is het belangrijk dat u benadrukt dat ieder kind zich op zijn eigen manier en in zijn eigen tempo ontwikkelt. Ouders kunnen ongerust worden wanneer hun kind zich in een ander tempo ontwikkelt dan hier wordt beschreven of bepaald gedrag niet vertoont. Die ongerustheid is vaak nergens voor nodig. De seksuele ontwikkeling van kinderen 0 1 Op het moment dat een kind geboren wordt, zijn de seksuele gevoelens in de basis aanwezig. Net als alle andere gevoelens en emoties moeten deze gevoelens zich nog verder ontwikkelen. Een baby tussen vier en zes maanden kan voor het eerst de eigen geslachtdelen aanraken en vastpakken. Op dat moment ervaart het een gevoel dat tegelijk prettig en spannend is. In eerste instantie ervaart het deze gevoelens op een toevallige manier. 1 2 In het tweede jaar kan een kind onthouden wat het kort daarvoor heeft gedaan om dat prettige gevoel te krijgen. Vanaf dat moment zal het kind herhaaldelijk de eigen geslachtsdelen aanraken. Dit geeft een rustig, ontspannen gevoel. Voor de seksuele ontwikkeling van het kind is het belangrijk dat deze gedragingen niet meteen worden afgeleerd. Draaiboek voor een ouderavond over relaties en seksualiteit 12

13 2 3 Vanaf het derde jaar kan een kind regels en sociale normen leren. Ouders kunnen hun kind leren dat er situaties zijn waarin het vastpakken van de eigen geslachtsdelen wel of niet mag, zonder het kind of zijn gedrag af te keuren. Ik snap dat het lekker voelt, maar dat doen we niet in de supermarkt. Straks als je op je eigen kamertje bent mag dat wel. 2 4 Tussen het tweede en vierde jaar ontwikkelt het kind zijn identiteit. Het kind ontdekt dat het een persoon is anders dan alle andere personen en zal zichzelf vaker ik noemen. Het wordt zich bewust van zichzelf en het eigen lichaam. Ook kan het kind erg nieuwsgierig zijn naar andere blote lichamen. In het begin zal het ongegeneerd kijken naar het lichaam van andere kinderen en volwassenen, bijvoorbeeld door bij een ander kind de broek naar beneden te trekken. Als kinderen merken dat grote mensen dat niet goed vinden, gaan zij dit verpakken in spelletjes, zoals vadertje/ moedertje, doktertje of baby tje krijgen. Tussen het tweede en vierde jaar ontwikkelt zich ook de sekse-identiteit. Dat betekent dat een kind weet of het een jongentje of een meisje is. Zodra het kind zich daar bewust van is, zal het zich gaan gedragen als een jongetje of een meisje. Tenslotte bereikt een kind op deze leeftijd ook een mijlpaal in de taalontwikkeling. Het gaat veel waarom-vragen stellen. Ook kan het veel vieze woorden gaan zeggen. Zeker als volwassen daar boos of ongemakkelijk op reageren is dat een leuk spelletje. 4 6 Vanaf het vierde jaar begint een kind met het ontwikkelen van vriendschappen. Een kind is steeds beter in staat zich in te leven in een ander en zich voor te stellen wat de gevolgen van het eigen gedrag voor een ander kunnen zijn. Het zelfbeeld begint zich te ontwikkelen. Kinderen leren dat gevoelens van vriendschap van elkaar kunnen verschillen. Ze experimenteren met die verschillende gevoelens en de verschillende benamingen voor die gevoelens. Zo kan een kind zeggen verliefd te zijn op de juffrouw, de vader, de moeder of het konijn. Het is belangrijk dat een kind serieus genomen wordt in deze gevoelens. Kinderen vanaf vier jaar leren dat op school andere regels gelden dan thuis. Zij hebben de regels geleerd waaronder seksueel gedrag wel of niet wordt toegestaan in huis, op school en elders. Het aanraken van de geslachtsdelen gebeurt daarom bijna niet meer in het bijzijn van anderen. Wel zijn ze nog steeds erg nieuwsgierig naar hun eigen lichaam en seksuele gevoelens. De Draaiboek voor een ouderavond over relaties en seksualiteit 13

14 seksuele spelletjes zoals vadertje/moedertje, doktertje of baby tje krijgen worden steeds vaker buiten het gezichtsveld van volwassenen gespeeld. 7 9 Kinderen van deze leeftijd gaan steeds meer om met kinderen van het eigen geslacht. Binnen de groep heersen allerlei regels en als een kind erbij wil horen, zal het zich aan de groepsregels moeten houden. Jongens vinden meisjes vaak stom en kinderachtig en meisjes vinden jongens vaak te wild en te stoer. Voor een kind is het soms belangrijk om binnen de groep te laten zien hoe groot, sterk en slim het is. Seksuele kennis en seksueel taalgebruik kunnen dan gebruikt worden als competitie. Zo wisselen kinderen schuine moppen uit (die ze zelf lang niet altijd begrijpen) en bedenken ze rijmpjes met veel seksuele woorden en toespelingen. De volwassen seksualiteit is voor de meeste kinderen van deze leeftijd iets wat niet tot hun belevingswereld hoort. Op deze leeftijd kan het gebeuren dat een kind zich ongemakkelijk gaat voelen als andere mensen zijn/haar blote lichaam kunnen zien. Vaak wil het kind zich niet meer uitkleden waar anderen bij zijn. Het is belangrijk om de wens van het kind te respecteren als het zich niet meer bloot in het openbaar wil vertonen. Dat hoort bij de leeftijd. Het onderscheid tussen vriendschap, verliefdheid en houden van wordt voor kinderen op deze leeftijd steeds duidelijker. Evenals het verschil tussen knuffelen en vrijen. Verliefdheden kunnen heftige gevoelens teweegbrengen, zonder dat kinderen daar seksuele gevoelens aan hoeven te koppelen. Soms willen ze bij elkaar in de buurt zijn. Een eerste voorzichtige aanraking (tegen elkaar aanzitten, handje geven, arm om elkaar heen) kan een spannend gevoel geven Voor de meeste kinderen begint in deze periode de puberteit. De start van de puberteit hangt samen met de ontwikkeling van de geslachtshormonen. Hierdoor gaat deze leeftijdsfase soms gepaard met (sterke) stemmingswisselingen. Kinderen kunnen ook onzeker zijn over hun eigen lichaam. Voor het zelfbeeld is het belangrijk dat een ouder extra positief en bevestigend is. Sommige kinderen ontdekken nu hun seksuele voorkeur. Het hangt van hun omgeving af wat zij met deze gevoelens doen. Verliefde gevoelens nemen toe maar gaan nog niet of nauwelijks gepaard met lichamelijk gedrag. De seksuele gevoelens worden heftiger door de Draaiboek voor een ouderavond over relaties en seksualiteit 14

15 ontwikkeling van de geslachtshormonen, wat bij sommige kinderen kan leiden tot masturberen. Ook krijgen kinderen meer interesse in volwassen seksualiteit. Gemiddeld begint de lichamelijke puberteit bij meisjes rond het tiende en bij jongens rond het twaalfde jaar. Bij meisjes begint de puberteit met de ontwikkeling van de borsten. Daarna volgt de groei van oksel- en schaamhaar. Meisjes groeien in de lengte en de lichamelijke ontwikkeling in deze leeftijdsfase wordt afgesloten met de eerste menstruatie, gemiddeld op dertienjarige leeftijd. Na de eerste menstruatie houdt de groeispurt op. Ze groeien daarna nog wel verder, maar niet zo snel meer. Bij jongens begint de puberteit meestal met de groei van de testikels en de penis, gevolgd door de groei van oksel- en schaamhaar. De groeispurt begint en de stem verandert. Ook krijgt de jongen zijn eerste snor- en baardharen. De lichamelijke ontwikkeling in deze leeftijdsfase eindigt met de eerste zaadlozing, op gemiddeld veertienjarige leeftijd. De groeispurt houdt dan op, waarna ze nog een aantal jaren in een rustiger tempo doorgroeien. Relationele en seksuele vorming op de basisschool? 10 minuten, van Gebruik sheet 8 Door iemand van de school of de spreker Het kan voorkomen dat ouders vinden dat de seksuele opvoeding van kinderen geen taak is van de school. Ook vinden sommige ouders dat kinderen op de basisschool te jong zijn voor seksuele opvoeding. Daarom wordt tijdens dit onderdeel uitgelegd waarom relationele en seksuele vorming op de basisschool belangrijk is. Werkwijze Aan de hand van sheet 8 kunt u een aantal argumenten bespreken die het belang van relationele en seksuele vorming op de basisschool aangeven. Op de volgende pagina vindt u een toelichting bij de argumenten die u kunt gebruiken voor uw uitleg aan de ouders. Eventueel kunt u voordat u de sheet laat zien aan de ouders vragen waarom zij denken dat relationele en seksuele vorming op de basisschool belangrijk is. Draaiboek voor een ouderavond over relaties en seksualiteit 15

16 Waarom relationele en seksuele vorming op de basisschool belangrijk is Seksuele opvoeding gaat over meer dan alleen de voortplanting. Veel ouders denken dat seksuele opvoeding alleen gaat over de voortplanting. Seksuele opvoeding gaat echter over veel meer, bijvoorbeeld: - lichamelijke verschillen tussen jongens en meisjes; - lichamelijke veranderingen die in de puberteit plaatsvinden; - seksuele gevoelens; - vriendschap; - verliefdheid; - seksuele voorkeur; - seksuele normen en waarden; - het aangeven van eigen grenzen; - respect hebben voor de grenzen van anderen. In deze brede betekenis van het begrip hoort seksuele opvoeding thuis in alle groepen van het basisonderwijs. Seksuele opvoeding kan tegenwicht bieden aan onnauwkeurige en eenzijdige informatie. (Jonge) kinderen krijgen dagelijks informatie over seksualiteit bijvoorbeeld op straat, via de media, via internet, op school en van vriendjes en vriendinnetjes. Deze informatie klopt niet altijd. Het beeld dat zij krijgen van seksualiteit is daardoor vaak eenzijdig. Door te praten met kinderen over relaties en seksualiteit kunnen we kinderen de juiste informatie geven. Kinderen komen jonger in de puberteit. Jongens en meisjes komen steeds jonger in de puberteit. Gemiddeld begint de puberteit bij meisjes rond het tiende en bij jongens rond het twaalfde jaar. Leerkrachten en ouders van kinderen in de bovenbouw krijgen dus al volop te maken met pubers. Ouders en school zijn partners in de opvoeding. Seksuele opvoeding is een onderdeel van de opvoeding van een kind. Daarmee behoort het tot de taak van de ouders. Op school nemen de leerkrachten echter een deel van de opvoedende taak over. Ouders en school zijn daarom partners in opvoeding en onderwijs. Draaiboek voor een ouderavond over relaties en seksualiteit 16

17 Wat doet de school? 10 minuten, van Gebruik sheet 9 Door iemand van de school Tijdens dit onderdeel wordt aan de ouders uitgelegd op welke manier de school het onderwerp relaties en seksualiteit gaat behandelen. Werkwijze U kunt dit onderdeel van de ouderavond zelf invullen aan de hand van wat de school gaat doen. De presentatie op de cd-rom kunt u aanvullen met één of meerdere sheets. Als de school gebruik maakt van materialen, kunt u deze aan de ouders laten zien. U kunt ze ook ter inzage op de boekentafel leggen. Tijd voor vragen 10 minuten, van Gebruik sheet 10 Door iemand van de school en de eventuele spreker Vóór de pauze is er nog even gelegenheid voor de ouders om vragen te stellen naar aanleiding van het eerste deel van de avond. Als er vragen worden gesteld die gaan over hoe om te gaan met, kunt u aangeven dat dit na de pauze aan de orde kan komen. Niet alle ouders durven vragen te stellen in een groep. Daarom is het handig als de eventuele spreker en een aantal leerkrachten ook tijdens de pauze beschikbaar zijn voor vragen. Pauze 15 minuten, van Kondig voordat de pauze begint duidelijk aan wanneer de ouders terug worden verwacht. Als dat niet duidelijk is, is de kans groot dat een aantal ouders op de gang of buiten blijft doorpraten. Zorg ervoor dat alle folders en boeken uitgestald liggen op de boekentafel, zodat de ouders deze in de pauze kunnen bekijken. Draaiboek voor een ouderavond over relaties en seksualiteit 17

18 Oefeningen 40 minuten, van Oefeningen uit bijlage 3 kopiëren en uitdelen Door iemand van de school of de spreker De bedoeling van dit onderdeel is dat de ouders een idee krijgen van wat hun kinderen gaan doen tijdens de lessen over relaties en seksualiteit. De ouders gaan daarvoor in kleine groepjes uiteen en maken een aantal oefeningen die hun kinderen ook gaan maken. Werkwijze In bijlage 3 zijn zes oefeningen opgenomen uit het Lespakket Relaties en Seksualiteit: twee voor de onderbouw, twee voor de middenbouw en twee voor de bovenbouw. U kunt hieruit twee à drie oefeningen selecteren die de ouders gaan doen. De ervaring leert dat dat voldoende is. Zorg dat u genoeg kopieën heeft. Als de school met ander materiaal werkt dan het Lespakket Relaties en Seksualiteit, kunt u daaruit zelf een aantal oefeningen selecteren en kopiëren. Om ouders de gelegenheid te geven zoveel mogelijk met elkaar te praten, is het het beste om hen op te delen in kleine groepjes (ongeveer vijf ouders per groepje). Laat de ouders zelf groepjes maken door een groepje te vormen met ouders die bijvoorbeeld op dezelfde rij zitten. De groepjes kunnen ieder een aparte ruimte zoeken of bij elkaar gaan zitten in de grote ruimte. Voordat u de ouders groepjes laat vormen, legt u aan hen uit wat de bedoeling is van dit onderdeel. Vertel hen dat zij zodadelijk in kleine groepjes twee oefeningen gaan maken die hun kinderen ook gaan doen tijdens de lessen. Als zij voldoende tijd hebben mogen ze natuurlijk ook meer oefeningen doen. Bij elke oefening staat een instructie. Leg uit dat de instructie is overgenomen uit de lesmap Relaties & Seksualiteit en dus niet is aangepast voor de ouders. Hierdoor krijgen de ouders een goed beeld van wat hun kinderen gaan doen. Het is handig als u de instructie even mondeling toelicht. Vraag elk groepje één (onderdeel van een) oefening uit te kiezen die men in het groepje het moeilijkst, leukst of interessantst vond en tijdens de nabespreking wil bespreken. Vraag de ouders om om uur terug te zijn voor de nabespreking. Draaiboek voor een ouderavond over relaties en seksualiteit 18

19 Alternatieve werkwijze 1: Stellingen 40 minuten, van Stellingen uit bijlage 4 kopiëren en uitdelen Door iemand van de school of de spreker Een alternatieve werkwijze voor de oefeningen is het bespreken van stellingen. Dit kunt u doen wanneer u het hiervóór beschreven onderdeel niet geschikt vindt voor de ouderavond. Dat kan bijvoorbeeld het geval zijn als de kinderen geen oefeningen gaan doen met betrekking tot relationele en seksuele vorming. Tijdens het bespreken van de stellingen kunnen ouders (en leerkrachten) met elkaar van gedachten wisselen over onderwerpen rondom het thema relationele en seksuele vorming. Ouders worden daardoor bewust gemaakt van hun eigen mening, houding en gedrag ten aanzien van relationele en seksuele vorming. Door naar de meningen en oplossingen te luisteren van andere ouders worden zij tevens bewust gemaakt van de mening, de houding en het gedrag van andere ouders. Werkwijze Kopieer de stellingen die zijn opgenomen in bijlage 4. Het is de bedoeling dat alle ouders een blaadje met stellingen krijgen. Om ouders de gelegenheid te geven zoveel mogelijk met elkaar te praten, is het het beste om hen op te delen in kleine groepjes (ongeveer vijf ouders per groepje). Laat de ouders zelf groepjes maken door een groepje te vormen met ouders die bijvoorbeeld op dezelfde rij zitten. De groepjes kunnen ieder een aparte ruimte zoeken of bij elkaar gaan zitten in de grote ruimte. Voordat u de ouders groepjes laat vormen, geeft u hen een korte instructie. Vertel hen dat zij straks allemaal de stellingen voor zich hebben liggen. Iemand begint met het voorlezen van de eerste stelling en geeft hier zijn of haar reactie op. Daarna mogen de anderen reageren. Het is de bedoeling dat er zo na iedere stelling een gesprek ontstaat. De ouders hoeven het niet met elkaar eens te worden. Het gaat erom dat zij verschillende meningen horen. Vervolgens gaat de volgende deelnemer in het groepje verder met de tweede stelling, en zo verder. Vraag elk groepje de stelling uit te kiezen die men in het groepje het moeilijkst, leukst of interessantst vond en tijdens de nabespreking wil bespreken. Vraag de ouders om om uur terug te zijn voor de nabespreking. Alternatieve werkwijze 2: Oefeningen en stellingen U kunt er ook voor kiezen om de voorgaande twee werkwijzen te combineren. U kunt de groepjes dan bijvoorbeeld één oefening laten maken en een aantal stellingen laten bespreken. Draaiboek voor een ouderavond over relaties en seksualiteit 19

20 Plenaire nabespreking 20 minuten, van Door iemand van de school of de spreker Na het maken van de oefeningen of het bespreken van de stellingen komen de ouders weer bij elkaar zitten. Vervolgens vraagt u een groepje een oefening of stelling te noemen die zij in de nabespreking wil bespreken. Het is de bedoeling dat de andere aanwezige ouders over deze oefening of stelling discussiëren. Er hoeft niet altijd een oplossing of een antwoord uit de discussie te komen. Meningen kunnen nu eenmaal van elkaar verschillen. Het is vooral belangrijk dat ouders de mening van andere ouders horen. Tijd voor vragen 10 minuten, van Door iemand van de school en de eventuele spreker Voordat de avond wordt afgesloten is er nog gelegenheid om vragen te stellen. Afsluiting 5 minuten, van Gebruik sheet 11 Lijst met boeken en adressen (bijlage 6) kopiëren en uitdelen Eventueel evaluatieformulier (bijlage 7) kopiëren en uitdelen Door iemand van de school Als afsluiting bedankt u de aanwezige ouders en de eventuele spreker voor hun komst. U kunt kort terugblikken op het verloop en de inhoud van de avond. Eventueel kunt u de ouders vragen het evaluatieformulier (bijlage 7) in te vullen en in te leveren bij u of degene die de avond georganiseerd heeft. Ook kunt u kopieën van de lijst met folders, boeken en adressen uitdelen (bijlage 6) of op een stapeltje neerleggen op de boekentafel. Draaiboek voor een ouderavond over relaties en seksualiteit 20

21 4 Ouderavond 2 In dit hoofdstuk wordt een voorbeeldprogramma beschreven voor een ouderavond over seksuele opvoeding. 4.1 Voorbeeldprogramma Programma van uur tot uur Introductie De seksuele ontwikkeling van kinderen Seksuele opvoeding: wat is dat? Tijd voor vragen Pauze Casussen Plenaire nabespreking Tijd voor vragen Afsluiting 4.2 Uitwerking voorbeeldprogramma Introductie 5 minuten, van Gebruik sheet 1 Door iemand van de school De ouderavond begint met het welkom heten van de aanwezige ouders en eventueel het voorstellen van de spreker. Vervolgens kan het programma van de avond kort worden toegelicht (sheet 1). Draaiboek voor een ouderavond over relaties en seksualiteit 21

22 De seksuele ontwikkeling van kinderen 25 minuten, van Gebruik sheet 2 tot en met 7 Door iemand van de school of de spreker Tijdens dit onderdeel krijgen de ouders informatie over de seksuele ontwikkeling van kinderen. Deze informatie vormt de basis voor de ouderavond. De aanwezige ouders hebben allemaal één of meerdere kinderen van twaalf jaar of jonger en zullen dus op de een of andere wijze in aanraking gekomen zijn met het onderwerp. Vaak zijn ouders zeer geïnteresseerd in dit onderwerp. Werkwijze Op sheet 2 tot en met 7 staat de seksuele ontwikkeling van kinderen tot en met twaalf jaar puntsgewijs beschreven. Aan de hand van deze sheet kunt u de ouders informatie geven over de seksuele ontwikkeling. Hieronder vindt u meer informatie over de seksuele ontwikkeling die u kunt gebruiken voor uw uitleg aan de ouders. Voordat u begint met de uitleg kunt u de ouders vertellen dat het belangrijk is om niet vanuit de ogen van een volwassene naar de seksualiteit van kinderen te kijken maar vanuit de ogen van een kind. Ook is het belangrijk dat u benadrukt dat ieder kind zich op zijn eigen manier en in zijn eigen tempo ontwikkelt. Ouders kunnen ongerust worden wanneer hun kind zich in een ander tempo ontwikkelt dan hier wordt beschreven of bepaald gedrag niet vertoont. Die ongerustheid is vaak nergens voor nodig. De seksuele ontwikkeling van kinderen 0 1 Op het moment dat een kind geboren wordt, zijn de seksuele gevoelens in de basis aanwezig. Net als alle andere gevoelens en emoties moeten deze gevoelens zich nog verder ontwikkelen. Een baby tussen vier en zes maanden kan voor het eerst de eigen geslachtdelen aanraken en vastpakken. Op dat moment ervaart het een gevoel dat tegelijk prettig en spannend is. In eerste instantie ervaart het deze gevoelens op een toevallige manier. 1 2 In het tweede jaar kan een kind onthouden wat het kort daarvoor heeft gedaan om dat prettige gevoel te krijgen. Vanaf dat moment zal het kind herhaaldelijk de eigen geslachtsdelen aanraken. Dit geeft een rustig, ontspannen gevoel. Voor de seksuele ontwikkeling van het kind is het belangrijk dat deze gedragingen niet meteen worden afgeleerd. Draaiboek voor een ouderavond over relaties en seksualiteit 22

23 2 3 Vanaf het derde jaar kan een kind regels en sociale normen leren. Ouders kunnen hun kind leren dat er situaties zijn waarin het vastpakken van de eigen geslachtsdelen wel of niet mag, zonder het kind of zijn gedrag af te keuren. Ik snap dat het lekker voelt, maar dat doen we niet in de supermarkt. Straks als je op je eigen kamertje bent mag dat wel. 2 4 Tussen het tweede en vierde jaar ontwikkelt het kind zijn identiteit. Het kind ontdekt dat het een persoon is anders dan alle andere personen en zal zichzelf vaker ik noemen. Het wordt zich bewust van zichzelf en het eigen lichaam. Ook kan het kind erg nieuwsgierig zijn naar andere blote lichamen. In het begin zal het ongegeneerd kijken naar het lichaam van andere kinderen en volwassenen, bijvoorbeeld door bij een ander kind de broek naar beneden te trekken. Als kinderen merken dat grote mensen dat niet goed vinden, gaan zij dit verpakken in spelletjes, zoals vadertje/ moedertje, doktertje of baby tje krijgen. Tussen het tweede en vierde jaar ontwikkelt zich ook de sekse-identiteit. Dat betekent dat een kind weet of het een jongentje of een meisje is. Zodra het kind zich daar bewust van is, zal het zich gaan gedragen als een jongetje of een meisje. Tenslotte bereikt een kind op deze leeftijd ook een mijlpaal in de taalontwikkeling. Het gaat veel waarom-vragen stellen. Ook kan het veel vieze woorden gaan zeggen. Zeker als volwassen daar boos of ongemakkelijk op reageren is dat een leuk spelletje. 4 6 Vanaf het vierde jaar begint een kind met het ontwikkelen van vriendschappen. Een kind is steeds beter in staat zich in te leven in een ander en zich voor te stellen wat de gevolgen van het eigen gedrag voor een ander kunnen zijn. Het zelfbeeld begint zich te ontwikkelen. Kinderen leren dat gevoelens van vriendschap van elkaar kunnen verschillen. Ze experimenteren met die verschillende gevoelens en de verschillende benamingen voor die gevoelens. Zo kan een kind zeggen verliefd te zijn op de juffrouw, de vader, de moeder of het konijn. Het is belangrijk dat een kind serieus genomen wordt in deze gevoelens. Kinderen vanaf vier jaar leren dat op school andere regels gelden dan thuis. Zij hebben de regels geleerd waaronder seksueel gedrag wel of niet wordt toegestaan in huis, op school en elders. Het aanraken van de geslachtsdelen gebeurt daarom bijna niet meer in het bijzijn van anderen. Wel zijn ze nog steeds erg nieuwsgierig naar hun eigen lichaam en seksuele gevoelens. De Draaiboek voor een ouderavond over relaties en seksualiteit 23

24 seksuele spelletjes zoals vadertje/moedertje, doktertje of baby tje krijgen worden steeds vaker buiten het gezichtsveld van volwassenen gespeeld. 7 9 Kinderen van deze leeftijd gaan steeds meer om met kinderen van het eigen geslacht. Binnen de groep heersen allerlei regels en als een kind erbij wil horen, zal het zich aan de groepsregels moeten houden. Jongens vinden meisjes vaak stom en kinderachtig en meisjes vinden jongens vaak te wild en te stoer. Voor een kind is het soms belangrijk om binnen de groep te laten zien hoe groot, sterk en slim het is. Seksuele kennis en seksueel taalgebruik kunnen dan gebruikt worden als competitie. Zo wisselen kinderen schuine moppen uit (die ze zelf lang niet altijd begrijpen) en bedenken ze rijmpjes met veel seksuele woorden en toespelingen. De volwassen seksualiteit is voor de meeste kinderen van deze leeftijd iets wat niet tot hun belevingswereld hoort. Op deze leeftijd kan het gebeuren dat een kind zich ongemakkelijk gaat voelen als andere mensen zijn/haar blote lichaam kunnen zien. Vaak wil het kind zich niet meer uitkleden waar anderen bij zijn. Het is belangrijk om de wens van het kind te respecteren als het zich niet meer bloot in het openbaar wil vertonen. Dat hoort bij de leeftijd. Het onderscheid tussen vriendschap, verliefdheid en houden van wordt voor kinderen op deze leeftijd steeds duidelijker. Evenals het verschil tussen knuffelen en vrijen. Verliefdheden kunnen heftige gevoelens teweegbrengen, zonder dat kinderen daar seksuele gevoelens aan hoeven te koppelen. Soms willen ze bij elkaar in de buurt zijn. Een eerste voorzichtige aanraking (tegen elkaar aanzitten, handje geven, arm om elkaar heen) kan een spannend gevoel geven Voor de meeste kinderen begint in deze periode de puberteit. De start van de puberteit hangt samen met de ontwikkeling van de geslachtshormonen. Hierdoor gaat deze leeftijdsfase soms gepaard met (sterke) stemmingswisselingen. Kinderen kunnen ook onzeker zijn over hun eigen lichaam. Voor het zelfbeeld is het belangrijk dat een ouder extra positief en bevestigend is. Sommige kinderen ontdekken nu hun seksuele voorkeur. Het hangt van hun omgeving af wat zij met deze gevoelens doen. Verliefde gevoelens nemen toe maar gaan nog niet of nauwelijks gepaard met lichamelijk gedrag. De seksuele gevoelens worden heftiger door de Draaiboek voor een ouderavond over relaties en seksualiteit 24

25 ontwikkeling van de geslachtshormonen, wat bij sommige kinderen kan leiden tot masturberen. Ook krijgen kinderen meer interesse in volwassen seksualiteit. Gemiddeld begint de lichamelijke puberteit bij meisjes rond het tiende en bij jongens rond het twaalfde jaar. Bij meisjes begint de puberteit met de ontwikkeling van de borsten. Daarna volgt de groei van oksel- en schaamhaar. Meisjes groeien in de lengte en de lichamelijke ontwikkeling in deze leeftijdsfase wordt afgesloten met de eerste menstruatie, gemiddeld op dertienjarige leeftijd. Na de eerste menstruatie houdt de groeispurt op. Ze groeien daarna nog wel verder, maar niet zo snel meer. Bij jongens begint de puberteit meestal met de groei van de testikels en de penis, gevolgd door de groei van oksel- en schaamhaar. De groeispurt begint en de stem verandert. Ook krijgt de jongen zijn eerste snor- en baardharen. De lichamelijke ontwikkeling in deze leeftijdsfase eindigt met de eerste zaadlozing, op gemiddeld veertienjarige leeftijd. De groeispurt houdt dan op, waarna ze nog een aantal jaren in een rustiger tempo doorgroeien. Seksuele opvoeding: wat is dat? 20 minuten, van Gebruik sheet 8 Door iemand van de school of de spreker Tijdens dit onderdeel wordt uitgelegd wat wordt verstaan onder de seksuele opvoeding van kinderen. Ook wordt aandacht besteed aan de vraag waarom seksuele opvoeding belangrijk is. Tenslotte wordt besproken vanaf welke leeftijd je met kinderen kunt communiceren over relaties en seksualiteit. Werkwijze Aan de hand van sheet 8 kunt u uitleggen wat wordt verstaan onder de seksuele opvoeding van kinderen. Op deze sheet staat ook een aantal argumenten die het belang van seksuele opvoeding van kinderen aangeven. Ten slotte kunt u aan de hand van deze sheet uitleggen dat ouders vanaf de geboorte met hun kinderen communiceren over relaties en seksualiteit. Hierna vindt u een toelichting bij deze sheets die u kunt gebruiken voor uw uitleg aan de ouders. Draaiboek voor een ouderavond over relaties en seksualiteit 25

26 Wat is seksuele opvoeding? Veel ouders denken dat seksuele opvoeding alleen gaat over de voortplanting. Seksuele opvoeding gaat echter over veel meer, bijvoorbeeld: - lichamelijke verschillen tussen jongens en meisjes; - lichamelijke veranderingen die in de puberteit plaatsvinden; - seksuele gevoelens; - vriendschap; - verliefdheid; - seksuele voorkeur; - seksuele normen en waarden; - het aangeven van eigen grenzen; - respect hebben voor de grenzen van anderen. Opvoeden is ook meer dan alleen praten met uw kind. Opvoeden betekent ook een voorbeeld zijn voor uw kind en zorgen dat uw kind de juiste informatie krijgt over dit onderwerp. Waarom is seksuele opvoeding belangrijk? (Jonge) kinderen krijgen dagelijks informatie over seksualiteit bijvoorbeeld op straat, via de media, via internet, op school en van vriendjes en vriendinnetjes. Deze informatie klopt niet altijd. Het beeld dat zij krijgen van seksualiteit is daardoor vaak eenzijdig. Door met uw kind te praten over relaties en seksualiteit kunt u uw kind de juiste informatie geven. Daarnaast kunt u uw kind de waarden en normen meegeven die u belangrijk vindt. Wanneer kunnen ouders communiceren met hun kind over relaties en seksualiteit? Ouders kunnen met kinderen in elke leeftijd, met of zonder woorden, communiceren over relaties en seksualiteit. De seksuele ontwikkeling begint immers al bij de geboorte. Een baby die veel geknuffeld wordt door zijn ouders krijgt de boodschap mee dat het de moeite waard is om lief te hebben. Vaak is het zelfs makkelijker om met jonge kinderen te praten over relaties en seksualiteit omdat het onderwerp bij hen nog niet zo gevoelig ligt als bij oudere kinderen. Wanneer ouders vroeg beginnen, kunnen zij de informatie steeds verder uitbreiden. Het is niet erg als kinderen te veel informatie krijgen. Ze onthouden namelijk alleen wat zij interessant vinden en waar zij aan toe zijn. Draaiboek voor een ouderavond over relaties en seksualiteit 26

27 Tijd voor vragen 10 minuten, van Gebruik sheet 9 Door iemand van de school en de eventuele spreker Vóór de pauze is er nog even gelegenheid voor de ouders om vragen te stellen naar aanleiding van het eerste deel van de avond. Als er vragen worden gesteld die gaan over hoe om te gaan met, kunt u aangeven dat dit na de pauze ruimschoots aan de orde kan komen. Niet alle ouders durven vragen te stellen in een groep. Daarom is het handig als de eventuele spreker en een aantal leerkrachten ook tijdens de pauze beschikbaar zijn voor vragen. Pauze 15 minuten, van Kondig voordat de pauze begint duidelijk aan wanneer de ouders terug worden verwacht. Als dat niet duidelijk is, is de kans groot dat een aantal ouders op de gang of buiten blijft doorpraten. Zorg ervoor dat alle folders en boeken uitgestald liggen op de boekentafel, zodat de ouders deze in de pauze kunnen bekijken. Casussen 40 minuten, van Casussen uit bijlage 5 kopiëren en uitdelen Door iemand van de school of de spreker De bedoeling van het bespreken van de casussen is ouders met elkaar te laten praten over veel voorkomende en herkenbare situaties in de seksuele opvoeding. Tijdens het bespreken van de casussen kunnen ouders met elkaar van gedachten wisselen. Daardoor worden zij bewust gemaakt van hun eigen mening, houding en gedrag ten aanzien van relationele en seksuele vorming. Door naar de standpunten en oplossingen van andere ouders te luisteren, worden zij ook bewust gemaakt van de mening, de houding en het gedrag van andere ouders. Werkwijze Kopieer de casussen die zijn opgenomen in bijlage 5. Het is de bedoeling dat alle ouders een blaadje met casussen krijgen. Om ouders de gelegenheid te geven zoveel mogelijk met elkaar te praten, is het het beste om hen op te delen in kleine groepjes (ongeveer vijf ouders per groepje). Laat de ouders zelf groepjes maken door een groepje te vormen met ouders die bijvoorbeeld op dezelfde rij zitten. De Draaiboek voor een ouderavond over relaties en seksualiteit 27

28 groepjes kunnen ieder een aparte ruimte zoeken of bij elkaar gaan zitten in de grote ruimte. Voordat u de ouders groepjes laat vormen, geeft u hen een korte instructie. Straks hebben zij allemaal de casussen voor zich liggen. Iemand begint met het voorlezen van de eerste casus en reageert hier zelf op. De andere ouders mogen daarna reageren. Het is de bedoeling dat er zo na het voorlezen van iedere casus een gesprek ontstaat. De ouders hoeven het niet eens te worden met elkaar. Het gaat erom dat zij verschillende meningen horen. Vervolgens gaat de volgende deelnemer in het groepje verder met de tweede casus, en zo verder. Vraag elk groepje één casus uit te kiezen die men in het groepje het moeilijkst, leukst of interessantst vond en tijdens de nabespreking wil bespreken. Vraag de ouders om om uur terug te zijn voor de nabespreking. Plenaire nabespreking 20 minuten, van Door iemand van de school of de spreker Na het bespreken van de casussen komen de ouders weer bij elkaar zitten. Vervolgens vraagt u een groepje een casus te noemen die zij in de nabespreking willen bespreken. Het is de bedoeling dat de andere aanwezige ouders over deze casus discussiëren. Er hoeft niet altijd een oplossing of een antwoord uit de discussie te komen. Meningen kunnen nu eenmaal van elkaar verschillen. Het is vooral belangrijk dat ouders de mening van andere ouders horen. Tijd voor vragen 10 minuten, van Door iemand van de school en de eventuele spreker Voordat de avond wordt afgesloten is er nog een gelegenheid om vragen te stellen. Draaiboek voor een ouderavond over relaties en seksualiteit 28

29 Afsluiting 5 minuten, van Gebruik sheet 10 Lijst met boeken en adressen (bijlage 6) kopiëren en uitdelen Eventueel evaluatieformulier (bijlage 7) kopiëren en uitdelen Door iemand van de school Als afsluiting bedankt u de aanwezige ouders en de eventuele spreker voor hun komst. U kunt kort terugblikken op het verloop en de inhoud van de avond. Eventueel kunt u de ouders vragen het evaluatieformulier (bijlage 7) in te vullen en in te leveren bij u of degene die de avond georganiseerd heeft. Ook kunt u kopieën van de lijst met folders, boeken en adressen uitdelen (bijlage 6) of op een stapeltje neerleggen op de boekentafel. Draaiboek voor een ouderavond over relaties en seksualiteit 29

30 Bijlagen Bijlage 1: Voorbeeld uitnodigingsbrief voor ouderavond 1 Afzender of briefpapier van de school Plaats en datum Betreft: Ouderavond over relationele en seksuele vorming in het basisonderwijs Geachte ouders of verzorger, Met deze brief willen wij u uitnodigen voor de ouderavond op (datum) die in (ruimte) op school gehouden zal worden. Deze avond staat in het teken van relationele en seksuele vorming in het basisonderwijs. De avond wordt verzorgd door De leerkracht van uw kind zal ook aanwezig zijn. Voor de pauze wordt iets verteld over de seksuele ontwikkeling van kinderen tot en met twaalf jaar. Ook komt aan de orde waarom relationele en seksuele vorming nodig is op de basisschool. Na de pauze kunt u van gedachten wisselen met andere ouders en kennismaken met een aantal oefeningen die de kinderen zullen uitvoeren tijdens de lessen over relationele en seksuele vorming. Tijdens de avond kunt u natuurlijk ook vragen stellen over het onderwerp. Wij stellen uw aanwezigheid tijdens deze ouderavond zeer op prijs. Onderaan deze brief vindt u een antwoordstrookje. Met vriendelijke groet, (naam leerkracht of directeur) Ik kom op (datum) naar de ouderavond over relationele en seksuele vorming met personen. Naam: Ouder van: Groep: Draaiboek voor een ouderavond over relaties en seksualiteit 30

Week van de Lentekriebels

Week van de Lentekriebels Ouderbijeenkomst Week van de Lentekriebels Relationele en seksuele opvoeding, op school en thuis Anja Sijbranda GGD Hart voor Brabant Programma Waarom relationele en seksuele vorming? Wat doet school?

Nadere informatie

Seksuele vorming en seksuele ontwikkeling van kinderen. Marianne Cense (Rutgers WPF) & Jos Poelman (Soa Aids Nederland)

Seksuele vorming en seksuele ontwikkeling van kinderen. Marianne Cense (Rutgers WPF) & Jos Poelman (Soa Aids Nederland) Seksuele vorming en seksuele ontwikkeling van kinderen Marianne Cense (Rutgers WPF) & Jos Poelman (Soa Aids Nederland) Programma 1. Seksuele ontwikkeling van kinderen en jongeren 2. Criteria om normaal

Nadere informatie

Thema's per klas die aangeboden worden in de methode:

Thema's per klas die aangeboden worden in de methode: Thema's per klas die aangeboden worden in de methode: Groep 1-2 Hierbij zijn de kinderen bezig met specifieke lichaamskenmerken van zichzelf en van anderen. Ook gaan ze op zoek naar onderlinge overeenkomsten.

Nadere informatie

Ouderavond lijf & relaties

Ouderavond lijf & relaties Ouderavond lijf & relaties Robert van der Gaag info@one2know.nl 0611003414 Voorstellen Ervaring Gezonde school, genotmiddelen, seksualiteit, voeding, bewegen, mondzorg en mediawijsheid Kinderen Wie heeft

Nadere informatie

(Seksuele) voorlichting aan meisjes met het Syndroom van Turner

(Seksuele) voorlichting aan meisjes met het Syndroom van Turner Uw dochter heeft het Syndroom van Turner. Hoe licht u uw dochter voor? In deze folder leest u meer over hoe en wanneer u uw dochter kunt voorlichten over haar aandoening. (Seksuele) voorlichting aan meisjes

Nadere informatie

Ouderbijeenkomst Basisschool Eerschot Week van de Lentekriebels

Ouderbijeenkomst Basisschool Eerschot Week van de Lentekriebels Ouderbijeenkomst Basisschool Eerschot Week van de Lentekriebels Relationele en seksuele opvoeding op school en thuis Christel van Helvoirt medewerker Gezondheidsbevordering GGD Hart voor Brabant Bovenbouw:

Nadere informatie

De seksuele ontwikkeling van kinderen (0 tot 18 jaar) en wat ouders kunnen doen

De seksuele ontwikkeling van kinderen (0 tot 18 jaar) en wat ouders kunnen doen De seksuele ontwikkeling van kinderen (0 tot 18 jaar) en wat ouders kunnen doen Wat kun je doen als je vader of moeder bent? Je kunt je kinderen helpen bij hun seksuele ontwikkeling. Als ze klein zijn

Nadere informatie

Ouderbijeenkomst Week van de Lentekriebels

Ouderbijeenkomst Week van de Lentekriebels Ouderbijeenkomst Week van de Lentekriebels Relationele en seksuele opvoeding op school en thuis Naam Christel van Helvoirt GGD Hart voor Brabant Waar denken jullie aan bij seksualiteit? Gevoelens Veiligheid

Nadere informatie

Wiekslag Speciaal. Vanuit het kamertje

Wiekslag Speciaal. Vanuit het kamertje Wiekslag Speciaal Vanuit het kamertje Uw dochter van vijf vraagt hoe baby's in een buik komen. Uw zoontje van vier laat trots zijn stijve piemeltje zien. Uw 9-jarige moet er ineens niet meer aan denken

Nadere informatie

Voorstellen R E LA T I E S E N S E K S U A L I T E I T Mariette Haak Gezondheidsbevorderaar GGD HM mhaak@ggdhm.nl Aandachtsgebieden Gezonde school, genotmiddelen, seksualiteit, voeding, bewegen en mondzorg

Nadere informatie

In de les praten over relaties en seksualiteit. Hoe maak je het makkelijk en leuk!

In de les praten over relaties en seksualiteit. Hoe maak je het makkelijk en leuk! In de les praten over relaties en seksualiteit Hoe maak je het makkelijk en leuk! Hoe kunt u leerlingen ondersteunen en leert u hen verantwoorde keuzes te maken op het gebied van relaties en seksualiteit?

Nadere informatie

Seksuele opvoeding van kinderen. 6-9 jaar. Kenniscentrum seksualiteit

Seksuele opvoeding van kinderen. 6-9 jaar. Kenniscentrum seksualiteit Seksuele opvoeding van kinderen 6-9 jaar Kenniscentrum seksualiteit 02 03 Seksuele ontwikkeling Kinderen groeien niet alleen in de lengte, ze groeien ook in hun seksualiteit. Dat doen ze tijdens hun hele

Nadere informatie

De seksuele ontwikkeling. van kinderen (0 tot 18 jaar)) en wat ouders kunnen doen

De seksuele ontwikkeling. van kinderen (0 tot 18 jaar)) en wat ouders kunnen doen De seksuele ontwikkeling van kinderen (0 tot 18 jaar)) en wat ouders kunnen doen Seksuele opvoeding gaat over meer dan alleen seksualiteit De seksuele ontwikkeling van kinderen en wat ouders kunnen doen

Nadere informatie

Benodigheden. Lesdoelen. Puberteit. Begrippen

Benodigheden. Lesdoelen. Puberteit. Begrippen Kriebels in je buik Puberteit 1 Puberteit Groep 8 130 min Begrippen Puberteit, lichamelijke ontwikkeling, menstruatie, ongesteld, borsten, vrouwelijk geslachtsdeel, groeispurt, vagina, maandverband, tampon,

Nadere informatie

Ik wens u alvast een goed weekend. Michel de Zwart Directeur Andreasschool. Goede Vrijdag. maandag 6 april. Tweede Paasdag.

Ik wens u alvast een goed weekend. Michel de Zwart Directeur Andreasschool. Goede Vrijdag. maandag 6 april. Tweede Paasdag. Nieuwsbrief nr. 204 maart 2015 vrijdag 3 april maandag 6 april Goede Vrijdag Tweede Paasdag - vrije dagen dinsdag 24 maart donderdag 26 maart rapportavonden vanaf 7 april Start gymlessen op sportveld (behalve

Nadere informatie

Programma workshop seksuele opvoeding: Daar praat je toch niet over met je kinderen?

Programma workshop seksuele opvoeding: Daar praat je toch niet over met je kinderen? Programma workshop seksuele opvoeding: Daar praat je toch niet over met je kinderen? Korte kennismaking Wat dragen ouders bij? Presentatie Stelling Presentatie Opdracht Voorbeeld opzet cursus en afsluiting

Nadere informatie

Flyer relaties en seksualiteit

Flyer relaties en seksualiteit Inleiding Kinderen komen dagelijks via de media, ervaringen thuis of op straat in aanraking met positieve en negatieve aspecten van relaties en seksualiteit. Logisch dat ze daar op school over vertellen

Nadere informatie

Seksualiteit en seksuele ontwikkeling

Seksualiteit en seksuele ontwikkeling Seksualiteit en seksuele ontwikkeling Platform Smith Magenis syndroom 15 november 2014 - Leusden Yvonne Stoots Vanmiddag Seksualiteit Seksuele ontwikkeling Begeleiding bij seksuele ontwikkeling Seksualiteit

Nadere informatie

Op woensdag a.s. mogen de kinderen van de groepen 3 t/m 8 weer een hardgekookt ei meenemen. We spelen dan het éitje tiktoernooi.

Op woensdag a.s. mogen de kinderen van de groepen 3 t/m 8 weer een hardgekookt ei meenemen. We spelen dan het éitje tiktoernooi. 17 maart 2016 27 25 Even voorstellen Mijn naam is Marleen Witteveen. Ik ben 21 jaar en woon in Vianen. U zou mij kunnen kennen van mijn werkzaamheden als caissière bij de Coop. Dit werk blijf ik nog tot

Nadere informatie

PROEFLES. Lesmethode voor relationele en seksuele vorming voor het primair onderwijs GROEP 3/4 GROEP 5/6 GROEP 7/8

PROEFLES. Lesmethode voor relationele en seksuele vorming voor het primair onderwijs GROEP 3/4 GROEP 5/6 GROEP 7/8 PROEFLES Lesmethode voor relationele en seksuele vorming voor het primair onderwijs GROEP 1/2 GROEP 3/4 GROEP 5/6 GROEP 7/8 OVER DE LESMETHODE VEILIGWIJS Bedankt voor het aanvragen van de Veiligwijs proefles.

Nadere informatie

Praten met je kind over seksualiteit

Praten met je kind over seksualiteit Informatie voor ouders van kinderen van 10 tot 14 jaar Praten met je kind over seksualiteit Lastig en spannend! Seks? Is mijn kind daar al aan toe? Wanneer begin je erover? Wacht je vragen af? Hoe breng

Nadere informatie

Wielewoelewool, ik ga naar school! Toelichting

Wielewoelewool, ik ga naar school! Toelichting Zwijsen Wielewoelewool, ik ga naar school! Toelichting Inhoud Inleiding 3 Materialen 3 Voor het eerst naar school 4 Doelstelling 4 Opbouw prentenboek en plakboek 4 Werkwijze 5 Ouders 5 2 Inleiding Voor

Nadere informatie

KIJK! SEKSUALITEIT. mijn leven. Leerjaar 1. Leskatern 3. Geschikt voor. praktijkonderwijs Basis - Kader

KIJK! SEKSUALITEIT. mijn leven. Leerjaar 1. Leskatern 3. Geschikt voor. praktijkonderwijs Basis - Kader em ex jk ki In KIJK! mijn leven Leerjaar 1 aa pl SEKSUALITEIT Leskatern 3 r Geschikt voor praktijkonderwijs Basis - Kader Seksualiteit INLEIDING Aan het begin van het voortgezet onderwijs verandert er

Nadere informatie

Seksuele vorming: gave (op-)gave

Seksuele vorming: gave (op-)gave Seksuele vorming: gave (op-)gave De Wegwijzer Oosterwolde, 28 januari 2016 Mieneke Aalberts-Vergunst Programma Introductie Stellingen De wereld om ons heen Onze opvoeding Seksualiteit Het Bijbelse beeld

Nadere informatie

praten met je kind over relaties & seksualiteit

praten met je kind over relaties & seksualiteit hoofdstuktitel tips voor ouders met kinderen van 0 tot en met 12 jaar 1 praten met je kind over relaties & seksualiteit + tips voor ouders met kinderen van 0 tot en met 12 jaar 2 inhoudsopgave praten met

Nadere informatie

Lesdoelen: Werkvormen: Benodigdheden: Prentenboeken: Les 10: Hoe zeg ik nee. Lesoverzicht. Basis

Lesdoelen: Werkvormen: Benodigdheden: Prentenboeken: Les 10: Hoe zeg ik nee. Lesoverzicht. Basis Les 10: Hoe zeg ik nee Lesoverzicht Lesdoelen: Kinderen weten het verschil tussen prettige en onprettige situaties en kunnen deze herkennen. Kinderen weten dat ze onprettige aanrakingen mogen weigeren.

Nadere informatie

Week van de Lentekriebels

Week van de Lentekriebels Week van de Lentekriebels De projectweek Week van de Lentekriebels, georganiseerd door Rutgers WPF samen met alle GGD-en in Nederland, bestaat dit jaar 10 jaar. Tijdens het project geven basisscholen in

Nadere informatie

Let s talk about sex Eerste hulp bij seksuele voorlichting

Let s talk about sex Eerste hulp bij seksuele voorlichting Let s talk about sex Eerste hulp bij seksuele voorlichting Normen en waarden De spelleider wijst iemand aan die een casus voorlegt waarin seksuele voorlichting is gegeven aan een cliënt. Bespreek in tweetallen

Nadere informatie

ROB dag: Geef ze de ruimte!

ROB dag: Geef ze de ruimte! ROB dag: Geef ze de ruimte! Workshop Júf, Sophie en Sem zijn in dezelfde wc gaan plassen! Nel Hendriks Uit de actualiteit: de voorbibs. En ook actueel: https://www.123zing.nl/lentekriebels.html Methodes:

Nadere informatie

Seksuele ontwikkeling van kinderen. 0-18 jaar. Kenniscentrum seksualiteit

Seksuele ontwikkeling van kinderen. 0-18 jaar. Kenniscentrum seksualiteit Seksuele ontwikkeling van kinderen 0-18 jaar Kenniscentrum seksualiteit 02 03 Als mijn kind doktertje speelt, moet ik me dan zorgen maken? Is het normaal dat mijn puber op internet op zoek gaat naar seks?

Nadere informatie

Bijeenkomst over geloofsopvoeding Moeilijke kindervragen

Bijeenkomst over geloofsopvoeding Moeilijke kindervragen DOELSTELLINGEN De ouders hebben ervaren dat hun kind niet het enige is dat moeilijke vragen stelt en dat zij elkaar kunnen ondersteunen in de omgang hiermee. De ouders kunnen met hun kind in gesprek gaan

Nadere informatie

!"# $ % & ' (!)*+),-./0.1//2

!# $ % & ' (!)*+),-./0.1//2 !"# $ % & ' (!)*+),-./0.1//2 !! " #!#$%!!&!& '!!! (! %)(%)(!! * &!# '! +!(,-#!&!# %#."'! $ '#$'$!!& '!& '# '! # %'!! % ##%! '!/!& '#'!%'!! # 01.$ 2* '#!& %!&!!!!! % #! 3' 1 4!! -(,!!#!& '#!!# %#."'! $'#(

Nadere informatie

Bijeenkomst over geloofsopvoeding Communiceren met je puber Deze bijeenkomst sluit aan bij Moments, magazine voor ouders van jongeren van 12-18 jaar

Bijeenkomst over geloofsopvoeding Communiceren met je puber Deze bijeenkomst sluit aan bij Moments, magazine voor ouders van jongeren van 12-18 jaar DOELSTELLINGEN Ouders zijn zich ervan bewust dat je altijd en overal communiceert Ouders wisselen ervaringen met elkaar uit over hoe de communicatie met hun pubers verloopt Ouders verwerven meer inzicht

Nadere informatie

LEZINGEN EN WORKSHOPS OPVOEDEN

LEZINGEN EN WORKSHOPS OPVOEDEN LEZINGEN EN WORKSHOPS OPVOEDEN GGD Kennemerland geeft diverse bijeenkomsten voor ouders. Over opvoeding, gezondheid en gedrag bij kinderen. Deze bijeenkomsten kunnen als school, peuterspeelzaal of kinderdagverblijf

Nadere informatie

NIEUWS. Nieuwsbrief 9-8 maart 2019

NIEUWS. Nieuwsbrief 9-8 maart 2019 jongeren geen of minder risico s nemen, als ze 3 bijtjes eenmaal gaan experimenteren met seksuele relaties. Relationele en seksuele vorming binnen het basisonderwijs omvat meer dan alleen informatie over

Nadere informatie

Groep 8 Verdiepingsles: Lagerhuis (dubbele les) Groep 8 Verdiepingsles: Lagerhuis voorbereiding. Leerkrachtinformatie

Groep 8 Verdiepingsles: Lagerhuis (dubbele les) Groep 8 Verdiepingsles: Lagerhuis voorbereiding. Leerkrachtinformatie Leerkrachtinformatie (dubbele les) Lesduur: 2 x 50 minuten (klassikaal) Introductie van de activiteit 1. Deze klassikale les bestaat uit twee delen: Voorbereiding Uitvoering voorbereiding Lesduur: 50 minuten

Nadere informatie

Collectief aanbod Jeugd Houten

Collectief aanbod Jeugd Houten Collectief aanbod Jeugd Houten Groepsmaatschappelijk werk Santé Partners in Houten 2018-2019 1 Inhoud Blz. Training Sterk staan 9-12.... 3 Zomertraining Plezier op School (aankomende brugklassers). 4 Assertiviteitstraining

Nadere informatie

Info. Aanraken, knuffelen en meer... Informatie voor cliënten. Expertisecentrum voor epilepsie en slaapgeneeskunde

Info. Aanraken, knuffelen en meer... Informatie voor cliënten. Expertisecentrum voor epilepsie en slaapgeneeskunde Info Aanraken, knuffelen en meer... Informatie voor cliënten Expertisecentrum voor epilepsie en slaapgeneeskunde Inhoud INHOUD 1. Waar gaat het over 3 2. Aanraken 4 3. Hoe noem jij dat? 5 4. Baas over

Nadere informatie

Rotterdams Ambassadrices Netwerk

Rotterdams Ambassadrices Netwerk De ambassadrice als werver van inburgeraars 1. Inleiding; eigen ervaringen 2 A. Wat is werven 2 B. Het belang van werven 2 C. Verwachtingen 3 D. Rollenspel 4 E. Opdracht 4 2. Voortraject: 4 A. Doel 4 B.

Nadere informatie

Vragen over de tekst beantwoorden Discussiëren over stellingen Functioneringsniveau begrijpend lezen M7 E7

Vragen over de tekst beantwoorden Discussiëren over stellingen Functioneringsniveau begrijpend lezen M7 E7 Nieuwsbegrip Extra Met enige regelmaat ontwikkelt Nieuwsbegrip in opdracht van bedrijven of maatschappelijke organisaties een speciale themales. Bedrijven die ons vragen om zulke lessen te ontwikkelen

Nadere informatie

Workshop Seksuele opvoeding een gave (op) gave

Workshop Seksuele opvoeding een gave (op) gave Workshop Seksuele opvoeding een gave (op) gave Seksuele opvoeding l 18-22 jaar oud Wat is de bagage die uw kind meegekregen moet hebben rond sekuele vorming als hij/zij volwassen is geworden? uw kind als

Nadere informatie

: Mw F. Langerak- Oostrom

: Mw F. Langerak- Oostrom RAADSVOORSTEL ter besluitvorming in de raad Datum Forum vergadering : 1 december 2015 Zaaknummer :203787 Datum Raadsvergadering : 14 december 2015 Portefeuillehouder Verantwoordelijk MT-lid : Mw F. Langerak-

Nadere informatie

Achtergrondinformatie opdracht 1, module 1, les 1

Achtergrondinformatie opdracht 1, module 1, les 1 Achtergrondinformatie opdracht 1, module 1, les 1 Er zijn leuke en fijne momenten in de opvoeding, maar ook moeilijke en zware momenten. Deze moeilijke momenten hebben soms te maken met een bepaalde fase

Nadere informatie

Trainershandleiding Brugklas Bikkels. Inkijkexemplaar

Trainershandleiding Brugklas Bikkels. Inkijkexemplaar Trainershandleiding Brugklas Bikkels versie 2014 Inhoudsopgave Introductie Organiseer je training Praktische tips De werkmap Powerpoint presentatie Ouderbrieven Draaiboek Bijeenkomst 1 Bijeenkomst 2 Bijeenkomst

Nadere informatie

BRANDINGNIEUWS Samen doelgericht de wereld ontdekken

BRANDINGNIEUWS Samen doelgericht de wereld ontdekken BRANDINGNIEUWS Samen doelgericht de wereld ontdekken Nieuwsbrief nr. 23 3 maart 2015 Inhoud Groenten en fruit deze week Overblijfgeld Opa- en omadag Roodvonk en waterpokken Week van de lentekriebels Herinnering

Nadere informatie

Van harte gefeliciteerd! Openbare basisschool De Vennegötte Pearsonplein 23 7242 JA Lochem 0573-252000 info@vennegotte.nl www.vennegotte.

Van harte gefeliciteerd! Openbare basisschool De Vennegötte Pearsonplein 23 7242 JA Lochem 0573-252000 info@vennegotte.nl www.vennegotte. De Opkikker 2012-2013 Nummer 25 08 maart 2013 Agenda. 11-03 Ouderavond: Week van de Lentekriebels! 11-03 Groep 6; muziekproject 6. 12-03 Bezoek synagoge groep 8 13-03 Studiedag team; leerlingen vrij!!

Nadere informatie

Menukaart Gezonde School basisonderwijs: Relaties & Seksualiteit

Menukaart Gezonde School basisonderwijs: Relaties & Seksualiteit Menukaart Gezonde basisonderwijs: Relaties & Seksualiteit : Plaats: Locatie: Contactpersoon: Telefoonnummer: E-mailadres: Datum invullen: Inhoud: Om op een effectieve manier invulling te geven aan gezondheidsthema

Nadere informatie

Kriebels op school. Draaiboek voor een ouderavond over relaties en seksualiteit in het basisonderwijs

Kriebels op school. Draaiboek voor een ouderavond over relaties en seksualiteit in het basisonderwijs Kriebels op school Draaiboek voor een ouderavond over relaties en seksualiteit in het basisonderwijs Liefde Vlinders in je buik Maar ze kunnen er niet uit Het kan heel somber zijn Maar ook heel fijn Liefde

Nadere informatie

Inhoud onderbouw. Relaties en seksualiteit onderbouw 39

Inhoud onderbouw. Relaties en seksualiteit onderbouw 39 Inhoud onderbouw Introductie onderbouw 41 Onderwijspakket Relaties en seksualiteit 41 De algemene informatie 41 De lessen voor de onderbouw 41 Planningsformulier 41 Seksuele en relationele ontwikkeling

Nadere informatie

DE STROOM. Informatieblaadje Basisschool de Beerze

DE STROOM. Informatieblaadje Basisschool de Beerze DE STROOM JAARGANG 3 NUMMER 23 3 MAART 2016 Informatieblaadje Basisschool de Beerze Inhoud: Bezoek van een schrijfster De grote rekendag Week van de Lentekriebels Boomfeestdag groepen 5/6 en 6 Agenda en

Nadere informatie

Wat is seks? Benodigheden. Lesdoelen. Begrippen. Seksualiteit, seks, geslachtsgemeenschap, liefde

Wat is seks? Benodigheden. Lesdoelen. Begrippen. Seksualiteit, seks, geslachtsgemeenschap, liefde Kriebels in je buik Wat is seks? 1 Wat is seks? Groep 7 60 min Begrippen Seksualiteit, seks, geslachtsgemeenschap, liefde Benodigheden Digibord Werkblad: vragen over seks (voor ieder kind) Lesdoelen Leerlingen

Nadere informatie

Tips voor ouders om met kinderen te praten over relaties en seksualiteit

Tips voor ouders om met kinderen te praten over relaties en seksualiteit Utrecht, januari 2018 Tel. (030) 231 34 31 Rutgers 2018 www.seksuelevorming.nl/weekvandelentekriebels Tips voor ouders om met kinderen te praten over relaties en seksualiteit 1 Algemene tips bij seksuele

Nadere informatie

Kop. Romp. Lesbrief Seksualiteit Leerjaar 1-Profiel1,2,3

Kop. Romp. Lesbrief Seksualiteit Leerjaar 1-Profiel1,2,3 Lesbrief Seksualiteit Leerjaar 1-Profiel1,2,3 Tijd: 50 minuten Voorbereiding: op www.meerdanliefde.nl is veel informatie te vinden in redelijk eenvoudige taal. Ook in het App Note Mouse draaiboek staan

Nadere informatie

ALCOHOL EN OPVOEDING UW KIND OP HET VOORTGEZET ONDERWIJS DE GEZONDE SCHOOL EN GENOTMIDDELEN. Folder Alcohol en opvoeding.indd 1 27-07-2011 13:42:29

ALCOHOL EN OPVOEDING UW KIND OP HET VOORTGEZET ONDERWIJS DE GEZONDE SCHOOL EN GENOTMIDDELEN. Folder Alcohol en opvoeding.indd 1 27-07-2011 13:42:29 ALCOHOL EN OPVOEDING UW KIND OP HET VOORTGEZET ONDERWIJS DE GEZONDE SCHOOL EN GENOTMIDDELEN Folder Alcohol en opvoeding.indd 1 27-07-2011 13:42:29 ALCOHOL EN OPVOEDING Als kinderen naar het voortgezet

Nadere informatie

PeerEducatie Handboek voor Peers

PeerEducatie Handboek voor Peers PeerEducatie Handboek voor Peers Handboek voor Peers 1 Colofon PeerEducatie Handboek voor Peers december 2007 Work-Wise Dit is een uitgave van: Work-Wise info@work-wise.nl www.work-wise.nl Contactpersoon:

Nadere informatie

ADHD en lessen sociale competentie

ADHD en lessen sociale competentie ADHD en lessen sociale competentie Geeft u lessen sociale competentie én heeft u een of meer kinderen met ADHD in de klas, dan kunt u hier lezen waar deze leerlingen tegen aan kunnen lopen en hoe u hier

Nadere informatie

Extra tools Themabijeenkomsten

Extra tools Themabijeenkomsten Extra tools Themabijeenkomsten U kunt voor uw doelgroep of achterban naar behoefte natuurlijk ook een specifieke themabijeenkomst voorbereiden. In OSA is ervaring opgedaan met het houden van een aantal

Nadere informatie

Omgaan met lichamelijkheid, intimiteit en seksualiteit in de kinderopvang

Omgaan met lichamelijkheid, intimiteit en seksualiteit in de kinderopvang >Specificaties Titel: Soort: Werksituatie: Eindproduct: Omgaan met lichamelijkheid, intimiteit en seksualiteit in de kinderopvang Cursus Als pedagogisch medewerker ben je verantwoordelijk voor het welzijn

Nadere informatie

Werkvormen: Basis 6.1 Kwaliteiten van een vriend Reflectie Subgroepen 30 min 6.2 Hyves-profiel Reflectie Subgroepen (digi) 20 min.

Werkvormen: Basis 6.1 Kwaliteiten van een vriend Reflectie Subgroepen 30 min 6.2 Hyves-profiel Reflectie Subgroepen (digi) 20 min. Les 6: Gezocht: een vriend Lesoverzicht Lesdoelen: Kinderen weten wat ze belangrijk vinden in een vriendschap; Kinderen kunnen een aantal kenmerken en voorwaarden benoemen waar een vriendschap aan moet

Nadere informatie

Sanderijn van der Doef KLEINE MENSEN, GROTE GEVOELENS

Sanderijn van der Doef KLEINE MENSEN, GROTE GEVOELENS Doef-Kleine mensen grote gevoelens(06)-cor.qxd 06-05-2014 10:39 Sanderijn van der Doef KLEINE MENSEN, GROTE GEVOELENS De seksuele opvoeding van kinderen van 0 tot 12 jaar Uitgeverij Ploegsma Amsterdam

Nadere informatie

mei 2015 Beleid seksualiteit binnen SKSG

mei 2015 Beleid seksualiteit binnen SKSG mei 2015 Beleid seksualiteit binnen SKSG Inhoud 1. Inleiding... 3 2. Hoe verloopt de seksuele ontwikkeling?... 3 3. Visie SKSG over omgaan met seksualiteit... 4 3.1. Omgeving... 5 3.2. Pedagogisch klimaat...

Nadere informatie

Relationele en seksuele vorming Dr. Telidja Klaï

Relationele en seksuele vorming Dr. Telidja Klaï Relationele en seksuele vorming Dr. Telidja Klaï Ik volg deze webinar als Ouder Grootouder Professional (arts, leerkracht, ) Student Jongere Poll Relationele en seksuele vorming Ik vind het noodzakelijk

Nadere informatie

KIJK! SEKSUALITEIT. mijn leven. Leerjaar 2. Leskatern 3. Ont wikkeld voor. praktijkonderwijs Basis - Kader

KIJK! SEKSUALITEIT. mijn leven. Leerjaar 2. Leskatern 3. Ont wikkeld voor. praktijkonderwijs Basis - Kader em ex jk ki In KIJK! mijn leven Leerjaar 2 aa pl SEKSUALITEIT Leskatern 3 r Ont wikkeld voor praktijkonderwijs Basis - Kader INLEIDING Seksualiteit Jongeren zijn veel bezig met relaties en seksualiteit.

Nadere informatie

Workshop 7. Seksuele opvoeding en afstemming met ouders

Workshop 7. Seksuele opvoeding en afstemming met ouders Workshop 7. Seksuele opvoeding en afstemming met Sanna Maris (Rutgers) & Tim Micklinghoff (CED-Groep) Welkom! Seksuele opvoeding: verschillende petten Ouderbetrokkenheid: verschillende vormen Ouderbetrokkenheid:

Nadere informatie

Seksualiteit. Seksualiteit

Seksualiteit. Seksualiteit Seksualiteit Seksualiteit Seksualiteit hoort bij het leven. Het is een breed verschijnsel dat genot, spanning, ontspanning en plezier kan geven. Dit lukt alleen als je er eerlijk en open tegenover kunt

Nadere informatie

Werkvormen: Lesdoelen: Filmpjes: Benodigdheden: Kinderboeken: Les 8: Verliefd. Lesoverzicht

Werkvormen: Lesdoelen: Filmpjes: Benodigdheden: Kinderboeken: Les 8: Verliefd. Lesoverzicht Les 8: Verliefd Lesoverzicht Lesdoelen: Kinderen weten dat gevoelens van verliefdheid leuk maar ook lastig kunnen zijn; Kinderen zijn zich ervan bewust dat je op verschillende types mensen verliefd kunt

Nadere informatie

Baby-lichaamstaal. Albert Schweitzer ziekenhuis kinderafdeling december 2003 pavo 0301

Baby-lichaamstaal. Albert Schweitzer ziekenhuis kinderafdeling december 2003 pavo 0301 Baby-lichaamstaal Albert Schweitzer ziekenhuis kinderafdeling december 2003 pavo 0301 Inleiding Via deze folder vertellen we u wat over de lichaamssignalen die uw baby geeft: baby-lichaamstaal is méér

Nadere informatie

Nieuwsbrief 15 mrt 2019 t/m 22 mrt 2019

Nieuwsbrief 15 mrt 2019 t/m 22 mrt 2019 Nieuwsbrief 15 mrt 2019 t/m 22 mrt 2019 19 maart Studiedag (groep 1 t/m 8 vrij) 25 maart Schoolfotograaf Nisanur en Ifan 29 maart Groep 2 vrij Iedereen heeft heerlijk kunnen genieten van de vakantie en

Nadere informatie

Lesdoelen: Werkvormen: Benodigdheden: Kinderboeken: Les 11: Wat is seks? Lesoverzicht

Lesdoelen: Werkvormen: Benodigdheden: Kinderboeken: Les 11: Wat is seks? Lesoverzicht Les 11: Wat is seks? Lesoverzicht Lesdoelen: Kinderen kunnen verschillende betekenissen geven aan seksualiteit. Kinderen zijn zich ervan bewust dat iedereen seksuele gevoelens heeft, en dat je je daarvoor

Nadere informatie

Resultaten onderzoek Rutgers i.s.m. het NOS Jeugdjournaal 2016 Samenvatting. Utrecht, maart 2016 Auteur: Hanneke de Graaf.

Resultaten onderzoek Rutgers i.s.m. het NOS Jeugdjournaal 2016 Samenvatting. Utrecht, maart 2016 Auteur: Hanneke de Graaf. Arthur van Schendelstraat 696 3511 MJ Utrecht Postbus 9022 3506 GA Utrecht +31(0)30 231 34 31 office@rutgers.nl www.rutgers.nl www.rutgers.international Utrecht, maart 2016 Auteur: Hanneke de Graaf BIC

Nadere informatie

Nationaal Gevangenismuseum Gevangen in beeld

Nationaal Gevangenismuseum Gevangen in beeld Nationaal Gevangenismuseum Gevangen in beeld Groep 8 Les 1. Boeven in beeld Les 1. Boeven in beeld Nationaal Gevangenismuseum Groep 8 120 minuten Samenvatting van de les De les begint met een klassikaal

Nadere informatie

Draaiboek voor een gastles

Draaiboek voor een gastles Draaiboek voor een gastles Dit draaiboek geeft jou als voorlichter van UNICEF Nederland een handvat om gastlessen te geven op scholen. Kinderen, klassen, groepen en scholen - elke gastles is anders. Een

Nadere informatie

Theorieboek. leeftijd, dezelfde hobby, of ze houden van hetzelfde. Een vriend heeft iets voor je over,

Theorieboek. leeftijd, dezelfde hobby, of ze houden van hetzelfde. Een vriend heeft iets voor je over, 3F Wat is vriendschap? 1 Iedereen heeft vrienden, iedereen vindt het hebben van vrienden van groot belang. Maar als we proberen uit te leggen wat vriendschap precies is staan we al snel met de mond vol

Nadere informatie

(Seksuele) voorlichting aan meisjes met 45X, 46XY gonadale dysgenesie

(Seksuele) voorlichting aan meisjes met 45X, 46XY gonadale dysgenesie Uw dochter heeft 45X, 46XY gonadale dysgenesie. Hoe licht u uw dochter voor? In deze folder leest u meer over hoe en wanneer u uw dochter kunt voorlichten over deze aandoening. (Seksuele) voorlichting

Nadere informatie

Les 1. Wensen & Grenzen. Praten over seks... Hoe en hoezo?

Les 1. Wensen & Grenzen. Praten over seks... Hoe en hoezo? Les 1 Wensen & Grenzen Praten over seks... Hoe en hoezo? In deze eerste les wordt het thema 'Seksueel gedrag' geïntroduceerd. Het is aan jou als mentor / docent om te bepalen of de sfeer in de groep veilig

Nadere informatie

Info 13 Vrijdag 20 maart 2015

Info 13 Vrijdag 20 maart 2015 Info 13 Vrijdag 20 maart 2015 Tussen- en Na-schoolse activiteiten Vanaf volgende week dinsdag verzorgen Grote Broer en Grote Zus een naschoolse activiteit. Deze zijn bedoeld voor de groepen 3 t/m 6, de

Nadere informatie

Nieuwsbrief 3 De Vreedzame School

Nieuwsbrief 3 De Vreedzame School Nieuwsbrief 3 De Vreedzame School Blok 3 Blok 3: We hebben oor voor elkaar Blok 3: Algemeen: In dit blok stimuleren we de kinderen om oor voor elkaar te hebben. De lessen gaan over communicatie, over praten

Nadere informatie

Doelenlijst Relationele Vorming in de Basisschool in combinatie met de IK-zinnen

Doelenlijst Relationele Vorming in de Basisschool in combinatie met de IK-zinnen Doelenlijst Relationele Vorming in de Basisschool in combinatie met de IK-zinnen RV 1 Kinderen hebben vertrouwen in zichzelf. RV1.1 RV1.2 RV1.3 RV1.4 Ontdekken dat iedereen uniek is. Ik heb door dat iedereen

Nadere informatie

WELKE ROL SPELEN KNUFFELS IN DE ONTWIKKELING VAN KINDEREN? WELKE SPELLETJES KAN JE DOEN MET JE KIND EN ZIJN KNUFFEL?

WELKE ROL SPELEN KNUFFELS IN DE ONTWIKKELING VAN KINDEREN? WELKE SPELLETJES KAN JE DOEN MET JE KIND EN ZIJN KNUFFEL? sessie1-5.qxd 14-09-2006 16:12 Pagina 1 knuffels O n d e r w e r p WELKE ROL SPELEN KNUFFELS IN DE ONTWIKKELING VAN KINDEREN? WELKE SPELLETJES KAN JE DOEN MET JE KIND EN ZIJN KNUFFEL? D U U R - 1 U 5 5

Nadere informatie

een in de klas Als je hoort wat ze allemaal op televisie te zien krijgen...

een in de klas Als je hoort wat ze allemaal op televisie te zien krijgen... elp! een Puber in de klas handleiding voor leerkrachten van groep 7 en 8 bij de Pubergids voor jongens en meisjes Als er een groepje zit te gniffelen achterin de klas, weet ik al waar het over gaat Laatst

Nadere informatie

Waar gaan we het over hebben?

Waar gaan we het over hebben? Waar gaan we het over hebben? Onderwerp: De komende weken gaan we het hebben over de verschillende veranderingen die jongens en meisjes in de puberteit doormaken. Het is een periode die ongeveer drie jaar

Nadere informatie

en gezinsvorming Voortplanting Werkvormen: Lesdoelen: Benodigdheden: Prentenboeken: Les 5: Hoe ben ik geboren? Lesoverzicht Basis

en gezinsvorming Voortplanting Werkvormen: Lesdoelen: Benodigdheden: Prentenboeken: Les 5: Hoe ben ik geboren? Lesoverzicht Basis II Voortplanting en gezinsvorming Les 5: Hoe ben ik geboren? Lesoverzicht Werkvormen: Lesdoelen: Kinderen weten meer over de zwangerschap en geboorte van een baby. Kinderen weten hoe een baby in de buik

Nadere informatie

Ouderavond Puberwereld

Ouderavond Puberwereld Ouderavond Puberwereld bronnen : Puberbrein binnenstebuiten en Beter omgaan met pubers Van de Brugghenschool Katwijk R van der Gaag GGD Hollands Midden Gezondheidsbevorderaar Aandachtsgebieden : genotmiddelen,

Nadere informatie

Programma Tienerclub. Tienerclub Blok 1 & 5: Adventure 4 Kids Op avontuur met jezelf

Programma Tienerclub. Tienerclub Blok 1 & 5: Adventure 4 Kids Op avontuur met jezelf Programma Tienerclub. Tienerclub Blok 1 & 5: Adventure 4 Kids Op avontuur met jezelf Vijf woensdagmiddagen kunnen jongens en meiden tussen de 10 en 14 jaar op avontuur naar zichzelf. Het kind leert zichzelf

Nadere informatie

Annette Koops: Een dialoog in de klas

Annette Koops: Een dialoog in de klas Annette Koops: Een dialoog in de klas Als ondersteuning bij het houden van een dialoog vindt u hier een compilatie aan van Spreken is zilver, luisteren is goud : een handleiding voor het houden van een

Nadere informatie

Cynthia A.M. Slomp I.S.M. Brede School Emmen

Cynthia A.M. Slomp I.S.M. Brede School Emmen Cynthia A.M. Slomp I.S.M. Brede School Emmen De doelstelling van Sociaal Weerbaar is het versterken van de sociale weerbaarheid van kinderen, binnenschools binnenschools maar ook buiten de school. Weerbaarheid

Nadere informatie

Creatief en flexibel toepassen van Triplep. Maarten Vos Doe, laat zien, lach, oefen en geef applaus

Creatief en flexibel toepassen van Triplep. Maarten Vos Doe, laat zien, lach, oefen en geef applaus Creatief en flexibel toepassen van Triplep Maarten Vos Doe, laat zien, lach, oefen en geef applaus Programma Overzicht Kennismaking Persoonlijke werving van ouders Een goede relatie opbouwen met de ouders

Nadere informatie

Utrecht, maart Rutgers Arthur van Schendelstraat MJ Utrecht Postbus GA Utrecht

Utrecht, maart Rutgers Arthur van Schendelstraat MJ Utrecht Postbus GA Utrecht Arthur van Schendelstraat 696 3511 MJ Utrecht Postbus 9022 3506 GA Utrecht +31(0)30 231 34 31 office@rutgers.nl www.rutgers.nl www.rutgers.international Utrecht, maart 2017 BIC ABNA NL 2A IBAN NL18 ABNA

Nadere informatie

Nieuwsbrief. Info. Activiteiten. Schrijf je in voor het zwemtoernooi op zondag 5 maart! NIEUWE BAAN JUFFROUW SASKIA ZWEMTOERNOOI

Nieuwsbrief. Info. Activiteiten. Schrijf je in voor het zwemtoernooi op zondag 5 maart! NIEUWE BAAN JUFFROUW SASKIA ZWEMTOERNOOI O B S B I B I T M i l l i n g e n s t r a a t 8 5 0 4 5 J A T I L B U R G 013-5 7 1 1 0 5 5 E m a i l : o b s. b i b i t @ o p m a a t - s c h o l e n. n l Nieuwsbrief J a a r g a n g 5 n r : 1 7 S c h

Nadere informatie

Seksuele Vorming en weerbaarheid

Seksuele Vorming en weerbaarheid Seksuele Vorming en weerbaarheid Workshop Orion Event woensdag 13 maart 2019 Van Koetsveldschool- ZML-Amsterdam (van pionier naar excellent) Even voorstellen.. Presentatie: Urmila Munshi Leerkracht Van

Nadere informatie

Beleidsplan Leerlingenraad o.b.s. de Schuthoek 2012-2013

Beleidsplan Leerlingenraad o.b.s. de Schuthoek 2012-2013 Document leerlingenraad Beleidsplan Leerlingenraad o.b.s. de Schuthoek 2012-2013 Inhoud: 1. wat verstaan we onder een leerlingenraad? 2. opzet en organisatie van een leerlingenraad a. samenstelling van

Nadere informatie

En, wat hebben we deze les geleerd?

En, wat hebben we deze les geleerd? Feedback Evaluatie Team 5 En, wat hebben we deze les geleerd? FEED BACK in de klas En, wat hebben we deze les geleerd? Leerkracht Marnix wijst naar het doel op het bord. De leerlingen antwoorden in koor:

Nadere informatie

Bloos je van bloot? Benodigheden. Lesdoelen. Begrippen. Bloot, naakt, privé, persoonlijk, cultuur, grenzen aangeven, respect, meisjes, jongens

Bloos je van bloot? Benodigheden. Lesdoelen. Begrippen. Bloot, naakt, privé, persoonlijk, cultuur, grenzen aangeven, respect, meisjes, jongens Kriebels in je buik Bloos je van bloot? 1 Bloos je van bloot? Groep 6 120 min Begrippen Bloot, naakt, privé, persoonlijk, cultuur, grenzen aangeven, respect, meisjes, jongens Benodigheden Knutselmateriaal

Nadere informatie