Opvoeding en onderwijs Nu, toen en straks

Transcriptie

1 Opvoeding en onderwijs Nu, toen en straks Inhoud Inleiding EERSTE DEEL: PRAKTIJKTHEORIE 1. Invloeden en opvoeden 1.1 Aanleg en milieu 1.2 Aanlegfactoren 1.3 Milieufactoren 1.4 Omgang en communicatie 1.5 Opvoeding en opvoeden 1.6 Ontwikkeling en sturing 1.7 Opvoedingsmogelijkheden 1.8 Pedagogische grondhouding 2. Doelen en bedoelingen 2.1 Waarden en normen Normatieve verlegenheid Soorten waarden en normen Moraalpedagogiek 2.2 Volwassenheid Volwassenheid: inhoudloos begrip? Zelfstandigheid en zelfverantwoordelijkheid Economisch zelfstandig Politiek mondig Bijdrage van het onderwijs 3. Onderwijs en opvoeding 3.1 Leerstof: de beste canon Leer-stof? Gevolgen van de verwaarlozing van de kwaliteit van leerstof Geschiedenis van de leerstof Keuze van leerstof nu en in de toekomst Vormende waarde van vakken of leerstofgebieden Kerndoelen Resultaten 3.2 De onderwijssituatie Leraar Team Leerling Leergroep Onderwijsleerprocessen Leermiddelen Onderwijszorg Schoolgebouw Schoolorganisatie Bestuur 3.3 Gezin, opvang en school 4. Competent als leraar en opvoeder 4.1. Het systeem van competenties Competentiegebieden Niveaus in de competentie Leraar basisonderwijs

2 4.1.3 Persoonlijkheidskenmerken 4.2 Competenties kritisch bekeken Vakinhoudelijke deskundigheid en esprit Mens- en maatschappij-geïnspireerd Eigen onderwijs kunnen onderzoeken 4.3 Reflectie op leraarschap Oude en nieuwe cultuur overdragen De tijd van de leraar De leraar als samenwerker Scholing en werk dicht bij elkaar 4.4 Aantrekkelijk maken van leraarschap (?) 4.5 Alternatieve indeling van competenties TWEEDE DEEL: WETENSCHAP 5. Pedagogiek en onderwijskunde 5.1. Pedagogiek als wetenschap 5.2. Methoden in de pedagogiek Een meer speculatieve benadering Een meer empirische benadering Een meer maatschappijkritische benadering Historisch onderzoek 5.3 Pedagogiek en andere wetenschappen 5.4 Onderwijskunde 5.5 Feiten en normen 5.6 Theorie en praktijk 6. Leren vanuit het verleden 6.1 Mensbeeld, kindbeeld, maatschappijbeeld, wereldbeeld Je gedachten/ denkwijzen en handelingen Beelden, visies, beschouwingen en oriëntaties Wat is een mensbeeld? 6.2. Historische inspiratie Bronnen van onze kennis (Nieuwe) Historische pedagogiek (?) 6.3 Beelden en situaties in het verleden Het kind ontdekt? Typering van perioden en tijden 6.4 Beelden van vandaag en morgen Kijken naar kinderen: naar wat? Actuele denkbeelden 6.5 Beelden voor de toekomst De gewenste utopie De gevreesde utopie 7. Onderwijsvernieuwing 7.1 Hoofdzaken uit de geschiedenis van het onderwijs 7.2 Onderwijsvernieuwing 7.3 Veranderen en verbeteren 7.4 Een praktisch denkmodel Goed onderwijs 7.5 Veranderen als je eigen keuze 7.6 Kwaliteitsverbetering in teamverband Verbeteren op basis van en programma Verbetering op basis van eigen inzicht en intuïtie 7.7 Scenario s voor het onderwijs in de toekomst Besluit Literatuur

3 LITERATUUR 1. H. Achterhuis, De markt van welzijn en geluk, hs. 4. Illich en Marx, Baarn z.j. 2. H. Achterhuis, De maat van de techniek, Baarn G. Alblas en E. van de Vliert, Doelmatig organiseren, Groningen Herbert Altrichter en Peter Posch, Lehrer erforschen ihren Unterricht. Eine Einführung in die Methoden der Aktionsforschung, Bad Heilbrunn 1998 (4) 5. Anoniem, Over drie bedriegers. Mozes, Jezus en Mohammed, s-hertogenbosch P. Antersijn, Spreek ieders taal. Met het proces communication model, TVC maart P. Appelhof e.a., Naar beter onderwijs, Tilburg J. Arcaro, Quality in Education, An implementation handbook, Delray Beach C. Argyris en D. Schon, Theory in practice: Increasing professional effectivenis, San Francisco V. Asselbergs-Neessen, Kind, kunst en opvoeding. De Nederlandse beweging voor beeldende expressie, Amersfoort-Leuven J. Bade en H. Bult, De praktijk van de interne differentiatie, Nijkerk B&A Groep, School als kennisonderneming, Den Haag N. Bakker e.a., Vijf eeuwen opvoeden in Nederland. Idee en praktijk , Assen 2010 (2) 14. Bill Banning, Onderwijsdier in hart en nieren, Druenen 2009; zie internetsite n.a.v. zijn dissertatie 15. D. Barrez, Van eiland tot wereld. Appèl voor een menselijke wereld, Berchem-Mechelen M. Becker (red), Massamedia tussen informatie en emotie, Nijmegen A. Barrico, De Barbaren, Amsterdam D. Beckers, Het despotisme der Mathesis. Opkomst van de propedeutische functie van de wiskunde in Nederland, Utrecht R. van Beek e.a., Boek en oudheid, Amsterdam R. Bendit en A. Heimbucher, Von Paulo Freire lernen, München W. Bennis, De manager als koorddanser, nadenken over leiderschap en verandering, Amsterdam- Antwerpen J. Berding en W. Pols, Schoolpedagogiek. Opvoeding en onderwijs in de basisschool, Groningen 2009 (2) 23. D. van den Berg, Existentiële belevingen van leraren bij hun onderwijs, Katholieke Universiteit Nijmegen J.H. van den Berg, Zien, begrijpen en verklaren van de visuele waarneming, Nijkerk G. van den Berg, Effectief onderwijs in basisvaardigheden, in: J. van Kuyk en J. Claessen (red), De grensverleggende school, Groningen K. van Berkel, E.J. Dijksterhuis. Een biografie, Amsterdam B. Bernstein, On the classification and framing of educational knowledge, in: M. Young (red), Knowledge and control, London G. Biesta, John Dewey, theorie en praktijk, Delft G. Biesta, E. Korthagen, en H. Verkuyl, Pedagogisch bekeken: De rol van pedagogische idealen in het onderwijs, Soest A. de Block e.a. (e.a.), Standaardencyclopie, voor opvoeding en onderwijs, 4 delen, Antwerpen-Hoorn Ph. Blom, Het verdorven genootschap, Amsterdam M. Boekaerts, Zelf-regulerend leren is geen eindstation, wel een manier van leven, Lezing R. Bod, De vergeten wetenschappen. Een geschiedenis van de humaniora, Amsterdam R. Bodelier, Progressieven zijn antidemocratisch, Filosofisch Magazine december G. de Boer, Op weg naar kind-volgend onderwijs, Nijkerk A. Boes, Kindbiografie, Heeswijk-Dinther Th. Boland, Handen en voeten aan adaptief onderwijs, Enschede Th. Boland en J. Letschert, Primary prospects, Enschede W. Böhm, Ernesto Schiefelbein en Sabine Seichter, Projekt Erziehung. Ein Lehr- und Lernbuch, Paderborn W. Böhm, Theorie en Praxis, Academia Press, Gent W. Böhm, B. Fuchs en S. Seichter(Hrsg), Hauptwerke der Pädagogik, Paderborn P. Bouwman, Cultuurgeschiedenis van de twintigste eeuw, Utrecht Geert van Boxelaer, Onderwijs in het Hertogdom Brabant in de Middeleeuwen, internet-publicatie 44. W. Boyd, Geschiedenis van opvoeding en onderwijs, Utrecht J. Branger, Onderwijsperspectieven Opleidingsperspectieven, Groningen W. Brezinka, Von der Pädagogik zur Erziehungswissenschaft, Weinheim Berlin Basel 1971

4 47. D. van den Brink, Kopszorgen, Groningen G. van den Brink, Geweld als uitdaging, De betekenis van agressief gedrag bij jongeren, Utrecht H. Broekman, J. Weterings, Leerstofordening. Over de grenzen van een begrip. Vakdidactische visies op een omstreden onderwerp, SVO Den Haag K. Brotbeck, Mensenschool, Pedagogie in het verleden taken voor de toekomst, Rotterdam B. Brus, Zoekend naar de Derde weg; Leren bij Husserl, Didactiek naar menselijke maat, Tilburg M. Buber, Reden über Erziehung, Güntersloh 2006 (11) 53. W. van der Burg, De verbeelding aan het werk: Pleidooi voor een realistisch idealisme, Kampen J.J. Buytendijk, De idealen van den idealen student, Utrecht J. Bijl, Opvoeding en evolutie. Een kritische literatuurstudie, Meppel 1975, p J. Casteleijns en A. Jager, Uitdagend onderwijs, CPS Amersfoort E. Castle, De opvoeding in de klassieke oudheid, Utrecht-Antwerpen Paul Cautreels, Beginnende leraren op weg naar professionaliteit. Studie- en werkboek voor mentoren en schoolteams, Antwerpen Christaen Claes, Kinderen bij de Romeinen. Zes eeuwen dagelijks leven, Leuven H. Claessen e.a., Inleiding tot de culturele antropologie, Den Bosch H. van Combrugge, Zin in gezin. Kan levensbeschouwing de duurzaamheid van gezinsrelaties veranderen?, Lannoo, Tielt, H. van Combrugge, Denken over opvoeding. Inleiding in de pedagogiek, Antwerpen-Apeldoorn Cobouw P. Coelho, De alchemist, Amsterdam B. Coenen, Schuren, knutselen en schooieren, Amsterdam Commissie Toekomst Leraarschap, Het gedroomde koninkrijk, Culemourg Commissie kerndoelen Basisonderwijs, Verantwoording delen, Herziening van de kerndoelen Basisonderwijs met het oog op beleidsruimte voor scholen, Den Haag E. de Corte e.a., Onderwijzen en leren op de basisschool, Leuven J. Corstjens, De school en haar alternatieven, Tilburg G. ten Dam, W. Veugelers, W.Wardekker en S. Miedema, S. (red.), Pedagogisch Opleiden: De pedagogische taak van de lerarenopleidingen, Amsterdam H. Daniel-Rops (H. Petiot), Het dagelijkse leven van Jezus, Utrecht-Antwerpen A. van Dantzig, Plicht en plichtsgevoel, Civis Mundi maart L. Dasberg, Pedagogie in de schaduwzijde van het jaar 2000, Amsterdam L. Dasberg, Grootbrengen door kleinhouden, Meppel Lea Dasberg, Pedagogie in de schaduw van het jaar 2000, Amsterdam K. Davies, Lesgeven is vakwerk. Planning, organisatie, leiding en controle van het leren, Culemborg C. Dekker, Bionanoscience, TU Delft, internet B. Delfgaauw, Thomas van Aquino, Bussum J. Delnoijm en W. van Dalen, Het socratische gesprek, Budel J. Dewey, Ervaring en opvoeding (1938), Houten-Diegem J. Dewey, Democracy and education (1916), internetuitgave 82. Bernard Dewulf, Kleine dagen, Amsterdam/Antwerpen 2010 (3), p. 7, 9 en R. Diekstra en M. Hirtum, Opvoedingscanon. Omdat over kinderen zoveel meer te weten valt, Amsterdam C. Dirkzwager, Leren met computers in het onderwijs, Den Haag DIROO-website M. Dohle, Opvoeden tot moreel besef, Heeswijk-Dinther K. Doornbos, De pedagogische balans, Groningen K. Doornbos en L. Stevens, De groei van het speciaal onderwijs, A en B, Den Haag 1987 en J. Droste en K. van den Boogert, Zelfstandig leren leren, Den Bosch z.j. 90. M. Dubois-Reymond e.a., Keuzeprocessen van jongeren, Leiden E. J. Dijksterhuis, De mechanisering van het wereldbeeld, Groningen J. Easterbrook, The determinants of free will, A psychological analysis of responsible, adjustive behavior, New York-San Francisco-London U. Eco, De kunst van het vergeten, Filosofie Magazine 1999 nr. 7, p U. Eco, De slinger van Foucault, Amsterdam U. Eco en C. Martini, Als we niet geloven, wat geloven we dan?, Amsterdam B. van den Eerenbeemt, Het kind in onze middeleeuwsche literstuur, Amsterdam 1935

5 97. L. Eldering en J. Kloprogge (red), Different cultures same school, Ethnic minority in Europe, Amsterdam-Lisse Erno Elskens, Filosofisch Reisgids voor Nederland en Vlaanderen, Amsterdam-Antwerpen D. Erasmus, Verzameld werk, deel 3 Opvoeding, Amsterdam E. Erikson, Het kind en de samenleving, Utrecht-Antwerpen M. van Erp en S. Soutendijk, Sociaal milieu en lesgebeuren, Amsterdam A. Erkamo, Ervaringsleren, Praktijkinformatie voor vorming en onderwijs, Schoten Wilma van Esch, Tegeltjeswijsheid of welgemeende belofte, Pedagogiek in Praktijk, september M. van Essen, Kwekeling tussen akte en ideaal. De opleiding tot onderwijzer(es) vanaf 1800, Amsterdam Ethische Perspectieven, 2008/4, Th. van Eupen e.a., Waarden en normen in het onderwijs, Baarn E. Fauré, Learning to Be, The world of education today and tomorrow, London G. Feddeman, De gouden Regels van de opvoeding, Warnsveld M. Field Belenky e.a., Vrouwen en kennis, Amsterdam Filosofisch Magazine 2010, nr W. Flitner, Allgemeine Pädagogik, Stuttgart H. Fortmann, Oosterse Renaissance, Baarn M. Fox, Psychologie der dieren. Hun zintuigen, leervermogen en intelligentie, Utrecht-Antwerpen P. Freire, Pedagogie in ontwikkeling, Baarn J. Fritz, Interaktionspädagogik, Methoden und Modellen, München M. Fuhrmann, Bildung. Europas kulturelle Identität, Stuttgart H. Galjaard, Alle mensen zijn ongelijk, Amsterdam H. Gardner, Frames of mind, London - New York H. Gardner, The disciplined mind, London - New York H. Gardner, Intelligence reframed, London - New York H. Geerts en J. van Workum (red.), Samenleving in samenhang. Doet geloven ertoe?, Nijmegen E. Gesele e.a., De pedagogische opdracht, Overzicht van onderwijsonderzoek, Amsterdam Th. Geurts, Leren van zin, Best H. Giebels, Georgius Macropedius, Tilburg J. Gielen, Alibi der pedagogiek, Den Bosch A. van Ginkel, Demotivatie bij leraren, Lisse A. Glebbeek en A. Jonker, Het omstreden leerplan, Sociologische beschouwingen rond de inhoud van het onderwijs, Assen-Maastricht Max Goote-kenniscentrum, Scenario s in meervoud (School als kennisonderneming), Den Haag J. Goulds, The mismeasure of man, New York G. Graham, Internet. Een filosofisch onderzoek, Amsterdam K. Gravemeijer en R. Keijzer, Kerndoelen in discussie,tijdschrift voor nascholing en onderzoek van het reken-wiskundeonderwijs, jg nr A.D. de Groot, Methodologie, Amsterdam J. Habermas, Technik und Wissenschaft als Ideologie, Frankfurt am Main Jürgen Habermas en Joseph Ratzinger, Dialectiek van de secularisering. Over rede en geloof, Klement/Pelckmans, reeks Filosofie in dialoog, Kapellen C. Hamelink, De computersamenleving, Baarn C. Hamelink, Informatie en macht. Over de samenhang tussen de toegang tot informatie en de uitoefening van maatschappelijke macht, Baarn W. Hare, What makes a good teacher? Reflections on some characteristics central to the educational enterprise. London R. Harp e.a., De Middeleeuwen in de twintigste eeuw. Middeleeuwse sporen in de hedendaagse cultuur, Hilversum J. Harris, Het misverstand opvoeding, Rotterdam J. Hemels, Massamedia als medespelers, Utrecht-Antwerpen H. Heinrichs, Brennpunkte neuzeitlicher Didaktiek, Bochum z.j. (8), hs. 2 Das Exemplarische, p H. von Hentig, Hervorming van de school, Alternatieven of maatchappij-revolutie, Kapellen P. Hettema en L. Lenssen, Van wie is het onderwijs. De veranderende rol van leraar, manager en minister, Amsterdam E. Heyting, De verminking van de mens, Over de misvormende invloed van het onderwijs, Amsterdam 1977

6 145. F. Heyting, Individuatie en socialisatie in tijden van modernisering, Amsterdam N. Hirdt en G. de Sélys, Zwart Bord Tegen de privatisering van het onderwijs, EPO Johannes Hirschberger, Geschichte der Philosophie. Altertum und Mittelalter, Neuzeit und Gegenwart, Köln 1980 (12) 148. H. Hoekstra e.a., Handleiding NEO-persoonlijkheidsvragenlijsten, Amsterdam E. Hoernle, Problemen van de proletariese opvoeding, Sunschrift 35, Nijmegen S. Hogerhorst, Staat en welzijn, Het belang van een vernieuwde conceptie van de Minimale Staat, Assen P. Hoogeveen en J. Winkels, Het didactisch werkvormenboek, Assen Ed Hoornik, Verzamelde gedichten, Amsterdam 1983 (3) 153. T. Houtveen en G. Reezigt, Succesvol adaptief onderwijs, Alphen aan den Rijn T. Houtveen en G. Reezigt, Succesvol adaptief onderwijs, Alphen aan den Rijn H. Hoving, Júf, daar zit een werduwe in de boom, Amsterdam 1968, 1e druk juni 1967, 39 e druk maart T. Hooijmakers, Bron en perspectief: het belang van Jenaplan, Montessori, Dalton, Freinet en de Vrije school voor het basisonderwijs, Heeswijk-Dinther P. Huisman, Kennis gewogen. Analyse van sociaal-wetenschappelijk denken: kritiek en aanwijzingen, Assen J. van Hulst, I. van de Velde en G. Verhaak, Vernieuwingsstreven binnen het Nederlandse onderwijs in de periode , Groningen A. Huxley, Heerlijke nieuwe wereld, Amsterdam 1973 (2) 160. Ph. Idenburg, De nadagen van de verzorgingsstaat. Kansen en perspectieven voor morgen, Amsterdam I. Illich e.a., De deskundige: vriend of vijand?, Baarn I. Illich, Ontscholing van de maatschappij, Baarn 1976 (7) 163. J. Imants, De schoolmeester, Leeuwarden J. Imelman, Plaats en inhoud van een personale pedagogiek, Groningen F. Janssen-Vos, Kindgericht, hoe bedoel je?, Tilburg 1981, p F. Janssen-Vos, Basisontwikkeling in de onderbouw, Assen 1997; Spel en ontwikkeling, Assen 2004; Basisontwikkeling voor peuters en de onderbouw, Assen Peter Tom Jones en Vicky de Meyere, Terra Reversa, De transitie naar rechtvaardige duurzaamheid, Jan van Arkel E. de Jong (red.), Markt en waarden, Nijmegen J. de Jong, Leren op de werkplek, Onderwijskundig lexicon, september P. Jurg en E. Zegwaart, Het Internet als digitale snelweg. De realiteit, Amsterdam Hans Kaldenbach, Respekt, Volkskrant, later: Prometheus Amsterdam H. van de Kant, Toezicht op besturen, Goed bestuur in het primair onderwijs: het raad van toezichtmodel, KPC Groep, s-hertogenbosch, S. Karsten, Op het breukvlak van opvoeding en politiek. Een studie naar socialistische volksonderwijzers rond de eeuwwisseling, Amsterdam KBO-nota Naar nieuwe rollen. Over toezichthoudend besturen, Den Haag J. van Kemenade e.a., Contouren van een toekomstig onderwijsbestel 2, Den Haag D. de Kerckhove, Gekoppelde intelligentie. De opkomst van de Web-maatschappij, Epe I. Kertész, De verbannen taal, Amsterdam J. Klep, Kerndoelen rekenen- wiskunde in een politiek krachtveld, Tijdschrift voor nascholing en onderzoek van het reken-wiskundeonderwijs, jg Nr H. Klifman, Splitsing bestuur. Intern toezicht tovermiddel voor goed onderwijsbestuur?, Bassisschool Management maart H. Klifman, Governance voor de schoolleider primair onderwijs, Alphen aan den Rijn M. Knoope, De ontknooping, Nijmegen Kohnstamm-Instituut, Andere kwaliteiten van de school, Amsterdam A.Kok, Normen, waarden en waarden-loze normering, Baarn J. Kok, Talenten transformeren. Over het nieuwe leren en nieuwe leerarrangementen, Eindhoven G. Komrij (bezorger), De 21 e eeuw in 185 gedichten, Amsterdam E. Korthagen, Waar doen we het voor? Op zoek naar de essentie van goed leraarschap (Oratie), Universiteit van Utrecht T. Kroon, De morele intuïtie van kinderen, Amsterdam 2009 (2) 188. J. Kruithof, Het humanisme, Berchem 2001

7 189. B. Kruithof, J. Noordman en P. de Rooy, Geschiedenis van opvoeding en onderwijs. Inleiding Bronnen- Onderzoek, Nijmegen Guus Kuijer, Voor altijd samen amen, Amsterdam J. van Kuyk, Basisvorming in de basisschool, Tilburg J. Kuijpers en Tom Boves, Het beste halen uit manager en leerkracht, Pulse primair onderwijs, 2009, nr. 3, p F. Laevers en F. Depondt, Ervaringsgericht werken met kleuters in het basisonderwijs, Leuven F. Laevers, L. Heylen en D. Daniëls, Ervaringsgericht werken met 6- tot 12-jarigen in het basisonderwijs, Leuven N. Lagerweij en E. Haak (red), Basisvorming tussen ideaal en werkelijkheid, Alphen aan den Rijn M. Landmann, Filosofische antropologie, Utrecht-Antwerpen W. de Lange en J. Koppens, De duurzame arbeidsorganisatie. Een geloofwaardig vervolg op maatschappelijk verantwoord ondernemen, Zwolle T. Langelaan en W. Plomp, De excellente leerkracht, de fundamenten van zijn succes, Soest M. Langeveld, Beknopte theoretische pedagogiek, Groningen M. Langeveld, Mensen worden niet geboren, Inleiding tot de pedagogische waardenleer, Nijkerk Chr. Lasch, The culture of narcissm, American life in an age of diminishing expectations, New York Chr. Laval, L école n est pas une enterprise, Parijs Leefstijl, methode voor diverse soorten onderwijs, Meppel U. Lehnert, De computer in het onderwijs, Rotterdam T. Lemaire, De val van Prometheus, Amsterdam J.M. Letschert, Wieden in een geheime tuin, Een studie naar kerndoelen in het Nederlandse basisonderwijs, Utrecht E. Lévinas, Totalité et Infini, Den Haag A. Lieberom, Post tribulationes multas et malas. Drie eeuwen Lager Onderwijs voor Knegselnaren, Knegsel Grahame Locke, De onmenselijke maat en de crisis in het onderwijs, in Vakwerk, (BON) december 2009, p E. Lodewijks- Frencken, Op opvoeding aangewezen, Baarn E. Lodewijks- Frencken, De morele opvoeding van het jonge kind, Baarn L. Logister (red.), John Dewey. Een inleiding tot zijn filosofie, Budel J. Lowick, Plannen van onderwijzen, Vormen van leren en onderwijzen in de klas, Onderwijskundig Lexicon J. Lowick en H. Tillema, Vormen van leren en onderwijzen in de klas, Lisse J. Lowick (red), Leraren en hun professionalisering, Alphen aan den Rijn LPC, Beroepsprofiel leraar primair onderwijs. Katholiek onderwijs, Den Haag H. van Luijk, Ook een zachte discipline kan hard vallen, Kennis en methode 1982 nr W. Luijpen, Existentiële fenomenologie, Utrecht-Antwerpen A. Maas, Pedagogiek voor opvoeders en hulpverleners, Baarn A. Maas, Realistisch beleid met betrekking tot adaptief onderwijs, Basisschoolmanagement oktober A. Maas, Didaktiek didaxologie onderwijskunde vakdidaktiek, Pedagogisch Forum, januari A. Maas, Vondel en moderne didactiek, Literatuurwetenschap en pedagogiek, JSW 1967, p A. Maas, Communicatietheorie voor opvoeders en hulpverleners, Baarn z.j A. Maas, Schoolloopbaanmanagament en -begeleiding in het basisonderwijs, in: P. Stijnen e.a., Management en begeleiding van schoolloopbanen, Alphen aan den Rijn A.C. Maas (red.), Het oudere kind, Heeswijk-Dinther Tim Mainhard, Time consistency in teacher-class relationships, Utrecht B. De Mandeville, Bijenfabel (1705), Rotterdam A. Manting en A. Maas, Onderwijs. Integraal management: vertrouwen in onderwijskwaliteit, Soesterberg J. Marijnissen, Interactief leren determineren, Den Bosch R. Marzano, Wat werkt op school?, Middelburg A. Maslow, Religie en topervaring, Rotterdam A. Maslow, Motivatie en persoonlijkheid, Roterdam 1974 (2) 233. Ch. van der Mast e.a., Mens Machine Mens. Nieuwe media en maatschappelijke relaties, Nijmegen M. Matthys, Doorzetters. De betekenis van de arbeidersafkomst voor de levensloop van universitaire afgestudeerden (Amsterdam-Utrecht 2010)

8 235. M. Mattijssen, Klasse-onderwijs, Sociologie van het onderwijs, Deventer M. Mcluhan, Understanding media, New York McIntyre, After virtue, London F. van der Meer, Augustinus de Zielzorger, deel 1 en 2, Utrecht-Antwerpen 1957 (3) 239. K. Meerum Terwogt Kouwenhoven, Het verkeerde been. Over alledaagse vormen van misleiding, Meppel J. van Merriënboer, De ontbrekende didactiek van E-leren, Pedagogische Studiën 2002, p MESO Magazine oktober W. Meyer, Leren in opvoeding en communicatie, Nijkerk G. Meijnen, Maatschappelijke achtergronden van intellektuele ontwikkeling, Groningen G. Meijnen, Onderwijsongelijkheid, Alphen aan de Rijn W. Meijnen, Onderwijsachterstanden in basisscholen, Antwerpen-Apeldoorn J. Miller, Leer zo ook voelen, Onderwijsmodellen voor affectieve opvoeding, Haarlem Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen, Een impuls voor het basisonderwijs, Zoetermeer Ministerie van Onderwijs en wetenschappen, Ruimte laten en keuzes bieden, Den Haag R. Mioch, Tussen horizon en fata morgana. Investeren in schoolontwikkeling, Meso Magazine oktober C. Mommers, De plaats en betekenis van het exemplarische onderwijs in de didactiek, Den Bosch A. Monshouwer, Losse wijsgerige meditaties over het zogenaamde opvoedingsdoel volwassenheid, in: Pedagogisch Mozaïek. Opstellen aangeboden aan Prof. Dr. Jos Gielen bij zijn afscheid als hoogleraar aan de Katholieke Universiteit te Nijmegen, s-hertogenbosch J. Moravec, Chaordic knowledge production: a system-based response to critical education, in: Theory of science, New York A. Morrison en D. McIntyre, De socialiserende invloed van scholen, Baarn D. Mortelmans, Stap in Statistiek en Onderzoek, (6 delen), Leuven H. Moser, Programmatik einer kritischen Erziehungswissenschaft, ZFP 1972, p M. Mulder, Omgaan met macht, Ons gedrag met elkaar en tegen elkaar, Amsterdam H. Mulisch, De compositie van de wereld, Amsterdam J. Müller, De tribus impostoribus (1688), Rotterdam Sj. Muller, Kennisleer en computers. Een kritische verhandeling over informatie, Leiden-Antwerpen C. de Munnik en K. Vreugdenhil, Opvoeden in het onderwijs, Groningen-Houten H. Munro Fox, Psychologie der dieren. Hun zintuigen, instinct, leervermogen en intelligentie, Utrecht- Antwerpen Museum Valkhof, Luxe en decadentie. Levens aan de Romerinse goudkust, Nijmegen S. Neiman, Morele helderheid. Goed en kwaad in de eenentwintigste eeuw, Utrecht G. Neumann, De school omgeschoold 1 en 2. Een pedagogische heroriëntatie voor leraren, Amsterdam O. Noordmans, Augustinus, Haarlem 1952 (2) 266. S. Nossent, Piaget en het negentiende-eeuwse vooruitgangsgeloof, Kennis en methode 1988 nr M. Nussbaum, Cultivating humaniy. A classical defense of reform in liberal education, Chicago Onderwijsraad, De kern van het doel. Reactie op het advies van de commissie Wijnen over de kerndoelen basisonderwijs, Den Haag Onderwijsraad, Kennissamenleving en onderwijs, Den Haag Onderwijsraad, Leren in samenspel, Ontwikkeling en inspiraties, Den Haag Onderwijsraad, Leren in een kennissamenleving, Den Haag J. Onstenk, Lerend leren werken. Brede vakbekwaamheid en de integratie van leren, werken en innoveren, Delft Frits van Oostrom (red.), Historisch tableau. Geschiedenis opnieuw verbeeld in schoolplaten en essays, Amsterdam G. Orwell, 1984, Amsterdam H. van Os, Moerlandse geschiedenis, Uitgeverij Balans O. van Os, Een hemel op aarde. Droom of nachtmerie, Soest C. van Parreren, Ontwikkelend onderwijs, Leuven-Amersfoort C. van Parreren, Leren door handelen. Onderwijsvernieuwing in de klas, Apeldoorn H. Peeters, Kind en jeugdige in het begin van de moderne tijd (ca 1500-ca 1650), Meppel D. Pessers, Verdwaalde seksen. Over sperminators, metroseksuelen en autocopieën, Nijmegen P. van Petegem e.a., Ontwikkelingsdoelen en eindtermen: hoe gaan scholen er mee om?, Leuven 2010

9 282. P. van Petegem e.a., De participatiebarometer. Ontwikkeling van een instrumentarium voor het meten van leerkracht- en ouderparticpatie, Leuven J. Philips, In naam van God. Een nieuwe geschiedenis van de kruistochten, Amsterdam J. Piaget, Le structuralisme, Paris J. Piaget, De psychologie van de intelligentie (1947), Amsterdam Pi-Company/Pi-Educatie, Coachen op prestatie en resultaat in het onderwijs, Utrecht C. Pickover, Het wiskundeboek. Van Pythagoras tot de 57 e dimensie. 250 mijlpalen in de geschiedenis van de wiskunde, Kerkdriel R. Pirsig, Zen en de kunst van het motoronderhoud. Een onderzoek naar Waarden, Amsterdam R. Pirsig, Lila. Een onderzoek naar Zeden, Amsterdam É. Planchard, Introduction à la Pédagogie, Leuven/ Parijs Plato, De republiek Politeia, via Wikipedia op internet, 292. B. Plenter, Zelf bewust docent zijn, Alphen aan den Rijn W. Pols, Voorbij de pedagogiek van de regel. Over de pedagogische opdracht van het onderwijs, Pedagogiek in Praktijk 2001, p N. Postman, Wij voeden op tot niets, Amsterdam Procesmanagement Lerarenopleiding, Gemeenschappelijk curriculum PABO, Den Haag Procesmanagement Lerarenopleiding, Gemeenschappelijk curriculum NLO, Den Haag Q-Vijver Rabelais, Pantagrue (1522), via Wikipedia op internet 299. H. Read, De kunst in haar educatieve functie, Utrecht E. Reimer, School is dood, Alternatieven in opvoeding en onderwijs, Meppel P. J. van Rietbergen, Dromen van Europa. Een cultuurgeschiedenis, Amersfoort J. Rispens e.a., Opvoeden in Nederland, Assen R. Ritzen, Deugt ons onderwijs? Over rechtvaardigingen, Best Bert Roebben, Een tijd van opvoeden. Moraalpedagogiek in christelijk perspectief, Leuven-Amersfoort P. Roeders, Samen leren, Begeleidend onderwijs in kleine groepen, Leuven- Apeldoorn F. Roels, De psychologie van den Wil, hs. De beteekenis van het nieuwere onderzoek naar de wilsverschijnselen voor de pedagogie, Nijmegen S. Roes, Anima cultura. Een pleidooi voor de veredeling van de ziel, Nijmegen C. Rogers, On becoming a person, London M. de Ronde, Hoe of Wat? Pleidooi voor zinvolle kennis, Vakwerk december A. Roobeek, Netwerklandschap. Een routeplanner voor transformaties naar netwerkorganisaties, Amsterdam 2006 (3) 311. Henk Roosenboom De dorpsschool in de Meierij van s-hertogenbosch van 1648 tot 1795, Tilburg E. van Rooijen e.a., School als kennisonderneming, Den Haag Th. Roszak, De informatiecultus. Computerfolklore en de kunst van het denken, Amsterdam J.J. Rousseau, Emile of over de opvoeding (1762), Amsterdam-Meppel J.J. Rousseau, Het maatschappelijk contract, Utrecht-Antwerpen R. Safranski, Hoeveel globalisering verdraagt een mens?, Amsterdam M. Santema (red), Commentaren rond de Contourennota, Groningen C.G. Salzmann, Het mierenboekje (1806), Amsterdam S. Samson, De toekomst wordt anders, Amsterdam J. Scheerens, Wat maakt scholen effectief?, Den Haag J. Scheerens (red), Kwaliteitszorg in het onderwijs, Alphen aan den Rijn Eric-Emannuel Schmitt, Het evangelie naar Pilatus, Amsterdam H.-J. Schoeps, Over de mens, Beschouwingen van de moderne filosofen, Utrecht-Antwerpen H. Schofield, The Philosophy of Education, London 1973 (3) 325. SER, Arbeid in de toekomst. Een Caleidoscopisch Perspectief, Den Haag J. Servaes, De nieuwsmakers, Informatie in de media, Antwerpen-Amsterdam D. Schiffer, Het labyrint van de wereld. Leven en werk van Umberto Eco, Amsterdam G. Schrauwers (e.a.), Pedagogische platenatlas, Den Haag-Breda-Antwerpen z.j Erwin Schrödinger, grondlegger van de quantummechanica, geciteerd door Cees Dekker, Bionanoscience, internet (NRC ) 330. E. Silvius, De coöperatie als samenwerkingsvorm in het onderwijs. Georganiseerd vertrouwen en ruimte voor ondernemerschap, Basisschoolmanagement november 2003

10 331. P. Simons, Digitale didactiek: hoe (kunnen) academici leren ICT te gebruiken in hun onderwijs?, Utrecht J. Slavenburg en T. Peters, Het project Onderwijs en Sociaal Milieu: een eindbalans, Rotterrdam H. Slings, Toekomst voor de Middeleeuwen. Middelnederlandse literatuur in het Voortgezet Onderwijs, Leiden M. Slors, Vrije wil, Filosofie Magazine november J. Snijders, J. Tóth, E. Tóth-de Knegt en F.P. W. van Zaalen, Cultuurpatronen en opvoeding, Baarn 1975, p J. Stappers (red), Massa-communicatie en samenleving, Assen J. Steutel (red), Morele opvoeding, Amsterdam L. Stevens, Over denken en doen, een pedagogische bijdrage aan adaptief onderwijs, Utrecht L. Stevens, Leer- en gedragsproblemen in school. Van een klinisch probleem naar een probleem van de school, Pedagogisch Tijdschrift 1999, p J. Stam, Het verbindende veld, Groningen B. Stilma, Van kloosterschool tot basisschool. Een historisch overzicht van opvoeding en onderwijs in Nederland, Nijkerk S. Strasser, Opvoedingswetenschap en opvoedingswijsheid, s-hertogenbosch S. Strasser, Waarom geschiedenis der opvoeding?, in: Pedagogisch Mozaïek. Opstellen aangeboden aan Prof. Dr. Jos Gielen bij zijn afscheid als hoogleraar aan de Katholieke Universiteit te Nijmegen, s- Hertogenbosch S. Strasser en A. Monshouwer, Herbart als opvoedkundig denker, Den Bosch 1969 (2) 345. P. van Strien, Maslow s halve humanisme, Heymans Bulletins, Groningen F. Struik, Taalgericht zaakvakkenonderwijs, Basisschoolmanagement 2002, p M. van Strydonck., Relieken. Echt of vals?, Leuven T. Tak (red.), Moed tot zelfstandigheid, Inleidende opstellen over emancipatie en opvoeding, vooral : L. Dasberg, Kinderwereld of kind van de wereld, Meppel P. Teilhard de Chardin, Het verschijnsel mens, Utrecht-Antwerpen E. Tiggeler en M. Vuijk, De zwarte Woordenlijst. Lexicon voor modern taalgebruik, Den Haag H. Tillema, Leerstofanalyse door leerkrachten, Pedagogische Studiën 1984, p H. Tillema, Leerkrachten als ontwerpers, Utrecht D. van Toren, De vertelling gaat door, Wannes Records P. van Tongeren en G. Steunebrink, Vreemde verwanten. Overeenkomsten en verschillen tussen islam en christendom, Nijmegen E. van Tongeren, Competenties en communicatie inzake waarden in het onderwijs, Nijmegen E. Tonkens, Mondige burgers en getemde professionals, Utrecht: NIZW S. Toonen, Het kleinschalig organiseren van het onderwijs levert een betere onderwijsmanager op, Vakwerk december 2009, BON 358. Tijdschrift voor filosofie, november G. Vattimo, Het woord is vlees geworden. Filosofie van de secularisatie, Amsterdam T. van der Veen, De school: een kwestie van overleven. Schoolbeleving van leraren en leerlingen, Leiden Th. Veld, Volksonderwijs en leerplicht, Delft R. in t Veld, Toekomsten voor funderend onderwijs, Den Haag J. van der Ven, Kritische godsdienstdidactiek, Kampen E. Verbeek en M. Das, Sprong naar kwaliteit, Bunnik E. Verbiest, De schoolleider in beweging. Veranderingen in visie en praktijk van het primair onderwijs, Alphen aan den Rijn E. Verbiest, De schoolleider als leraar. De kern van onderwijskundig leiderschap, Deventer E. Verbiest en R. Vandenberghe, Professionele leergemeenschappen. Een nieuwe kijk op permanente onderwijsvernieuwing en ontwikkeling van leraren, in: School en Organisatie, 2002 nr A. Verbrugge, De verwaarlozing van het zijnde. Een ethologische kritiek op Heideggers Sein und Zeit, Nijmegen A. Verbrugge, Zinloos geweld, in: Rechtvaardigheid en Verzoening, Best Erica Verdegaal, Alles voor je kind. Hoe financiële opvoeding loont, Amsterdam P. Verhoeven, Leszek Kolakowski, José Saramago, Het evangelie volgens Jezus Christus, Amsterdam Raf Vermeulen, Over Bach en kookkunst, DIROO-forum-internet S. Vestdijk, De toekomst van de religie, Amsterdam 1947

11 374. Francis Vestin, Kinderindoctrinatieboek, Amsterdam Vierteljahrschrift für wissenschaftliche Pädagogik 1/2006, p Vierteljahrschrift für wissenschaftliche Pädagogik 3/2010, gehele nummer 377. A. Vloemans, Politeia, Geschiedenis van de sociaal-politieke filosofie, Den Haag J. de Vosch, Het zal je manager maar wezen!, Amsterdam-Brussel L. Vriens, Pedagogiek tussen vrees en vrede, Utrecht-Antwerpen G. de Vries, Het pedagogisch regiem. Groei en grenzen van de geschoolde samenleving, Amsterdam G. Vrieze e.a., De leraar als poortwachter, Nijmegen L. Vygotski, Thought and language, Cambridge / Massachusetts, 1979 (14) 383. F. de Vijlder, Natiestaat en onderwijs, Den Haag F. de Vijlder, Scenario s in meervoud, Amsterdam K. Waalwijk, Janus Korczak over klein zijn en groot worden, Utrecht M. Wagenschein, Verstehen lehren. Zum begriff des Exemplarischen Lehrens, Basel 1970 (3) 387. Wachttoren, Het geheim van het gezinsgeluk, Watch Tower Bible, 1996, p P. Watzlawick, Het kan anders, Deventer W. Wayson e.a., Up from excellence. The impact of the excellence movement on schools, Bloomington Mathieu Weggeman, Leidinggeven aan professionals? Niet doen!, Amsterdam A. Wellmer, Kritische Gesellschaftstheorie und Positivismus, Frankfurt A. van Wieringen, Autonomievergroting en deregulering in het onderwijs, Alphen aan den Rijn A. van Wieringen, Onderwijsbeleid in Nederland, Amsterdam H. van der Weijden, Samenleven moet je leren. Een sociokratische werkwijze voor basisscholen, Zwolle W. Wielemans, Opvoeding en onderwijs onder maatschappelijke druk, Leuven B. Williams, Truth and Thruthfulness, Princeton M. de Winter, Democratie-opvoeding versus de code van de straat, Utrecht M. Wintershoff und I. Thielen, Persönlichkeiten statt Tyrannen, Paderborn C. de Wit, Opvoeden doe je samen. Werken aan een inspirerend pedagogisch klimaat, Den Haag L. Wittgenstein, Tractatus Logico Philosophicus, Oxford H. Woldring, Westerse waarden door Shakespeare belicht, Nijmegen M. van Wijk e.a., Het primair onderwijs gaat ook internationaal, Utrecht-Den Haag J. Wijnberg, In de diepte van de ziel, Amsterdam R.Wijnberg en St. Jensen NRC A. Wunsch, Abschied von der Spasspädagogik Für einen Kurswechsel in der Erziehung, München L. Zonneveld (red), De school in het kapitalisme, Amsterdam M. van Zuijlen, Doodgewoon digitaal. Over nieuwe media en politiek, Amsterdam 1997