Veilig in de baarmoeder
|
|
- Robert Claessens
- 7 jaren geleden
- Aantal bezoeken:
Transcriptie
1 Veilig in de baarmoeder Bron: Op welke wijze kan een ongeboren kind in Nederland tegen prenatale kindermishandeling worden beschermd en in hoeverre verdient dit aanpassing? Auteur: Lotte Brons Administratienummer: Begeleiding: Mevrouw mr. Heerkens Scriptie: Masterscriptie jeugd- en familierecht Opleiding: Master Rechtsgeleerdheid Afstudeerrichting: Privaatrecht Universiteit: Tilburg University
2 Inhoudsopgave Voorwoord 4 Lijst van afkortingen 5 Inleiding 6 Probleemstelling 6 Vraagstelling per hoofdstuk 6 Wetenschappelijke en maatschappelijke relevantie 7 Hoofdstuk 1 Rechtspositie ongeboren vrucht Inleiding Verloop ontwikkeling ongeboren kind Het germinale stadium: bevruchting tot twee weken Het embryonale stadium: twee tot acht weken Het foetale stadium: acht weken tot de geboorte Beschermwaardigheid ongeboren kind Europese en internationale verdragen Artikel 2 EVRM Artikel 3 EVRM Artikel 8 EVRM IVRK UVRM Conclusie 15 Hoofdstuk 2 Prenatale kindermishandeling Inleiding Prenatale kindermishandeling Drugs en medicijnen Alcohol Agressiviteit van partner Roken Cafeïne Zorg ontwijken Psychiatrische aandoeningen Onverantwoord ouderschap Verenigd Koninkrijk Conclusie 24 Hoofdstuk 3 Prenatale kinderbeschermingsmaatregelen Inleiding Prenatale ondertoezichtstelling Gedwongen opname Aanvullende en preventieve maatregelen Beschermingsmaatregelen Preventieve maatregelen Conclusie 32 2
3 Hoofdstuk 4 Rechtsvergelijking Inleiding Noorwegen Rechtspositie ongeboren kind in Noorwegen Prenatale kinderbescherming in Noorwegen Duitsland Rechtspositie ongeboren kind in Duitsland Prenatale kinderbescherming in Duitsland Conclusie 37 Hoofdstuk 5 Conclusies en aanbevelingen Inleiding Conclusies Aanbevelingen 40 Literatuurlijst 43 3
4 Voorwoord Voor u ligt mijn masterscriptie waaraan ik het afgelopen jaar intensief heb gewerkt. Tijdens mijn opleiding HBO-Rechten volgde ik de minor Jeugd en Gezin, waarbij ik in aanraking kwam met het vak Jeugdrecht, waardoor ik rechten ben gaan studeren. Bij dit vak kwam ook naar voren wat er kan gebeuren als een vrouw alcohol gebruikt tijdens haar zwangerschap. Het Foetaal Alcohol Syndroom kwam ter sprake en dit liet een onuitwisbare indruk achter. Ik vond het zorgwekkend om te zien hoe beschadigd een kind ter wereld kan komen door een dergelijk fenomeen. Op dat moment vroeg ik mij af of daaraan iets kan worden gedaan. Ik wilde hier meer over leren en toen ik aan de master Rechtsgeleerdheid accent Privaatrecht begon, was mij snel duidelijk dat ik hier mijn scriptie over wilde schrijven. Mijn doel bij het schrijven van deze scriptie was om een inhoudelijk sterke scriptie te schrijven die niet alleen interessant is, maar ook leerzaam en die misschien zelfs een leidraad voor de toekomst kan zijn. Tijdens mijn scriptie ben ik door verschillende docenten begeleid, namelijk: mevrouw mr. Smits, mevrouw mr. De Kort en mevrouw mr. Heerkens. Achtereenvolgens hebben zij bijgedragen aan mijn scriptie en daarvoor wil ik ze ook bedanken. Daarnaast wil ik mevrouw mr. Smits succes wensen met haar onderzoek en mevrouw mr. De Kort wil ik succes wensen met haar nieuwe baan. Bedankt voor jullie steun het afgelopen jaar. Tot slot wil ik de heer Brons bedanken voor zijn advies. Lotte Brons 15 oktober
5 Lijst van afkortingen BW DES EHRM EU EVRM FAS Gw HR IVRK Jo. RIBW RvdK SIRE Sr UVRM WAZ Wet Bopz Burgerlijk Wetboek Diëthylstilbestrol Europees Hof voor de Rechten van de Mens Europese Unie Europees Verdrag tot bescherming van de Rechten van de Mens en de fundamentele vrijheden Foetaal Alcohol Syndroom Grondwet Hoge Raad der Nederlanden Internationaal Verdrag inzake de Rechten van het Kind Juncto Regionale instelling voor beschermd wonen Raad voor de Kinderbescherming Stichting Ideële Reclame Wetboek van Strafrecht Universele Verklaring van de Rechten van de Mens Wet Afbreking Zwangerschap Wet Bijzondere opnemingen in psychiatrische ziekenhuizen 5
6 Inleiding Deze scriptie gaat over prenatale kindermishandeling en het beschermen van ongeboren kinderen tegen schadelijke handelingen, zoals alcohol- en drugsgebruik door de zwangere moeder. In Nederland bestaat er de mogelijkheid om ongeboren kinderen te beschermen tegen prenatale kindermishandeling. In het geval van ongeboren kinderen kan dit bijvoorbeeld door een prenatale ondertoezichtstelling, maar de moeder kan ook in een psychiatrisch ziekenhuis geplaatst worden indien dit in het belang van het ongeboren kind is. 1 Vrouwen geven zelf aan dat dit soort hulpverlening stress oplevert. 2 Wellicht levert dit ook stress op voor het ongeboren kind. Het is bekend dat stress tijdens een zwangerschap niet goed is, dus vraag ik mij af of er naast de huidige mogelijkheden tot prenatale kinderbescherming andere vormen van prenatale kinderbescherming gerealiseerd moeten worden. 3 Het is namelijk ook in het belang van het ongeboren kind dat de zwangerschap zo voorspoedig mogelijk verloopt en dit houdt mijns inziens ook in dat prenatale kinderbeschermingsmaatregelen niet meer stress moeten opwekken voor het kind, dan waaraan het al wordt blootgesteld. Als uit deze scriptie blijkt dat de huidige varianten van prenatale kinderbescherming aan herziening toe zijn, zullen ook vernieuwende ideeën hieromtrent aan bod komen. Om de vraag of de huidige prenatale kinderbeschermingsmaatregelen aan herziening toe zijn te beantwoorden, beschrijf ik de huidige rechtspositie van het ongeboren kind in Nederland en wanneer er sprake is van prenatale kindermishandeling. Vervolgens geef ik aan welke vormen van prenatale kinderbescherming er op dit moment in ons land zijn en maak ik een rechtsvergelijking met Noorwegen en Duitsland om te zien hoe het ongeboren kind daar beschermd wordt en ik beoordeel of wij dit kunnen toepassen in Nederland. Probleemstelling De hiervoor vermelde overwegingen hebben geleid tot de volgende probleemstelling: Op welke wijze kan een ongeboren kind in Nederland tegen prenatale kindermishandeling worden beschermd en in hoeverre verdient dit aanpassing? Vraagstelling per hoofdstuk Inleiding Hoofdstuk 1 Rechtspositie ongeboren kind Vanaf wanneer en in welke gevallen is in Nederland een ongeboren kind beschermwaardig? o Hoe verloopt de ontwikkeling van het ongeboren kind? o Wat is het juridisch kader wat betreft de rechtspositie van het ongeboren kind, op basis van onder andere artikel 1:2 BW, EVRM en Nederlandse jurisprudentie? Hoe is de beschermwaardigheid van het ongeboren kind in het Verenigd Koninkrijk geregeld in wetten en verdragen en wat is de lijn in de Europese jurisprudentie? Hoofdstuk 2 Prenatale kindermishandeling Wanneer is sprake van prenatale kindermishandeling en wat zijn de gevaren? o Wanneer is er sprake van onverantwoord ouderschap? Wanneer is er in andere landen binnen Europa sprake van prenatale kindermishandeling en onverantwoord ouderschap volgens verdragen en jurisprudentie? 1 Vlaardingerbroek 2009, p , Enkelaar 2009, p Boonekamp 2012, p Mulder 2001, p
7 Hoofdstuk 3 Prenatale kinderbeschermingsmaatregelen Welke prenatale kinderbeschermingsmaatregelen zijn er? o Hoe ver gaat de bescherming en wat houdt dit in voor het ongeboren kind? o Hoe wordt de oplegging van deze maatregelen ten uitvoer gelegd? o Zijn er alternatieven voor de huidige prenatale kinderbeschermingsmaatregelen en het ten uitvoer leggen van een dergelijke maatregel? Wat gebeurt er na de geboorte van het tijdens de zwangerschap beschermde kind? o Wordt het kind meteen uit huis geplaatst of onder toezicht gesteld? o Maakt goed gedrag van de moeder naarmate de zwangerschap vordert een verschil? Hoe kan er preventief worden opgetreden tegen prenatale kinderbescherming? Hoofdstuk 4 Rechtsvergelijking Wat is de rechtspositie van het ongeboren kind in Noorwegen en Duitsland? Bestaat er prenatale kinderbescherming zoals in Nederland? o Zo ja, wanneer is er sprake van prenatale kindermishandeling, hoe wordt het kind daartegen beschermd en kan dit ook in Nederland toegepast worden? o Zo nee, waarom niet? Hoofdstuk 5 Conclusies en aanbevelingen Wetenschappelijke en maatschappelijke relevantie Uiteraard is het voor een scriptie van belang om wetenschappelijk, maar ook maatschappelijk relevant te zijn. Zoals in de aanleiding ook al naar voren kwam, zal mijn scriptie draaien om het toetsen van het huidige prenatale kinderbeschermingssysteem en kijken of deze aan vernieuwing toe is. Als blijkt dat herziening, vervanging dan wel aanvulling nodig is, zullen ook ideeën hiervoor aan bod komen. Het lijkt mij van groot belang dat wanneer een maatregel wordt opgelegd om een ongeboren kind te beschermen, er wordt gekeken naar mogelijke aanpassingen of alternatieven zodat een maatregel minder of in ieder geval zo min mogelijk stress oplevert voor het ongeboren kind en zijn moeder. Het gaat daarbij wellicht om kleine aanpassingen die zorgen voor een verschuiving naar minder stressgevoelige oplossingen of om een complete verandering van het systeem. Het is door de steeds grotere invloed van Europa in Nederland, en daarmee ook de Europese invloed op de Nederlandse wetgeving, van belang om ook de Europese verdragen aan te halen die op dit onderwerp van toepassing zijn. Ook is het verstandig om te kijken hoe de bescherming van ongeboren kinderen is geregeld in andere landen van de Europese Unie (EU), namelijk Noorwegen en Duitsland. Deze landen zullen in het laatste hoofdstuk van deze scriptie onderwerp van rechtsvergelijking zijn. Wellicht dat in Noorwegen en Duitsland heel andere maatregelen worden gehanteerd, die ook in Nederland toegepast kunnen worden. De wetenschappelijke relevantie blijkt uit het feit dat wanneer de hoofdvraag beantwoord wordt, het huidige prenatale kinderbeschermingssysteem is getoetst en het daardoor duidelijk wordt in hoeverre het systeem verbeterd kan worden. De onderzoeksvraag die hieruit voortvloeit is wat mij betreft dan ook wetenschappelijk en maatschappelijk zeer relevant. 7
8 Hoofdstuk 1 Rechtspositie ongeboren vrucht 1.1 Inleiding Om te weten wat de rechtspositie van de ongeboren vrucht is, moet bekend zijn wat een ongeboren vrucht is en welke stadia deze doorloopt tijdens de zwangerschap. De verschillende stadia van de zwangerschap zijn ook van belang om te kijken vanaf welk moment prenatale kindermishandeling schade kan aanrichten en vanaf welk moment het kind daartegen beschermd wordt, c.q. moet worden. Ten slotte komen nog verschillende artikelen ter sprake die het ongeboren kind beschermen tegen schadelijke invloeden van buitenaf. 1.2 Verloop ontwikkeling ongeboren kind Vanaf de conceptie wordt de prenatale fase opgedeeld in drie stadia: het germinale, het embryonale en het foetale stadium Het germinale stadium: bevruchting tot twee weken Dit is het eerste, tevens het kortste stadium van de prenatale periode. In dit stadium begint de zygote de bevruchte eicel zich te delen en verplaatst zich naar de baarmoeder om zich daar te nestelen in de baarmoederwand, die veel voedingsstoffen bevat. Elke dag neemt het aantal cellen van het organisme toe en zij krijgen een steeds specialistischer functie. Sommige cellen vormen een beschermende laag terwijl andere cellen zich gezamenlijk ontwikkelen tot een navelstreng of placenta. De placenta wordt gezien als een soort doorgeefluik tussen moeder en foetus, waarbij deze voeding en zuurstof levert via de navelstreng. De navelstreng voert ook de afvalstoffen van het ontwikkelende kind af Het embryonale stadium: twee tot acht weken De zygote verandert in dit stadium in een embryo, omdat deze zich stevig in de baarmoederwand genesteld heeft. In dit stadium staat de ontwikkeling van belangrijke organen en fundamentele anatomie centraal. 6 Hiervoor is een vaste volgorde: eerst het hoofdje, dan de ogen, de romp, de armen, de benen en tot slot de innerlijke organen. 7 Tijdens deze periode groeien het hoofd en de hersenen zo snel, dat het hoofd tot de helft van de lengte van het embryo beslaat. De zenuwcellen ontwikkelen zich in een rap tempo en het zenuwstelsel begint zich te ontwikkelen. Aan het eind van het embryonale stadium is, met enige moeite, een klein mensje te ontdekken. Het is weliswaar slechts 2,5 centimeter lang en lijkt kieuwen en een staart te hebben, maar er is ook sprake van ogen, een neus, lippen en zelfs tanden. Daarnaast heeft het embryo vier stompjes ontwikkeld die uitgroeien tot armen en benen. 8 De armen, benen en het hoofd zullen in deze periode al wat bewegingen vertonen. Schadelijke invloeden van buitenaf zijn in deze periode extra riskant, want deze kunnen blijvende afwijkingen teweegbrengen. Ook al ligt de ontwikkeling van de ongeboren baby vast, schadelijke omgevingsinvloeden kunnen dit biologische proces in de war schoppen. Hier kom ik in het volgende hoofdstuk op terug. 9 4 Struyven 2010, p Feldman 2009, p Feldman 2009, p Struyven 2010, p Feldman 2009, p Struyven 2010, p
9 1.2.3 Het foetale stadium: acht weken tot de geboorte In deze fase is het embryo ontwikkeld tot een foetus, nu het menselijke vormen heeft aangenomen. De foetus ontwikkelt zich in deze fase zeer snel. Zo wordt hij twintig keer zo lang en veranderen de verhoudingen van de foetus drastisch. Waar het ongeboren kind eerst voor de helft uit hoofd bestaat, zal het hoofd na vijf maanden nog een kwart van de lengte beslaan. Het kind weegt aan het begin van dit stadium iets meer dan een ons, maar weegt aan het einde van de zwangerschap gemiddeld ongeveer zeven pond. 10 De foetus ontwikkelt zich tot een complex organisme, waarvan de organen zich verder ontwikkelen en beginnen te werken. De hersenen ontwikkelen zich steeds verder en er is sprake van functieontwikkeling, zoals adem- en slikbewegingen. Het ongeboren kind wordt actiever, beweegt zich en zuigt op zijn vingers. Daarnaast is er sprake van babyreflexen, zoals de zuigreflex en de grijpreflex. 11 Vanaf 24 tot 28 weken na de conceptie zijn alle organen niet alleen aanwezig, maar zij functioneren ook naar behoren. In theorie zou het kindje nu buiten het lichaam van de moeder kunnen overleven, maar de praktijk laat een ander beeld zien. Bij 24 weken heeft het kind een overlevingskans van slechts 19%. Dit stijgt tot meer dan 90% vanaf 30 weken. Er is echter ook een geval bekend waar het kind ter wereld is gekomen na 21 weken en vijf dagen en dit heeft overleefd dankzij medisch ingrijpen. 12 Bij 38 weken is er sprake van een voldragen zwangerschap en heeft het kind zich in 97% van de gevallen voorbereid op de geboorte door de definitieve geboortepositie in te nemen en met het hoofdje naar beneden te liggen Beschermwaardigheid ongeboren kind Als men terugkijkt op het Romeinse recht, is er nogal wat veranderd sinds die tijd. Waar in de Romeinse wet niet werd gerept over ongeborenen, zijn ongeborenen nu niet weg te denken uit de Nederlandse wet en verdragen. Dit komt, omdat nu bekend is dat onder andere roken en alcohol consumeren tijdens de zwangerschap schadelijk is voor het ongeboren kind. In de Romeinse tijd waren dit soort problemen nog niet bekend en dus niet aan de orde. Daarnaast verkreeg iemand pas persoonlijkheid als hij vermogen kreeg. Dit vermogen kon positief of negatief zijn, ook mensen met schulden verkregen persoonlijkheid en waren daarmee rechtssubjecten. Slaven en vreemdelingen waren rechtsobjecten, waarop onder andere pandrecht gevestigd kon worden. 14 Een ongeboren kind had geen vermogen, positief of negatief, dus dit had ook geen persoonlijkheid. Op het moment van geboorte daarentegen kan dit kind geërfd hebben of op andere wijze vermogen hebben verkregen waardoor persoonlijkheid ontstaat. 15 De vraag is nu: hoe staat het nu met de beschermwaardigheid van het ongeboren kind? Om te kijken naar de rechten van een ongeboren kind, moet men kijken naar het begin van de persoonlijkheid. Een persoon is degene die drager van rechten en plichten kan zijn. 16 Uit artikel 1:2 Burgerlijk Wetboek (BW) blijkt dat door geboorte persoonlijkheid ontstaat. De wetgever vond dit zo vanzelfsprekend dat dit niet expliciet is opgenomen in de wet. 17 Van belang is wel dat het kind levend ter wereld komt. 18 Een ongeboren kind is nog niet ter wereld gekomen, maar daar heeft de wetgever 10 Feldman 2009, p Struyven 2010, p , Feldman 2009, p Redactie Algemeen Dagblad, Duitse baby overleeft geboorte na 21 weken, 23 april 2011, < 13 Struyven 2010, p Lokin 2006, p. 65 e.v. 15 Lokin 2006, p. 65 e.v. 16 P. Vlaardingerbroek 2011, p Pitlo 2002, p Pitlo 2002, p. 2. 9
10 rekening mee gehouden. Artikel 1:2 BW creëert de mogelijkheid van een fictief geboortetijdstip, wanneer dit in het belang van het nog ongeboren kind is: 19 Het kind waarvan een vrouw zwanger is wordt als reeds geboren aangemerkt, zo dikwijls zijn belang dit vordert. Komt het dood ter wereld, dan wordt het geacht nooit te hebben bestaan. Het gaat erom dat het belang van het kind, niet dat van de moeder of andere derden, vordert dat het kind als reeds geboren wordt aangemerkt. De belangen kunnen vermogensrechtelijk zijn, maar dat hoeft niet. 20 Het recht op leven en integriteit van de foetus kan in strijd zijn met het recht van de moeder op privacy om haar zwangerschap te laten afbreken, ofwel een abortus uit te laten voeren. In een Duitse zaak kwam de Europese Commissie tot de conclusie dat de Duitse regering het recht van de foetus op leven mag laten prevaleren boven het recht van de moeder op eerbiediging van haar privéleven. 21 In casu ging het om het strafbaar stellen van abortus in Duitsland. De vrouwen gaven als reden dat het moeilijker is om te trouwen als je een kind hebt, maar gaven ook medische redenen op waardoor anticonceptie geen mogelijkheid is. Ook religieuze redenen worden aangedragen om een zwangerschap te beëindigen. Nu er sprake is van een botsing tussen twee rechten, het recht op leven van het ongeboren kind en het recht op zelfbeschikking van de moeder, moeten deze tegen elkaar worden afgewogen. In zo n geval wordt er gekozen voor het minst ingrijpende belang. Het Europees Hof voor de Rechten van de Mens (EHRM) vond de beperking in de mogelijkheden van persoonlijke groei van een vrouw als zij zwanger is, minder zwaar wegen dan het belang van het ongeboren kind om niet vernietigd te worden. Dit geldt dus niet voor alle gevallen van zwangerschap. Deswege is abortus niet verboden door het EHRM, maar in bovengenoemde gevallen hoort volgens het EHRM het recht op leven van het kind te prevaleren boven het recht van de moeder op eerbiediging van haar privéleven. De conclusie die hieruit getrokken mag worden is dat het weigeren van een abortus niet meteen een schending van artikel 8 Europees Verdrag tot bescherming van de Rechten van de Mens en de fundamentele vrijheden (EVRM) is. Tegenwoordig is het geen uitzondering meer dat er een verzoek wordt gedaan een ongeboren vrucht te beschermen tegen een levensstijl van de moeder die schade kan toebrengen aan het ongeboren kind, zoals drugsgebruik en alcoholconsumptie door de moeder tijdens de zwangerschap. Steeds vaker worden kinderen nog voor dat zij zijn geboren onder toezicht gesteld. 22 Dit wordt ook wel de prenatale ondertoezichtstelling genoemd. 23 De eerste keer dat een ongeboren kind in Nederland onder toezicht werd gesteld was in Wanneer de belangen van het kind dit verlangen, kan de ongeboren vrucht dus toch als reeds geboren worden aangemerkt. De vraag blijft dan: vanaf welk moment verlangen de belangen van het kind dit? Leenen heeft een theorie ontwikkeld waarbij het ongeboren kind, naarmate het zich verder ontwikkelt en de zwangerschap langer duurt, steeds meer rechten krijgt en meer beschermd wordt. 25 Deze theorie wordt aangeduid als de theorie van toenemende beschermwaardigheid. Volgens Leenen heeft de ongeboren vrucht een eigen juridische status, wat beschermwaardigheid inhoudt. Deze beschermwaardigheid is kleiner dan die van een rechtssubject, maar groter dan die van een rechtsobject. De beschermwaardigheid berust op de mogelijkheid van de ongeboren vrucht om uit te groeien tot een mens ofwel een rechtssubject. 26 Wanneer de vrucht zo n 14 dagen na de bevruchting 19 Vlaardingerbroek 2011, p. 27 e.v. 20 Vlaardingerbroek 2011, p EHRM 12 juli 1977, nr. 6959/75, D&R 1976 nr. 5, p. 103, Vlaardingerbroek 2011, p Ongeboren kind vaker onder toezicht, 2012, < 23 Vlaardingerbroek 2011, p Rb. Utrecht 3 juni 2004, LJN AQ Leenen 1994, p , Pitlo 2002, p Hermans 2006, p. 217, Leenen 2007, p
11 is ingenesteld, is er volgens Leenen sprake van status nascendi: een vrucht op weg naar de geboorte. Dit noemt men ook wel de 14-dagengrens. 27 Voor die 14 dagen zijn gepasseerd, heeft het ongeboren kind status potentialis. 28 Deze status beoogt niet meer dan aan te geven dat de gefuseerde gameten (voortplantingscellen) een mogelijkheid bevatten dat daaruit een mens kan ontstaan als er aan een aantal condities wordt voldaan. 29 Leenen verwijst naar de Wet Afbreking Zwangerschap (WAZ). In de memorie van toelichting van deze wet wordt aangegeven dat het erom gaat of de vrucht ten tijde van de ingreep een redelijke kans maakt om te overleven. 30 Wanneer de ongeboren vrucht nog niet levensvatbaar is, is afbreking van een zwangerschap aan regels onderworpen. Wanneer de vrucht echter levensvatbaar is, is afbreking van de zwangerschap in het geheel niet toegestaan. 31 Andere auteurs onder andere Van der Burg en Sutorius zijn het niet per se eens met deze theorie, maar deze theorie lijkt wel de heersende. 32 Van der Burg heeft een andere interpretatie van artikel 1:2 BW, waaruit hij begrijpt dat de zwangerschap bij de bevruchting van de eicel begint en niet bij de innesteling van de eicel zoals Leenen beweert. Hij geeft aan dat deze alom geaccepteerde 14-dagengrens van Leenen op niets gebaseerd is. Van der Burg meent daarmee de hele leer onderuit te kunnen halen nu ten eerste het ongeboren kind van acht maanden bijvoorbeeld niet meer erfrechten heeft dan het ongeboren kind van acht dagen en ten tweede het embryo in vitro zo niet wettelijk beschermd wordt. Zijn mening vindt niet genoeg steun bij anderen om als heersende leer te gelden. 33 Al eerder in dit hoofdstuk is de levensvatbaarheidsgrens naar voren gekomen. Voor Sutorius is de grens van groot belang, omdat dit de enige termijn is waarbij een beschermwaardigheid van het embryo centraal staat. Hij vindt dan ook dat pas op het moment dat de grens bereikt is, men kan spreken van beschermwaardigheid van het embryo. Volgens Sutorius wordt het embryo dus pas vanaf week 24 van de zwangerschap beschermd. 34 In de rechtspraak is de lijn dat er alleen een prenatale ondertoezichtstelling wordt opgelegd, indien de foetus de levensvatbaarheidsgrens heeft bereikt. Zoals eerder dit hoofdstuk naar voren kwam, is een kind volgens de medische wetenschap vanaf week 24 van de zwangerschap levensvatbaar, zonder dat medisch ingrijpen, in de zin van bijvoorbeeld een couveuse, nodig is. Dit is door de rechter overgenomen in een zaak waar sprake is van een verzoek tot prenatale ondertoezichtstelling van een ongeboren kind, waarvan de zwangerschap zeventien weken is gevorderd. De rechter komt hier dan ook tot de conclusie dat het niet mogelijk is om een prenatale ondertoezichtstelling toe te wijzen. Dit zou namelijk een ondertoezichtstelling van een meerderjarige, de moeder, inhouden en dat is in ons wettelijke stelsel niet mogelijk. 35 Het ongeboren kind wordt als het ware als nog niet bestaand gezien. Dan zou bij toewijzing van de ondertoezichtstelling in dit geval feitelijk een meerderjarige vrouw onder toezicht worden gesteld, terwijl artikel 1:254 BW duidelijk aangeeft dat slechts een minderjarige onder toezicht kan worden gesteld. Wellicht is het opgevallen dat er hiervoor geen artikel uit de Grondwet is genoemd. In Nederland kennen wij geen recht op leven in de Grondwet. Dit is in 2010 nog eens aan de kaak gesteld door de Staatscommissie Grondwet in hun rapportage. 36 De Staatscommissie vond het onnodig om het recht op leven op te nemen Grondwet, omdat dit de rechten van de Nederlandse burgers niet verruimt. 27 Leenen 2007, p Leenen 2007, p Leenen 2007, p Hermans en Buijsen 2006, p. 217, Kamerstukken II 1978/79, , nr. 3, p Pitlo 2002, p Te Braake 2001, p. 5-11, Pitlo 2002, p Van der Burg 1994, p. 386 e.v. 34 Van der Burg 1994, p. 386 e.v. 35 Rb. Dordrecht 7 februari 2012, LJN BV Rapportage Staatscommissie Grondwet 2010, p
12 Nederland heeft wel Europese verdragen ondertekend waarin dit recht beschermd wordt. Deze verdragen worden hierna besproken. 1.4 Europese en internationale verdragen Wat betreft regelgeving omtrent prenatale kinderbescherming, zijn artikel 2 en 3 EVRM. Waar artikel 2 EVRM bescherming biedt aan het leven, behelst artikel 3 EVRM het recht op vrijwaring van onmenselijke of vernederende behandeling. Ook artikel 8 EVRM, het Internationaal Verdrag inzake de Rechten van het Kind (IVRK) en de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens (UVRM) komen ter sprake Artikel 2 EVRM Artikel 2 EVRM heeft als doel om de onaantastbaarheid van het menselijk leven te garanderen. De formulering geeft nogal wat interpretatieproblemen: 37 Het recht van een ieder op leven wordt beschermd door de wet. Niemand mag opzettelijk van het leven worden beroofd, behoudens door de tenuitvoerlegging van een gerechtelijk vonnis wegens een misdrijf waarvoor de wet in de doodstraf voorziet. Deze formulering geeft ruimte voor een vrije interpretatie, waardoor men hier twee betekenissen uit kan afleiden, namelijk een verbod op abortus en euthanasie of actief optreden vanuit de overheid. Daarnaast is een ieder wat breed geformuleerd, waardoor daar ook het nog ongeboren leven onder kan worden geschaard. Het zal in het geval van een ongeboren kind altijd gaan om het afwegen van het recht op leven van het ongeboren kind ten opzichte van de rechten van de moeder, zoals het recht op privacy en lichamelijke integriteit. 38 Er is dus geen sprake van een absoluut recht op leven, want er moeten rechten tegen elkaar afgewogen worden. Het hangt dus af van de situatie of er recht op leven bestaat. Zoals al eerder vermeld in dit hoofdstuk, is de duur van de zwangerschap van groot belang. Aan het begin van de zwangerschap heeft het ongeboren kind aanzienlijk minder rechten en zullen de rechten van de moeder zwaarder wegen, terwijl aan het eind van de zwangerschap de rechten van het ongeboren kind vaker prevaleren boven de keuze van de moeder tot abortus. De Hoge Raad heeft ook aangegeven dat de bescherming van het leven ex artikel 2 EVRM niet absoluut is, nu in veel staten die aangesloten zijn bij het verdrag in hun nationale wetgeving legale abortus is toegestaan onder bepaalde voorwaarden. 39 Daarnaast geeft de Hoge Raad in dit arrest specifiek aan dat het kind geen recht op leven ex artikel 2 EVRM toekomt in Nederland, tot de levensvatbaarheidsgrens is bereikt. Als de levensvatbaarheidsgrens van 24 weken is bereikt, is zwangerschapsafbreking verboden. In dit zelfde arrest geeft de Hoge Raad aan dat de staten die de verdragen hebben ondertekend die een recht op leven geven, zoals artikel 2 EVRM, dit recht minimaal moeten toekennen vanaf de geboorte. 40 In de zaak Hertz benadrukt het EHRM dat de staat niet opzettelijk het leven mag beroven, maar dat de foetus zelf geen recht op leven toekomt. 41 Het EHRM sluit in diezelfde uitspraak niet uit dat sommige verdragsstaten wel de foetus beschermen ex artikel 2 EVRM. De verdragsstaten mogen zelf bepalen vanaf welk moment het leven begint, vanaf de geboorte of eerder. Deze keuze omtrent het begin van het leven valt onder de margin of appreciation van de verdragsstaten. Ook het EHRM kent steeds meer rechten aan ongeboren kinderen toe. Wel dient men de door het EHRM in de zaak Vo tegen Frankrijk gestelde grenzen in het achterhoofd te houden. 42 In deze zaak 37 Hermans en Buijsen 2006, p Hermans en Buijsen 2006, p HR 16 juni 1995, NJ 1997, 131, Vlaardingerbroek 2011, p Rb. Dordrecht 7 februari 2012, LJN BV EHRM 8 november 1990, C-179/88 (Hertz). 42 EHRM 8 juli 2004, nr /00, (Vo/France). 12
13 was er sprake van een onfortuinlijke vergissing bij de gynaecoloog, waar op dezelfde dag twee vrouwen met dezelfde naam Thi-Nho-Vo en Thi Thanh Van Vo langskwamen. De ene vrouw wilde haar spiraaltje laten verwijderen, terwijl de andere op dat moment zwanger was. Door de taalbarrière is de gynaecoloog begonnen aan de medische ingreep die in het medisch dossier stond. Toen de gynaecoloog het spiraaltje probeerde te verwijderen bij de zwangere vrouw die geen spiraaltje had, is zoveel vruchtwater verloren gegaan dat een abortus onvermijdelijk was. 43 Vervolgens heeft deze vrouw zich op het standpunt gesteld dat de gynaecoloog onvrijwillige doodslag heeft gepleegd en dat een dergelijke onvrijwillige abortus op grond van artikel 2 EVRM in Frankrijk strafbaar gesteld moest worden. Het EHRM oordeelde hierover het volgende: The Court is convinced that it is neither desirable, nor even possible as matters stand, to answer in the abstract the question, whether the unborn child is a person for the purposes of article 2 of the Convention. 44 Het EHRM vond het niet gewenst of mogelijk om in de huidige situatie, de vraag te beantwoorden of het ongeboren kind als persoon in de zin van artikel 2 EVRM moet worden gezien Artikel 3 EVRM Artikel 3 EVRM beschermt een ieder tegen foltering en onmenselijke of vernederende behandeling. Ook dit artikel heeft een ruime formulering: Niemand mag worden onderworpen aan folteringen of aan onmenselijke of vernederende behandelingen of bestraffingen. In dit artikel is niemand het woord dat ruimte laat voor interpretatie. Mijns inziens valt de keuze of ongeboren kinderen ook onder niemand worden geschaard, weer onder de margin of appreciation van de verdragsstaten. Uit literatuur blijkt dat ongeboren kinderen worden beschermd door artikel 3 EVRM, de auteurs laten zich echter verder niet uit in hoeverre het kind wordt beschermd door dit artikel. 45 Verwaarlozing, gebrek aan zorg, bescherming, ruimte en ontwikkeling worden gezien als een vorm van kindermishandeling door het EHRM en daarmee ziet het EHRM dit ook als een vorm van onmenselijke en vernederende behandeling ex artikel 3 EVRM. 46 Het EHRM legt in deze uitspraak ook een verantwoordelijkheid bij de staat, om kinderen actief te beschermen tegen kindermishandeling. De staat zal volgens het EHRM soms zelfs andere rechten moeten inperken, zodat zij de kinderen ex artikel 3 EVRM kan beschermen tegen kindermishandeling. Het EHRM blijkt bovendien steeds vaker ook ongeboren kinderen te willen beschermen. Hieruit mag men concluderen dat kindermishandeling strijd met artikel 3 EVRM oplevert en het EHRM verwacht van de verdragsstaten dat zij kinderen en ongeboren kinderen hier actief tegen beschermen Artikel 8 EVRM Dit artikel beschermt het recht op eerbiediging van privéleven, maar ook het familie- en gezinsleven. Dit recht komt naar voren in het eerste lid: Een ieder heeft recht op respect voor zijn privéleven, zijn familie- en gezinsleven, zijn woning en zijn correspondentie. 43 Orde van Advocaten te Kortrijk 2005, p. 100 e.v. 44 EHRM 8 juli 2004, nr /00, (Vo/France). 45 Vlaardingerbroek 2011, p. 29, Hermans en Buijsen 2006, p EHRM 15 juli 2002, LJN AP Kamerstukken II 2009/10, , nr.2, p
14 In het tweede lid wordt dit recht verder afgebakend: Geen inmenging van enig openbaar gezag is toegestaan in de uitoefening van dit recht, dan voor zover bij de wet is voorzien en in een democratische samenleving noodzakelijk is in het belang van de nationale veiligheid, de openbare veiligheid of het economisch welzijn van het land, het voorkomen van wanordelijkheden en strafbare feiten, de bescherming van de gezondheid of de goede zeden of voor de bescherming van de rechten en vrijheden van anderen. In beginsel is dus geen inmenging van de overheid toegestaan, tenzij zich één van de genoemde gevallen voordoet. Bij de bespreking van het tweede artikel van het EVRM werd al duidelijk dat artikel 8 EVRM vooral door de moeder wordt aangehaald om bemoeienis van de overheid uit te sluiten. Dit heeft tot op zekere hoogte een goede kans van slagen. Als het recht op leven van het ongeboren kind botst met het recht op privéleven van de moeder, dan zal een zorgvuldige belangenafweging moeten plaatsvinden. Vooral de duur van de zwangerschap is dan van belang. Naarmate de zwangerschap langer duurt, zal het recht op leven van het ongeboren kind toenemen. Waar aan het begin van de zwangerschap het recht van de moeder op privéleven voor gaat, zal aan het eind van de zwangerschap het recht op privéleven van de moeder moeten wijken voor het recht op leven van het ongeboren kind IVRK Als men kijkt naar het IVRK dan springt artikel 6 IVRK in het kader van kinderbescherming in het oog. De eerste twee leden van dit artikel luiden als volgt: 1. De Staten die partij zijn, erkennen dat ieder kind het inherente recht op leven heeft. 2. De Staten die partij zijn, waarborgen in de ruimst mogelijke mate de mogelijkheden tot overleven en de ontwikkeling van het kind. De eerste vraag die dan naar boven komt, is wie er valt onder kind. Hier geeft artikel 1 IVRK antwoord op: Voor de toepassing van dit Verdrag wordt onder een kind verstaan ieder mens jonger dan achttien jaar, tenzij volgens het op het kind van toepassing zijnde recht de meerderjarigheid eerder wordt bereikt. Nu is duidelijk dat het ongeboren kind door het IVRK niet als rechtssubject moet worden gezien. Echter, in de preambule wordt wel aangegeven dat het ongeboren kind bescherming behoeft: Indachtig dat, zoals aangegeven in de Verklaring van de Rechten van het Kind, het kind op grond van zijn lichamelijke en geestelijke onrijpheid bijzondere bescherming en zorg nodig heeft, met inbegrip van geëigende wettelijke bescherming, zowel voor als na zijn geboorte, ( ). Hieruit kan worden geconcludeerd dat ook het ongeboren kind door het IVRK beschermd wordt. In combinatie met artikel 3 IVRK blijkt dat de belangen van kinderen, geboren of ongeboren, de eerste overweging vormen. Bij een botsing tussen de rechten van een (ongeboren) kind en die van de moeder worden de belangen tegen elkaar afgewogen en horen de belangen van het al dan niet geboren kind voorop te gaan UVRM In het eerste artikel van het UVRM is het volgende vastgelegd: 48 Enkelaar 2009, p
15 Alle mensen worden vrij en gelijk in waardigheid en rechten geboren. Zij zijn begiftigd met verstand en geweten, en behoren zich jegens elkander in een geest van broederschap te gedragen. Dit artikel beoogt dus niet expliciet het ongeboren kind te beschermen. Er is echter ook sprake van een verbod op discriminatie op grond van geboorte ex artikel 2 UVRM: Een ieder heeft aanspraak op alle rechten en vrijheden, in deze Verklaring opgesomd, zonder enig onderscheid van welke aard ook, zoals ras, kleur, geslacht, taal, godsdienst, politieke of andere overtuiging, nationale of maatschappelijke afkomst, eigendom, geboorte of andere status. Uit het bovenstaande concludeer ik dat het UVRM niet in het bijzonder het doel heeft het ongeboren kind te beschermen, maar een kader schept waaraan op nationaal niveau invulling kan worden gegeven, door het verbod op discriminatie op grond van geboorte. 1.5 Conclusie De ontwikkeling van het ongeboren kind wordt gecategoriseerd in drie stadia: het germinale, het embryonale en het foetale stadium. Hoewel het kind in het tweede stadium al veel schade kan oplopen, wordt het pas in het derde stadium beschermd. Artikel 1:2 BW geeft recht op bescherming aan ongeboren kinderen, zolang ze op dat moment levensvatbaar zijn. Dit houdt in dat de zwangerschap minimaal 24 weken gevorderd moet zijn. In de praktijk blijkt echter dat kinderen steeds eerder in leven gehouden kunnen worden door de huidige ontwikkelingen in de medische wereld. Dit komt in het derde hoofdstuk aan de orde. De huidige levensvatbaarheidsgrens wordt echter gesteund door de WAZ. Het kind wordt gedurende de hele zwangerschap niet evenveel beschermd. De heersende theorie is die van Leenen, ook wel de theorie van toenemende beschermwaardigheid. Deze theorie houdt in dat het ongeboren kind naarmate de zwangerschap vordert meer rechten opbouwt. Waar de embryo nauwelijks rechten heeft, heeft de foetus vanaf 24 weken recht op leven dat kan prevaleren boven het recht op privacy en lichamelijke integriteit van de moeder. Het bovenstaande komt erop neer dat het ongeboren kind in Nederland beschermwaardig is, maar pas vanaf week 24 van de zwangerschap. Wat betreft de rechten van het ongeboren kind in Europa, zijn artikel 2 en 3 EVRM van belang. Artikel 2 EVRM behelst het recht op leven en artikel 3 EVRM houdt een verbod op foltering en onmenselijke of vernederende behandeling in. Deze artikelen zijn zo ruim geformuleerd dat hier ook de ongeboren kinderen onder vallen. Dit hoeft niet in elke staat zo te gelden. Elk geboren kind wordt in ieder geval beschermd, maar of de staten hier ook ongeboren kinderen onder willen laten vallen en zo ja, vanaf welk moment tijdens de zwangerschap, is aan de staten zelf. Nederland heeft ongeboren kinderen wel willen beschermen en doet dat dan ook vanaf de eerdergenoemde levensvatbaarheidsgrens van 24 weken. Een artikel dat vaak in combinatie met artikel 2 en 3 EVRM ter sprake komt, is artikel 8 EVRM. Hierin wordt het privéleven van de moeder beschermd, maar tot op bepaalde hoogte. Aan het begin van de zwangerschap zal het recht van de moeder op privéleven nog prevaleren, maar aan het einde van de zwangerschap zal bij een belangenafweging het recht op leven van het ongeboren kind voor gaan. In het IVRK zijn vooral de preambule en artikel 3 IVRK van belang. Uit de preambule blijkt dat ook ongeborenen door dit verdrag beschermd moeten worden en artikel 3 IVRK geeft aan dat de belangen van het kind de eerste overweging moeten vormen. Bij een botsing tussen de belangen van de moeder en het ongeboren kind, horen de belangen van het ongeboren kind dus voorop te staan. Het UVRM geeft expliciet aan in het eerste artikel, dat alle mensen gelijk en gelijk in waardigheid en rechten worden geboren. Het ongeboren kind krijgt daar dus geen bescherming, maar wordt net als in het Handvest slechts beschermd tegen discriminatie op grond van geboorte in artikel 2 UVRM. 15
16 Hoofdstuk 2 Prenatale kindermishandeling 2.1 Inleiding Wanneer men spreekt van prenatale kindermishandeling, rijst de vraag wat als prenatale kindermishandeling bestempeld kan worden en wat de gevaren van prenatale kindermishandeling zijn. In dit hoofdstuk komt het antwoord op de hiervoor genoemde vragen naar voren, evenals op de vraag of het ongeboren kind in het Verenigd Koninkrijk wordt beschermd tegen prenatale kindermishandeling en waarom dit wel of niet het geval is. 2.2 Prenatale kindermishandeling Mishandeling van een ongeboren kind wordt aangeduid als prenatale kindermishandeling. De mishandeling bestaat uit schadelijke handelingen van de moeder of haar partner tijdens de zwangerschap. Twee veel voorkomende voorbeelden van prenatale kindermishandeling zijn drugsgebruik en alcoholconsumptie tijdens de zwangerschap. Er zijn echter ook andere handelingen van de moeder of haar partner denkbaar die de ongeboren vrucht kunnen beschadigen Drugs en medicijnen Drugs zijn gevaarlijk voor de ongeboren baby, want allereerst kunnen de kwaliteit en de zuiverheid van de drugs die op illegale wijze zijn verkregen, verschillen. Dat kan een vertekend beeld geven van wat er ingenomen wordt. 49 Voorbeelden hiervan zijn bolletjes meel en waspoeder die voor cocaïne door moeten gaan en snoepjes die XTC moeten voorstellen. In het geval van waspoeder kan men zich voortellen dat dit gevaarlijk is voor de gezondheid. 50 Uiteraard betekent dit niet dat bij legaal verkregen drugs geen gevaren zijn, deze brengen vanzelfsprekend ook schade toe aan het ongeboren kind. Ten tweede hebben de effecten van de drugs een grote invloed op de baby. Een veel gebruikte drug in Nederland is marihuana. 51 Rookt een vrouw dit tijdens haar zwangerschap, dan kan de zuurstoftoevoer naar de foetus belemmerd worden. 52 In het begin van de jaren negentig was cocaïne de oorzaak van een epidemie van zogeheten crackbaby s. 53 De foetus heeft een grotere kans om te overlijden. Sommige baby s worden verslaafd geboren en gaan een zware afkickperiode tegemoet. 54 Vaak is er ook sprake van slechte prenatale zorg en dat is niet zelden schadelijker dan het gebruik van de drug zelf. 55 Van slechte prenatale zorg is bijvoorbeeld al sprake, indien de zwangere vrouw onvoldoende rust neemt, geen goede voeding tot zich neemt en/of op andere manieren haar ongeboren kind benadeelt. 56 Naast drugs kunnen ook huis-, tuin- en keukenmedicijnen schadelijk zijn voor de ongeboren baby. Mocht de moeder hoofdpijn hebben, dan slikt zij wellicht een aspirine. De gevolgen van zo n maatschappelijk geaccepteerd medicijn kunnen voor de ongeboren vrucht groot zijn, de foetus kan van een aspirine namelijk bloedingen krijgen. 57 Ook voorgeschreven medicijnen kunnen grote gevolgen hebben voor de baby. Zo werd in de jaren vijftig aan veel vrouwen Softenon voorgeschreven tegen ochtendmisselijkheid. Dit medicijn heeft echter een remmend effect op de groei van de ledematen van het kindje. Kinderen werden verminkt geboren. Een bekende rechtszaak was die van de DES-dochters. 58 In de jaren zeventig was aan hun moeders het medicijn DES 49 Feldman 2009, p. 96 e.v. 50 HR 22 maart 2011, LJN BP Feldman 2009, p. 96 e.v. 52 Feldman 2009, p. 96 e.v., Cornelius 1999, Porath en Fried 2005, p Feldman 2009, p. 96 e.v. 54 Feldman 2009, p. 96 e.v., Andrews 2000, p , Singer 2000, p , Myers 2003, p Feldman 2009, p. 96 e.v. 56 De Boer en Zeeman 2008 p Feldman 2009, p. 96 e.v. 58 Hof Amsterdam, 1 juni 2006, LJN AX
17 voorgeschreven om miskramen te voorkomen. De gevolgen voor de dochters waren echter een vergroot risico op een zeldzame vorm van vaginale kanker of baarmoederhalskanker en meer problemen tijdens hun eigen zwangerschappen. 59 Bij drugsgebruik is er sprake van prenatale kindermishandeling en daar kunnen dan ook consequenties aan worden verbonden. 60 Hierover zal in het volgende hoofdstuk gesproken worden. Bij aspirines zal dit ook het geval zijn, omdat een aspirine veel schade kan aanrichten bij de ongeboren baby. Bij voorgeschreven medicijnen zoals DES en Softenon, die achteraf zeer schadelijk blijken, kan er in mijn ogen natuurlijk geen sprake zijn van prenatale kindermishandeling. De moeder mag erop vertrouwen dat een arts weet of een bepaald medicijn schadelijke invloed heeft op een ongeboren kind. Men kan van de gemiddelde moeder niet verwachten dat zij hier ook van op de hoogte is Alcohol Naast drugs is ook alcoholconsumptie een bekend voorbeeld van een handeling die een schadelijke invloed op de ongeboren baby kan hebben. Wanneer de moeder tijdens de zwangerschap aanzienlijke hoeveelheden alcohol consumeert, bestaat de kans dat de baby met het Foetaal Alcohol Syndroom (FAS) ter wereld komt. 61 FAS brengt verschillende risico s met zich mee, zoals een kleine hoofdomtrek, kleine ooglidspleten, korte neus, een dunne bovenlip en een vlak middengedeelte van de bovenlip. 62 Er zijn ook diverse aangeboren afwijkingen die worden gekoppeld aan FAS. 63 Echter, uit nieuw onderzoek is gebleken dat het consumeren van één à twee glazen alcohol per week tijdens de zwangerschap niet schadelijk hoeft te zijn. 64 Uit jurisprudentie blijkt dat alcoholverslaving in combinatie met een drugsverslaving wel als prenatale kindermishandeling kan worden gezien. 65 Mijns inziens is het makkelijker om een drugsverslaving te signaleren dan een alcoholverslaving. Zeker als één à twee glazen per week is toegestaan. Als dat algemeen bekend wordt, zullen mensen minder snel een zwangere vrouw aanspreken op haar drinkgedrag of een melding doen. Het kan namelijk zijn, dat dit net die enige twee glaasjes van de week zijn. In mijn ogen is het zeker mogelijk om een alcoholverslaving als prenatale kindermishandeling aan te merken. Er is nu nog geen jurisprudentie om dit te ondersteunen, maar ik verwacht dat er daar in de toekomst verandering in komt Agressiviteit van partner Wanneer het gaat om schadelijke handelingen jegens het ongeboren kind denkt men snel aan de moeder, maar wat nu als de partner van de zwangere vrouw haar mishandelt door haar bijvoorbeeld in haar buik te trappen? Uit Belgisch onderzoek blijkt dat 3,3% van de Belgische vrouwen wordt mishandeld door haar partner tijdens de zwangerschap. 66 Het internationaal gemiddelde zou liggen tussen 3,9 en 8,3%. 67 Uit jurisprudentie blijkt dat, indien een zwangere vrouw mishandeld wordt, de oplossing wordt gezocht in het strafrecht. 68 De partner wordt aangeklaagd voor mishandeling van de vrouw. Bij een rechtszaak waar het gaat om een zwangere vrouw waarvan de zwangerschap 22 weken gevorderd is, is de levensvatbaarheidsgrens dus nog niet bereikt. 69 Het is niet geheel onbegrijpelijk dat in dit geval het ongeboren kind nog niet wordt meegenomen in de beoordeling, gezien de huidige stand van zaken waarin er tot de levensvatbaarheidsgrens nauwelijks tot geen 59 Feldman 2009, p. 96 e.v., Schechter 2005, p Rb. Rotterdam, 9 mei 2006, LJN AX Feldman 2009, p. 97 e.v. 62 Gezondheidsraad 2005, p Abel 1998, Stromland en Pinazo-Duran 2002, p. 2-8, Gezondheidsraad 2005, p Kelly 2008, p Rb. Zwolle, 26 januari 2005, LJN AS Roelens 2009, p Goodwin 2000, p Rb. Almelo 8 mei 2008, LJN BD1251, Rb. Noord-Nederland 18 februari 2013, LJN BZ Rb. Almelo 8 mei 2008, LJN BD
18 rechten aan het ongeboren kind worden toebedeeld. In een andere zaak is er niet aangegeven hoe ver de zwangerschap gevorderd is. 70 De dood van een ongeboren kind wordt onder lichamelijk letsel van de moeder begrepen ex artikel 82 lid 1 Sr. Het is niet onbegrijpelijk dat er niet wordt gesproken over moord of doodslag bij de dood van het ongeboren kind door geweld, omdat artikel 1:2 BW aangeeft dat indien een kind dood ter wereld komt, het wordt geacht nooit te hebben bestaan. In weer een andere zaak was er sprake van een 29 weken zwangere vrouw die in haar buik geschopt werd en in dit geval heeft de rechter geoordeeld dat er sprake is van poging tot doodslag op het ongeboren kind. 71 Hieruit blijkt dat geweld tegen een zwangere vrouw ook zeker mishandeling van het ongeboren kind is. In het onderhavige geval ging het niet om een vrouw die werd mishandeld door haar partner, maar door een buitenstaander. Ik kan mij voorstellen dat er ook in het geval waar het gaat door mishandeling door de partner, gesproken zal worden van prenatale kindermishandeling, met prenatale beschermingsmethoden tot gevolg Roken Het gebruik van tabak tijdens de zwangerschap lijkt meer geaccepteerd in de maatschappij, terwijl ook dit zeer schadelijk is voor de ongeboren baby. Wanneer de moeder rookt tijdens de zwangerschap, neemt de beschikbare hoeveelheid zuurstof voor de baby af. Roken tijdens de zwangerschap verhoogt de kans op een miskraam en babysterfte. 72 Ook zijn de baby s kleiner en stijgt de kans op een verstandelijk gehandicapt kind met vijftig procent. 73 Ik deel de mening van Hendriks dat er in gevallen waar gerookt of alcohol geconsumeerd wordt, ook sprake moet zijn van prenatale kindermishandeling. 74 Ook de overheid wil rokers behoeden of in ieder geval waarschuwen voor de gevaren van roken tijdens de zwangerschap. Dit doet zij door middel van de verplichting voor tabaksproducenten om een van de in artikel 1 sub b Aanduidingenbesluit Tabaksproducten genoemde aanvullende waarschuwingen op tabaksproducten te vermelden. Twee van de waarschuwingen genoemd in artikel 1 Aanduidingenbesluit Tabaksproducten zijn de volgende: - Roken tijdens de zwangerschap is slecht voor uw baby; - Bescherm kinderen: laat hen niet uw rook inademen. Dit brengt mij op een ander punt: meeroken. Dit lijkt steeds meer onder de aandacht te komen, nu mensen niet meer in openbare ruimten en horeca gelegenheden mogen roken op grond van de artikelen 10 en 11 Tabakswet. Dit laat echter onverlet dat mensen nog steeds op terrassen, bushokjes en stations roken. Meeroken is lucht inademen die tabaksrook bevat die door rokers wordt uitgeblazen. 75 Ook hier heeft de overheid een waarschuwingsverplichting opgelegd aan de tabaksproducent om op ieder pakje op grond van artikel 1 sub a Aanduidingenbesluit Tabaksproducten een van de volgende teksten te drukken: - Roken is dodelijk; - Roken brengt u en anderen rondom u ernstige schade toe. Zoals eerder gezegd, lijkt roken en meeroken tijdens de zwangerschap enigszins geaccepteerd in de maatschappij. Hoe schadelijk het ook is voor de baby, sommige ouders stellen hun verslaving boven het kind. Meeroken is momenteel niet te voorkomen, omdat roken in de buitenlucht en in eigen huis niet verboden is. Mijns inziens zou roken ook onder prenatale kindermishandeling moeten vallen, 70 Rb. Noord-Nederland 18 februari 2013, LJN BZ Rb. Almelo 8 oktober 2010, LJN BN Feldman 2009, p Dejin-Karlsson 1998, p Hendriks 2010, p Van Dale 2005, p
19 maar uit jurisprudentie blijkt dit helaas nog niet het geval. Er is nog geen rechtszaak geweest over een moeder of partner van een zwangere vrouw die rookte tijdens haar zwangerschap. Dit zou wat mij betreft zowel een strafrechtelijke of civielrechtelijke zaak kunnen zijn, zolang de conclusie maar is dat er sprake is van prenatale kindermishandeling in geval een vrouw rookt tijdens haar zwangerschap. De civielrechtelijke weg heeft echter wel mijn voorkeur, omdat er zo een maatregel opgelegd kan worden zonder dat zij een strafblad krijgt, zoals een prenatale ondertoezichtstelling. Wat meeroken betreft ligt het lastiger. De moeder zal hoogstwaarschijnlijk niet opzettelijk meeroken, dus om dat meteen prenatale kindermishandeling te noemen gaat mij wat ver. Wel pleit ik voor een algeheel rookverbod op drukbezochte, openbare plaatsen in Nederland, zoals terrassen, attractieparken, maar ook bushokjes Cafeïne Cafeïne is een stimulerende stof die van nature voorkomt in koffie, maar de stof zit ook in thee en bepaalde frisdranken. Uit Zweeds onderzoek blijkt dat de werkzame stof schadelijk is voor de foetus en mogelijk de groei belemmert. 76 Cafeïnegebruik valt niet onder prenatale kindermishandeling. Gebruik valt wel te controleren, door middel van een bloedcontrole. Of men tot zulke drastische maatregelen wil overgaan is echter de vraag. Het recht op privacy van de moeder staat dan tegenover het recht op bescherming van het ongeboren kind. In het vorige hoofdstuk heb ik al besproken dat aan het begin van de zwangerschap het recht op privacy van de moeder zwaarder zal wegen, maar dat naarmate de zwangerschap verder vordert daarmee de rechten van het kind ook zwaarder gaan wegen. Zodra de levensvatbaarheidsgrens van 24 weken is bereikt weegt het recht van het kind op bescherming zwaarder dan het recht op privacy van de moeder. Ook van cafeïne lijkt het me dat in de toekomst een dergelijke zaak eens voor de rechter zal komen. Echter, zolang er slechts één onderzoek is waaruit blijkt dat cafeïne schadelijk is voor de foetus, lijkt het mij een lastig om hard te maken dat er werkelijk sprake is van prenatale kindermishandeling Zorg ontwijken Een zwangere vrouw behoort regelmatig medische onderzoeken te krijgen. Zo kan de zwangerschap goed in de gaten worden gehouden en kan er worden ingegrepen indien er iets fout dreigt te gaan. Als de zwangere vrouw deze zorg ontwijkt, kan dit schadelijke gevolgen hebben voor het ongeboren kind. Als er iets misgaat, kan er niet ingegrepen worden en dat kan mogelijk schade aan het ongeboren kind betekenen. Een vrouw is niet verplicht om deze onderzoeken te ondergaan, dus deelname kan niet worden afgedwongen. Terwijl een vrouw niet verplicht is om prenatale zorg te ondergaan, kan er bij ontwijken daarvan toch sprake zijn van prenatale kindermishandeling. Uit een uitspraak van de rechtbank in Utrecht blijkt dat dit bijvoorbeeld het geval is, indien de vrouw haar ongeboren kind in gevaar brengt of indien er grote zorgen bestaan over de geboorte van de baby en de periode daarna. 77 In de desbetreffende zaak hebben zowel stiching MEE als stichting Humanitas uitvoerig geprobeerd om voor de zwangere vrouw en haar ongeboren kind de voor hen noodzakelijke zorg te regelen. De moeder wilde hier niets van weten en gaf aan geen enkele hulp meer te willen. Verder is in deze zaak aannemelijk geworden dat, indien er geen hulpverlening zal plaatsvinden, er grote risico s verbonden zijn aan de geboorte van het kind en de verzorging van het kind direct na de geboorte. De rechter vond dan ook dat het kind beschermd diende te worden door middel van een prenatale ondertoezichtstelling. 76 Sengpiel Rb. Utrecht, 10 april 2008, LJN BC
20 2.2.7 Psychiatrische aandoeningen Men kan niet spreken van een handeling die schadelijke gevolgen heeft voor het kind, indien de moeder een psychiatrische aandoening heeft. Een psychiatrische aandoening is namelijk geen handeling, maar een ziekte die iemand overkomt. Het is niet hetzelfde als heroïne gebruiken of alcohol consumeren tijdens de zwangerschap. Dit betekent echter niet dat dit niet schadelijk kan zijn voor het ongeboren kind. Een psychiatrische aandoening waarbij heel duidelijk is dat schade wordt aangericht aan het ongeboren kind, is anorexia nervosa. Als iemand aan anorexia nervosa lijdt, hongert hij of zij zichzelf uit om mager te zijn. Als een zwangere vrouw zichzelf uithongert, leidt dit tot ondervoeding van haarzelf, maar ook van haar ongeboren kind. 78 Vanzelfsprekend is de situatie waarin een zwangere vrouw een bipolaire stoornis heeft, ook gevaarlijk voor het kind. De vrouw heeft dan een periode waarin zij manisch is, gevolgd door een periode van depressie. De moeder kan zich onverantwoordelijk gedragen in manische perioden. Zo kan zij roekeloos gaan rijden en andere impulsieve en onbezonnen beslissingen nemen. Wanneer een depressieve periode aanbreekt kan zij suïcidaal worden. 79 Het behoeft geen nadere uitleg dat dit een gevaarlijke situatie oplevert voor het ongeboren kind. Een aandoening op zich kan niet onder prenatale kindermishandeling vallen, maar handelingen die door die psychiatrische aandoening plaatsvinden kunnen hier mijns inziens wel onder vallen. Er is nog geen rechtszaak geweest over ondervoeding van een ongeboren baby, maar dit is naar mijn mening niet ondenkbaar. Ik kan me voorstellen dat een zwangere vrouw met anorexia bij een dokter komt en deze dit meldt bij de Raad voor de Kinderbescherming. De Raad zal, indien zij het ongeboren kind in gevaar achten, actie ondernemen en wellicht de rechter om een maatregel verzoeken. 2.3 Onverantwoord ouderschap Voordat onverantwoord ouderschap aan bod komt, is het van belang om te beschrijven wat er onder verantwoord ouderschap valt. Volgens de Gezondheidsraad wordt onder verantwoord ouderschap opvoeden verstaan: een proces dat kan worden beschouwd als het begeleiden van een kind naar zelfstandigheid. 80 De afhankelijkheid van het kind is het grootst aan het begin van de opvoeding en het is de bedoeling dat deze afhankelijkheid steeds kleiner wordt. 81 Ook moet een opvoeding onder andere gericht zijn op het ontwikkelen van een eigen identiteit en het aanleren van vaardigheden die het kind in staat stelt zich in de toekomst individueel en sociaal te ontplooien. 82 De Gezondheidsraad verdeelt het opvoedingsproces in vier deelgebieden. 83 Het eerste deelgebied van opvoeding is basale lichamelijke zorg, zoals bescherming, voeding en medische verzorging. Het tweede deelgebied is primaire ontwikkelingsstimulatie, zoals stimulatie van taalvaardigheden en andere cognitieve vaardigheden en sociale stimulatie. Het derde deelgebied is affectieve zorg, waarin emotionele veiligheid en de ontwikkeling van het kind centraal staan. Ten slotte is er nog het vierde deelgebied, pedagogische opvoeding, waar het draait om het bevorderen van de ontwikkeling van persoonlijkheid, sociaal functioneren en normbesef. 84 Indien de ouders op deze vier gebieden het kind in voldoende mate van de benodigde zorg kunnen voorzien, kan worden gesproken van ouderschapscompetentie. 85 Om de ouderschapscompetentie te kunnen beoordelen, hanteert de door de Gezondheidsraad in het leven geroepen naamloze commissie, de maatstaf van risicovol ouderschap: ouderschap is alleen onwenselijk wanneer er een grote kans bestaat dat het kind ten gevolge van tekortschietende opvoedingsvaardigheden ernstige schade zal ondervinden. 86 Mijns 78 Struyven 2010, p Vandereycken 2011, p Gezondheidsraad 2002, p Gezondheidsraad 2002, p Gezondheidsraad 2002, p Gezondheidsraad 2002, p Gezondheidsraad 2002, p. 78, Winderickx 1987, Mönks en Knoers 1999, Cole en Cole Gezondheidsraad 2002, p Gezondheidsraad 2002, p
Geneesmiddelen bij zwangerschap en borstvoeding
Geneesmiddelen bij zwangerschap en borstvoeding Geneesmiddelen en zwangerschap Enige tientallen jaren geleden dacht men nog dat ongeboren kinderen in de baarmoeder goed beschermd waren tegen schadelijke
Nadere informatieAnr: Rechtsgeleerdheid. Scriptiebegeleidster: mr. Y. Bogaers Tweede lezer: prof. mr. P. Vlaardingerbroek
De rechten van het ongeboren kind Een onderzoek naar de juridische mogelijkheden om het ongeboren kind beter te beschermen tegen prenatale kindermishandeling Naam: Emir Zekovic Anr: 102908 Master: Rechtsgeleerdheid
Nadere informatieDe juridische geboorte van het ongeboren kind
De juridische geboorte van het ongeboren kind Een onderzoek naar de juridische voorwaarden om zonder toestemming van de zwangere vrouw in te grijpen ten behoeve van het ongeboren kind. Auteur: Thessa van
Nadere informatieGedwongen anticonceptie bij verstandelijk beperkten
Gedwongen anticonceptie bij verstandelijk beperkten Is een regeling betreffende gedwongen anticonceptie in strijd met artikel 8 en artikel 12 EVRM of kan het belang van het ongeboren kind een inbreuk op
Nadere informatieAls iemand slachtoffer is geworden van incest moet abortus ook kunnen worden gepleegd.
Spreekbeurt door een scholier 1609 woorden 12 februari 2003 7.2 79 keer beoordeeld Vak Nederlands De redenen voor een abortus. Je kan wel zo zeggen van ik wil geen kind en daarom wil ik een abortus, maar
Nadere informatieEVRM, minderjarigheid en ouderlijk gezag
EVRM, minderjarigheid en ouderlijk gezag 'A whole code of juvenile law' M.L.C.C. de Bruijn-Lückers W.EJ. Tjeenk Willink Zwolle Inhoudsopgave Lijst van afkortingen xiü Inleiding 1 Algemeen deel Hoofdstuk
Nadere informatieDe Minister van Veiligheid en Justitie. Postbus 20301 2500 EH Den Haag. Advies wetsvoorstel toevoegen gegevens aan procesdossier minderjarige
POSTADRES Postbus 93374, 2509 AJ Den Haag BEZOEKADRES Juliana van Stolberglaan 4-10 TEL 070-88 88 500 FAX 070-88 88 501 INTERNET www.cbpweb.nl www.mijnprivacy.nl AAN De Minister van Veiligheid en Justitie
Nadere informatiePatiëntenvoorlichting Verloskunde. Roken en zwangerschap. Inhoudsopgave. Als je zwanger probeert te worden 2. Als je zwanger bent 3
Patiëntenvoorlichting Verloskunde Roken en zwangerschap Inhoudsopgave Als je zwanger probeert te worden 2 Als je zwanger bent 3 Na de zwangerschap 5 Stoppen met roken 6 Tips om te stoppen 7 Hulp bij het
Nadere informatieVersie 1.0 19 april 2005. Cliëntroute Bureau Jeugdzorg Onderzoek Advies- en Meldpunt Kinderbescherming
Versie 1.0 19 april 2005 Cliëntroute Bureau Jeugdzorg Onderzoek Advies- en Meldpunt Kinderbescherming Inleiding Vanaf 1 januari 2005 zijn de Advies- en Meldpunten Kindermishandeling (AMK) een onderdeel
Nadere informatieWat je moet weten over roken voor, tijdens en na de zwangerschap Longziekten
Wat je moet weten over roken voor, tijdens en na de zwangerschap Longziekten Beter voor elkaar 2 Roken als je zwanger probeert te worden Minder vruchtbaar Roken maakt vrouwen en mannen minder vruchtbaar.
Nadere informatieInleiding. Nederlandse personen- en familierecht. Personen- en familierecht 9
I Inleiding Het Nederlandse personen- en familierecht Het personen- en familierecht is voornamelijk neergelegd in Boek 1 van het Burgerlijk Wetboek (BW). Het verschaft uiteenlopende regels aan jong en
Nadere informatieStudent dhr. I. Mercanoglu Begeleider mr. M. Baks Examinator prof. mr. A.L.H. Ernes Universiteit Open Universiteit Faculteit Rechtswetenschappen
Rechtsbescherming ongeboren kind Een onderzoek naar de juridische mogelijkheden om een ongeboren kind te beschermen tegen schade als gevolg van een onverantwoordelijke leefstijl van de zwangere vrouw.
Nadere informatieOuder van mijn ouders Van helpen en ondersteunen tot gedwongen hulp en gezagsbeëindiging. Nijkerk, Opstandingskerk. 25 mei 2016
Ouder van mijn ouders Van helpen en ondersteunen tot gedwongen hulp en gezagsbeëindiging Nijkerk, Opstandingskerk 25 mei 2016 Prof.mr. Paul Vlaardingerbroek Cijfers Jaarlijks worden ca. 119.000 kinderen
Nadere informatieUNIVERSELE VERKLARING van de RECHTEN van de MENS: De 30 artikelen:
UNIVERSELE VERKLARING van de RECHTEN van de MENS: De 30 artikelen: Artikel 1 Alle mensen worden vrij en gelijk in waardigheid en rechten geboren. Zij zijn begiftigd met verstand en geweten, en behoren
Nadere informatieZwangerschap en borstvoeding
Zwangerschap en borstvoeding ONTWIKKELING VAN HET ONGEBOREN KIND MEDICIJNEN BIJ ZWANGERSCHAP FOLIUMZUUR WAT IS HET EFFECT VAN ALCOHOL EN ROKEN WAT KAN UW APOTHEKER VOOR U DOEN MEDICIJNEN EN BORSTVOEDING
Nadere informatieECLI:NL:RBZWB:2017:2587
ECLI:NL:RBZWB:2017:2587 Instantie Datum uitspraak 22-03-2017 Datum publicatie 26-04-2017 Rechtbank Zeeland-West-Brabant Zaaknummer C/02/327890 / JE RK 17-430 Rechtsgebieden Bijzondere kenmerken Inhoudsindicatie
Nadere informatieVERDRAG INZAKE DE RECHTEN VAN HET KIND (IRVK)
VERDRAG INZAKE DE RECHTEN VAN HET KIND (IRVK) Artikel 3 IRVK 1. Bij alle maatregelen betreffende kinderen, ongeacht of deze worden genomen door openbare of particuliere instellingen voor maatschappelijk
Nadere informatiestoppen zware drinkers minder vaak met het drinken van alcoholhoudende drank dan vrouwen met een lager alcoholgebruik.
Samenvatting In Nederland gebruikt ongeveer 80% van de vrouwen in de vruchtbare leeftijd alcoholhoudende drank. Veel vrouwen staken het alcoholgebruik zodra ze zwanger zijn of eerder al, als ze zwanger
Nadere informatieECLI:NL:RVS:2017:1318
ECLI:NL:RVS:2017:1318 Instantie Raad van State Datum uitspraak 17-05-2017 Datum publicatie 17-05-2017 Zaaknummer Rechtsgebieden Bijzondere kenmerken Inhoudsindicatie 201607764/1/A2 Bestuursrecht Hoger
Nadere informatieVraag 3) U bent op de hoogte van de inhoud van Grondwet Art. 94?
Besluit Algemene Rechtspositie Politie (BARP) Art. 9 Politie belooft trouw in de volgende volgorde aan Kroon, Grondwet en de wetten van ons land (i.e. Nederland) Vraag 1) Bent u hier als vertegenwoordiger
Nadere informatieBij brief van 19 februari 2003 heeft het college een verweerschrift ingediend.
Raad van State, 200300512/1 Datum uitspraak: 29-10-2003 Datum publicatie: 29-10-2003 Rechtsgebied: Bestuursrecht overig Soort procedure: Eerste aanleg - meervoudig Inhoudsindicatie: Bij besluit van 17
Nadere informatieECLI:NL:RVS:2017:1856
ECLI:NL:RVS:2017:1856 Instantie Raad van State Datum uitspraak 12-07-2017 Datum publicatie 12-07-2017 Zaaknummer Formele relaties Rechtsgebieden Bijzondere kenmerken Inhoudsindicatie 201608063/1/A2 Eerste
Nadere informatieSCHOTELANTENNES. Wettelijk kader
SCHOTELANTENNES Ondanks de technologische ontwikkelingen met betrekking tot de ontvangst van televisiesignalen blijven schotelantennes populair om televisie mee te kijken. Ook VvE s worden geconfronteerd
Nadere informatiePrenatale kinderbescherming, welk recht prevaleert? Het zelfbeschikkingsrecht van de moeder of de beschermwaardigheid van het ongeboren kind?
Prenatale kinderbescherming, welk recht prevaleert? Het zelfbeschikkingsrecht van de moeder of de beschermwaardigheid van het ongeboren kind? Auteur: Linda Willems Administratienummer: 419293 Scriptie:
Nadere informatie4. Wat zijn de rechten en plichten van een asielzoeker in België?
4. Wat zijn de rechten en plichten van een asielzoeker in België? Sinds 12 januari 2007 is in België de 'opvangwet' van kracht. Dit is een bundel van bepalingen die de asielopvang regelen. De opvangwet
Nadere informatie31 mei 2012 z2012-00245
De Staatssecretaris van Financiën Postbus 20201 2500 EE DEN HAAG 31 mei 2012 26 maart 2012 Adviesaanvraag inzake openbaarheid WOZwaarde Geachte, Bij brief van 22 maart 2012 verzoekt u, mede namens de Minister
Nadere informatieECLI:NL:RBAMS:2015:10059
ECLI:NL:RBAMS:2015:10059 Instantie Rechtbank Amsterdam Datum uitspraak 20-10-2015 Datum publicatie 13-06-2016 Zaaknummer C/13/592460 / JE RK 15-996 Rechtsgebieden Personen- en familierecht Bijzondere kenmerken
Nadere informatieKinderwens spreekuur Volendam
Kinderwens spreekuur Volendam Voor wie is deze folder? Deze folder is voor mensen afkomstig uit Volendam met kinderwens. Wat is het kinderwens spreekuur? Het spreekuur is een samenwerking tussen de afdelingen
Nadere informatieBescherming van het ongeboren kind bij medische behandelingen
Bescherming van het ongeboren kind bij medische behandelingen Een onderzoek naar de rechtsbescherming van het ongeboren kind bij medische behandelingen die door de zwangere vrouw geweigerd worden. Naam:
Nadere informatieOpdracht Levensbeschouwing Doodstraf
Opdracht Levensbeschouwing Doodstraf Opdracht door een scholier 1930 woorden 14 maart 2003 6,2 18 keer beoordeeld Vak Levensbeschouwing 0. Geef een korte argumentatie waarom jij tegen of voor de doodstraf
Nadere informatieRapport. Rapport over een klacht over de gemeente Weert. Datum: 27 juni Rapportnummer: 2013/073
Rapport Rapport over een klacht over de gemeente Weert. Datum: 27 juni 2013 Rapportnummer: 2013/073 2 Klacht Verzoeker klaagt erover dat een consulent van de sociale dienst van de gemeente Weert hem heeft
Nadere informatieEchoscopie tijdens de zwangerschap ONDERZOEK
Echoscopie tijdens de zwangerschap ONDERZOEK Echoscopie tijdens de zwangerschap Tijdens je zwangerschap kunnen we met een echo het kindje in je buik bekijken. Een echoscopie is een beeldvormende techniek
Nadere informatieRechtsbescherming van uithuisgeplaatsten
juridisch en bestuurskundig onderzoek advies onderwijs Rechtsbescherming van uithuisgeplaatsten Een verkennend onderzoek Groningen, juli 2010 2010 WODC, ministerie van Justitie. Auteursrechten voorbehouden.
Nadere informatieDe rechten van grootouders
Mr E.L.M. Louwen advocaat familierecht/mediator Bierman advocaten, Tiel De rechten van grootouders Wet Al jaren vragen grootouders aan de rechter om een omgangsregeling met hun kleinkinderen. Al jaren
Nadere informatieInhoudsopgave. Voorwoord / 9. Inleiding / 11
Inhoudsopgave Voorwoord / 9 Inleiding / 11 1 Het toepasselijke recht op de internationale arbeidsovereenkomst / 13 1.1 Inleiding / 13 1.2 Rome I-Verordening en het EVO-Verdrag / 13 1.3 Arbeidsovereenkomst
Nadere informatieAFDELING BESTUURSRECHTSPRAAK. Uitspraak met toepassing van artikel 8:54, eerste lid, van de Algemene wet bestuursrecht op de hoger beroepen van:
Raad vanstate 201112733/1/V1. Datum uitspraak: 23 januari 2013 AFDELING BESTUURSRECHTSPRAAK Uitspraak met toepassing van artikel 8:54, eerste lid, van de Algemene wet bestuursrecht op de hoger beroepen
Nadere informatieAFDELING BESTUURSRECHTSPRAAK
Raad vanstatc 201106725/1/V1. Datum uitspraak: 3 juli 2012 AFDELING BESTUURSRECHTSPRAAK Uitspraak met toepassing van artikel 8:54, eerste lid, van de Algemene wet bestuursrecht (hierna: de Awb) op het
Nadere informatieBijzonder procesdoel 3: ontdekken van mensenrechten
Bijzonder procesdoel 3: ontdekken van mensenrechten Eerste leerjaar B 3.1. Mijn rechten Beroepsvoorbereidend leerjaar 3.1. Mijn rechten Wie ben ik? * De leerlingen ontdekken wie ze zelf zijn - de mogelijkheden
Nadere informatieIs een prenatale aantekening in het gezagsregister van gezamenlijk gezag van ongehuwde ongeregistreerde ouders mogelijk?
Rotterdam Institute of Private Law Accepted Paper Series Is een prenatale aantekening in het gezagsregister van gezamenlijk gezag van ongehuwde en ongeregistreerde ouders mogelijk? A.J.M. Nuytinck Published
Nadere informatieInleiding. 1 Strafrecht
Inleiding 1 Strafrecht Plaats van het strafrecht Het strafrecht is, net als bijvoorbeeld het staatsrecht en het bestuursrecht, onderdeel van het publiekrecht. Het publiekrecht regelt de betrekkingen tussen
Nadere informatieStaatsblad van het Koninkrijk der Nederlanden
Staatsblad van het Koninkrijk der Nederlanden Jaargang 2009 230 Besluit van 18 mei 2009, houdende wijziging van het Besluit afbreking zwangerschap (vaststelling duur zwangerschap) Wij Beatrix, bij de gratie
Nadere informatieRoken en zwangerschap
Roken en zwangerschap Verloskunde alle aandacht Inhoudsopgave Als je zwanger probeert te worden 3 Als je zwanger bent 4 Na de zwangerschap 7 Stoppen met roken 8 Tips om te stoppen 10 Hulp bij het stoppen
Nadere informatieBetreft: informatie over toestemmingsvereiste WGBO bij minderjarigen in relatie tot kindermishandeling
> Retouradres Postbus 16166 2500 BD Den Haag Aan geadresseerde Bezoekadres: Parnassusplein 5 2511 VX Den Haag T 070 340 50 30 F 070 340 78 34 www.rijksoverheid.nl Datum Betreft: informatie over toestemmingsvereiste
Nadere informatieDepressie tijdens de zwangerschap uit de taboesfeer
Depressie tijdens de zwangerschap uit de taboesfeer Depressie en angstklachten tijdens de zwangerschap komen regelmatig voor. Toch wordt dit onderwerp nog vaak als taboe ervaren en is niet duidelijk welke
Nadere informatieRaad voor Strafrechtstoepassing en Jeugdbescherming ~ 2500 GC Den Haag
Parkstraat 83 Den Haag Correspondentie: Raad voor Strafrechtstoepassing en Jeugdbescherming ~ 2500 GC Den Haag ~ Telefoon Fax algemeen (070) (070) 361 93361 009310 Fax rechtspraak (070) 361 9315 Aan de
Nadere informatieJPF 2013/115 Rechtbank Den Haag 11 februari 2013, C/09/419508 FA RK 12-3722; ECLI:NL:RBDHA:2013:BZ3284. ( mr. Brakel )
JPF 2013/115 Rechtbank Den Haag 11 februari 2013, C/09/419508 FA RK 12-3722; ECLI:NL:RBDHA:2013:BZ3284. ( mr. Brakel ) [De minderjarige], geboren op [geboortedatum] te [geboorteplaats], Frankrijk, wonende
Nadere informatieBron: De verslaafde zwangere Rachel in haar woonkamer in de Bronx in New York. Beeld: Jessica Dimmock/VII Network, HH
Bron: De verslaafde zwangere Rachel in haar woonkamer in de Bronx in New York. Beeld: Jessica Dimmock/VII Network, HH Inhoudsopgave Voorwoord 5 Inleiding 6 Hoofdstuk 1 Rechtspositie van het ongeboren
Nadere informatieECLI:NL:RBDHA:2013:16806
ECLI:NL:RBDHA:2013:16806 Instantie Rechtbank Den Haag Datum uitspraak 10-10-2013 Datum publicatie 10-12-2013 Zaaknummer SGR 13/5417 Formele relaties Rechtsgebieden Bijzondere kenmerken Inhoudsindicatie
Nadere informatiekracht TWEEDE WERELDOORLOG VERSUS MENSENRECHTEN
WERKb L a D WERKBLAD met terugwerkende kracht met terugwerkende kracht TWEEDE WERELDOORLOG VERSUS MENSENRECHTEN Dit werkblad is een voorbereiding op je bezoek aan de vaste tentoonstelling Met Terugwerkende
Nadere informatieVERZOEKSCHRIFT TOT VRIJLATING (Artikels 71 e.v. van de Wet van 15 december 1980)
VERZOEKSCHRIFT TOT VRIJLATING (Artikels 71 e.v. van de Wet van 15 december 1980) Aan Mevrouw/Mijnheer de Voorzitter van de Raadkamer van de Correctionele Rechtbank te Brussel Justitiepaleis Poelaertplein
Nadere informatieMEMORIE VAN TOELICHTING ALGEMEEN. 1. Inleiding
Wijziging van het Wetboek van Burgerlijke Rechtsvordering teneinde nader inhoud te geven aan het beginsel van openbaarheid van de behandeling van zaken betreffende personen- en familierecht MEMORIE VAN
Nadere informatieDe zorgplicht van een aan nicotineverslaafde moeder ten opzichte van haar ongeboren kind in civielrechtelijk perspectief
De zorgplicht van een aan nicotineverslaafde moeder ten opzichte van haar ongeboren kind in civielrechtelijk perspectief Een onderzoek naar maatregels, die getroffen zouden kunnen worden ten aan zien van
Nadere informatieECLI:NL:RBOBR:2015:3690
ECLI:NL:RBOBR:2015:3690 Instantie Datum uitspraak 19-06-2015 Datum publicatie 14-07-2015 Zaaknummer Rechtsgebieden Bijzondere kenmerken Inhoudsindicatie Rechtbank Oost-Brabant C/01/280880 / FA RK 14-3596_2
Nadere informatieRapport (verkort) Naar aanleiding van de feitelijke uithuisplaatsing van een zesjarige jongen.
Rapport (verkort) Naar aanleiding van de feitelijke uithuisplaatsing van een zesjarige jongen. Oordeel De Kinderombudsman is van mening dat Bureau Jeugdzorg Noord-Brabant vestiging Oss en de politie Oost-Brabant
Nadere informatieHigh met Moederschap. F.H.A. Schuurmans
High met Moederschap Door: F.H.A. Schuurmans High met Moederschap Een literatuuronderzoek naar de mogelijkheid van ingrijpen in de situatie van een verslaafde zwangere vrouw ter bescherming van haar ongeboren
Nadere informatieZwangerschapsdiabetes
Zwangerschapsdiabetes Zwangerschapsdiabetes U bent zwanger en halverwege de zwangerschap krijgt u te horen dat u diabetes heeft. Er komt dan veel op u af. U wilt weten wat zwangerschapsdiabetes precies
Nadere informatieWat is een constitutie?
Wat is een constitutie? Veel landen op de wereld worden op een democratische manier bestuurd. Een democratie staat echter niet op zichzelf. Bij een democratie hoort namelijk een rechtsstaat. Democratie
Nadere informatieMeer bescherming voor de ongeboren vrucht?
Meer bescherming voor de ongeboren vrucht? Wordt de ongeboren vrucht voldoende beschermd in het nationale en internationale recht? Masterscriptie Nederlands recht Universiteit van Tilburg Afstudeerdatum:
Nadere informatieJEUGDBESCHERMING NOORD. Voogdij
JEUGDBESCHERMING NOORD Voogdij Als je ouders niet meer voor jou kunnen beslissen... Informatie voor jongeren Voogdij Als ouders kinderen krijgen, verwachten ze dat ze hun kinderen zelf gaan opvoeden. Totdat
Nadere informatieDe rechtsbescherming van het ongeboren kind versus de rechten van de zwangere vrouw
De rechtsbescherming van het ongeboren kind versus de rechten van de zwangere vrouw Een onderzoek naar de mogelijkheden dat het Nederlandse recht biedt om het ongeboren kind te beschermen indien de zwangere
Nadere informatieInhoud. Inleiding...4 Hoofdstuk 1 Het ontstaan van mensenrechten...6 Hoofdstuk 2 Dertig mensenrechten...14
Inhoud Inleiding...4 Hoofdstuk 1 Het ontstaan van mensenrechten...6 Hoofdstuk 2 Dertig mensenrechten...14 Inleiding Je hoort of leest vaak over mensenrechten. Maar kun je ook een paar mensenrechten opnoemen?
Nadere informatieDatum 23 februari 2012 Onderwerp Beantwoording Kamervragen over de voorlopige hechtenis van dhr. R.
1 > Retouradres Postbus 20301 2500 EH Den Haag Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Postbus 20018 2500 EA DEN HAAG Schedeldoekshaven 100 2511 EX Den Haag Postbus 20301 2500 EH Den
Nadere informatieSamenvatting Kinderrechtenmonitor 2012 voor kinderen en jongeren
Samenvatting Kinderrechtenmonitor 2012 voor kinderen en jongeren Het gaat goed met kinderen in Nederland. Uit onderzoeken blijkt dat Nederlandse kinderen in vergelijking met kinderen uit andere rijke landen
Nadere informatieEerste Hulp bij zwangerschap
In dit hoofdstuk komt aan de orde: Informatie over de zwangerschap Problemen tijdens de zwangerschap Aangepaste eerste hulpverlening Eerste Hulp bij een bevalling Miskraam 1. Achtergrondinformatie Zwangere
Nadere informatieTweelingen in de groei
Tweelingen in de groei Henriëtte A. Delemarre-van de Waal Zoals bekend ontstaat een twee-eiige tweeling wanneer tegelijkertijd twee eicellen worden bevrucht door twee zaadcellen. Beide embryo s hebben
Nadere informatieis een domme zet 1 Inleiding in het recht 1.1 Inleiding
1 Inleiding in het recht 1.1 Inleiding Om de samenleving rechtvaardig te ordenen zijn er regels nodig die door de overheid zijn gemaakt. Al die (gedrags)regels bij elkaar noemen we recht. Het is de taak
Nadere informatieJouw zwangerschap: Je baby voelen bewegen
Jouw zwangerschap: Je baby voelen bewegen Het voelen van je baby geeft je een vertrouwd gevoel en is belangrijk. Vanaf 16-20 weken zwangerschap kun je je baby meestal voelen bewegen. De bewegingen zijn
Nadere informatieSamenvatting. Samenvatting 7
Samenvatting Levensbeëindiging het veroorzaken of bespoedigen van de dood door het toedienen van een middel met het doel het leven te bekorten is strafbaar als doodslag of moord. Onder omstandigheden kan
Nadere informatieRapport. Datum: 7 juli 2005 Rapportnummer: 2005/192
Rapport Datum: 7 juli 2005 Rapportnummer: 2005/192 2 Klacht Verzoekster klaagt erover dat de minister voor Vreemdelingenzaken en Integratie haar klacht van 16 april 2004 over de lange duur van de behandeling
Nadere informatiedat we ervoor moeten zorgen dat dit met zo weinig mogelijk complicaties gepaard gaat.
Waar komt uw interesse voor de gynaecologie vandaan? Ik ben aanvankelijk geïnteresseerd geraakt in de verloskunde en gynaecologie toen ik geneeskunde studeerde. En dan vooral in het samenspel van de hormonen.
Nadere informatieDossier Draagmoeder. Beleidsinformatie:
Dossier Draagmoeder Een draagmoeder is een vrouw die zwanger is voor een ander: de wensouder(s). De draagmoeder staat het kind na de geboorte af aan de wensouders. Niet-commercieel draagmoederschap is
Nadere informatieJPF 2012/161 Rechtbank Dordrecht 30 mei 2012, 96504/FA RK ; 96507/FA RK ; LJN BW7709. ( mr. Haerkens-Wouters )
JPF 2012/161 Rechtbank Dordrecht 30 mei 2012, 96504/FA RK 12-7108; 96507/FA RK 12-71111; LJN BW7709. ( mr. Haerkens-Wouters ) [Verzoekster] te [adres verzoekster], verzoekster, advocaat: mr. M. Huisman
Nadere informatie4.12.2013 A7-0426/1. Ontwerpresolutie (artikel 157, lid 4, van het Reglement) ter vervanging van de nietwetgevingsontwerpresolutie
4.12.2013 A7-0426/1 Amendement 1 Bastiaan Belder, Tadeusz Cymański, Philippe de Villiers, Rolandas Paksas, Claudio Morganti, Lorenzo Fontana namens de EFD-Fractie Verslag Edite Estrela Seksuele en reproductieve
Nadere informatieProf. dr. C.M. Bilardo, gynaecoloog/perinatoloog (UMCG, Groningen) 050-3613028 M. Bakker arts-onderzoeker UMCG Groningen 050-3613028
Geachte mevrouw, U heeft gekozen voor de nekplooimeting, of u heeft een medische reden om een vroege uitgebreide echo te ondergaan. Dit betekent dat er voor de 14 e week van de zwangerschap een echo bij
Nadere informatieHof van Cassatie van België
30 SEPTEMBER 2011 C.10.0619.F/1 Hof van Cassatie van België Arrest Nr. C.10.0619.F 1. O. P., 2. S. P., Mr. Jacqueline Oosterbosch, advocaat bij het Hof van Cassatie, tegen 1. A. B., 2. F. B., in tegenwoordigheid
Nadere informatieAan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Postbus 20018 2500 EA DEN HAAG
1 > Retouradres Postbus 20301 2500 EH Den Haag Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Postbus 20018 2500 EA DEN HAAG Turfmarkt 147 2511 DP DEN HAAG Postbus 20301 2500 EH Den Haag www.rijksoverheid.nl/venj
Nadere informatieZorg om het kind - bescherming van minderjarigen en het gezondheidsrecht -
Zorg om het kind - bescherming van minderjarigen en het gezondheidsrecht - Prof.mr.drs. Mariëlle R. Bruning Najaarslezing Vereniging voor Gezondheidsrecht, 2 november 2012 Thema Zorgverlening aan en het
Nadere informatieAls opvoeden een probleem is
Als opvoeden een probleem is Inhoud 3 > Als opvoeden een probleem is 3 > De Raad voor de Kinderbescherming 4 > Maakt u zich zorgen over een kind? 5 > Opvoedingsproblemen 6 > De rol van de Raad 10 > Maatregelen
Nadere informatieIN NAAM DER KONINGIN
2 januari 1987 Eerste Kamer Nr. 12.932 RF/AT IN NAAM DER KONINGIN Hoge Raad der Nederlanden Arrest in de zaak van: "VASTELOAVESVEREINIGING DE ZAWPENSE", gevestigd te Grevenbricht, gemeente Born EISERES
Nadere informatieKinderneurologie.eu. Het foetaal alcohol syndroom. www.kinderneurologie.eu
Het foetaal alcohol syndroom Wat is het foetaal alcohol syndroom? Het foetaal alcohol syndroom is een combinatie van aangeboren afwijkingen bij een baby die veroorzaakt zijn door alcohol gebruik van de
Nadere informatieOfficiële uitgave van het Koninkrijk der Nederlanden sinds 1814.
STAATSCOURANT Officiële uitgave van het Koninkrijk der Nederlanden sinds 1814. Nr. 69445 1 december 2017 Aanwijzing vervolgingsbeslissing inzake late zwangerschapsafbreking en levensbeëindiging bij pasgeborenen
Nadere informatieAan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten- Generaal Postbus 20018 2500 EA DEN HAAG
1 > Retouradres Postbus 20301 2500 EH Den Haag Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten- Generaal Postbus 20018 2500 EA DEN HAAG Turfmarkt 147 2511 DP Den Haag Postbus 20301 2500 EH Den Haag www.rijksoverheid.nl/venj
Nadere informatieDe in de Wet bevordering voortgezet ouderschap en zorgvuldige scheiding vergeten voogden en het voogdijplan
Rotterdam Institute of Private Law Accepted Paper Series De in de Wet bevordering voortgezet ouderschap en zorgvuldige scheiding vergeten voogden en het voogdijplan A.J.M. Nuytinck Published in WPNR, 2008,
Nadere informatieLeven voelen. Inhoudsopgave Klik op het onderwerp om verder te lezen.
Leven voelen 1 Leven voelen Inhoudsopgave Klik op het onderwerp om verder te lezen. Waarom is leven voelen belangrijk? 2 Een normaal bewegingspatroon: wat voel je? 2 Wat kan invloed hebben op het bewegen
Nadere informatieInformatiefolder. Zwangerschap en kinderwens
Informatiefolder en kinderwens Inhoudsopgave Algemeen 3 Kinderwens 3 Foliumzuur s- en ovulatietesten 5 Geneesmiddelen 6 Bostvoeding Medicatiebegeleiding Algemeen De vrouw maakt tijdens haar leven een aantal
Nadere informatieProf. mr. drs. M.L. Hendrikse
Amsterdam Centre for Insurance Studies (ACIS) Eigen schuld en bereddingsplicht bij zorgverzekeringen Prof. mr. drs. M.L. Hendrikse Algemene opmerkingen (1) De zorgverzekeringsovereenkomst bestaat niet:
Nadere informatieMinderjarigheid in het recht
Minderjarigheid in het recht Minderjarigen zijn personen onder de 18 jaar, tenzij voor hun 18e levensjaar huwelijk, geregistreerd partnerschap (GP) of meerderjarigverklaring van moeder van 16/17 jr Twee
Nadere informatieTweede Kamer der Staten-Generaal
Tweede Kamer der Staten-Generaal 2 Vergaderjaar 2005 2006 30 551 Wijziging van Boek 1 van het Burgerlijk Wetboek in verband met verkorting van de adoptieprocedure en wijziging van de Wet opneming buitenlandse
Nadere informatietegen de uitspraak van de rechtbank Den Haag van 19 februari 2013 in zaak nr. 12/9555 in het geding tussen:
ECLI:NL:RVS:2014:190 Uitspraak 201302396/1/A2. Datum uitspraak: 29 januari 2014 AFDELING BESTUURSRECHTSPRAAK Uitspraak op het hoger beroep van: [appellante], wonend te [woonplaats], tegen de uitspraak
Nadere informatieOngeboren kind, de zorgplicht van de overheid?
Ongeboren kind, de zorgplicht van de overheid? Literatuuronderzoek naar de reikwijdte van de zorgplicht van de overheid jegens het ongeboren kind bij drugs- en of alcohol verslaafde vrouwen Farah Roshangar
Nadere informatiespeciaal onderwijs lesbrief roken UITGAVE: STICHTING VOORKOM! T (030) 637 31 44 E-MAIL: STICHTING@VOORKOM.NL WWW.VOORKOM.NL
speciaal onderwijs UITGAVE: STICHTING VOORKOM! T (030) 637 31 44 E-MAIL: STICHTING@VOORKOM.NL WWW.VOORKOM.NL inhoud LES 1: KENNISMAKING MET ROKEN 3 GEWOONTEN 3 ROKEN EN JOUW GEZONDHEID 4 VERSLAAFD AAN
Nadere informatieTweede Kamer der Staten-Generaal
Tweede Kamer der Staten-Generaal 2 Vergaderjaar 2003 2004 29 353 Wijziging van enige bepalingen van Boek 1 van het Burgerlijk Wetboek met betrekking tot het geregistreerd partnerschap, de geslachtsnaam
Nadere informatieNaam: Geboortedatum: Geboorteland: Huisarts: Wanneer was de eerste dag van je laatste menstruatie?
We vragen je voorafgaand aan het eerste bezoek aan onze praktijk deze vragenlijst zo compleet mogelijk in te vullen. Je kunt de lijst daarna naar onze praktijk mailen of printen en aan de assistente geven
Nadere informatieAbortus: recht op leven, noodzaak of betutteling?
PVH 15e jaargang - 2008 nr. 1 Abortus: recht op leven, noodzaak of betutteling? Roland van den Berg Student Rechtsgeleerdheid aan de VU te Amsterdam Een meisje van zestien komt terug van vakantie uit Spanje
Nadere informatieECLI:NL:RBAMS:2016:7682
ECLI:NL:RBAMS:2016:7682 Instantie Rechtbank Amsterdam Datum uitspraak 22-11-2016 Datum publicatie 28-11-2016 Zaaknummer C/13/614102 / FA RK 16-5813 Rechtsgebieden Bijzondere kenmerken Inhoudsindicatie
Nadere informatiede minister van Economische Zaken, de heer mr L.J. Brinkhorst Postbus 20101 2500 EC Den Haag Ministeriële regeling afsluitingen
POSTADRES Postbus 93374, 2509 AJ Den Haag BEZOEKADRES Juliana van Stolberglaan 4-10 TEL 070-88 88 500 FAX 070-88 88 501 E-MAIL info@cbpweb.nl INTERNET www.cbpweb.nl AAN de minister van Economische Zaken,
Nadere informatieHet conceptwetsvoorstel lesbisch ouderschap onder de loep
Het conceptwetsvoorstel lesbisch ouderschap onder de loep Machteld Vonk Inleiding Eindelijk is het zover: de regering is gekomen met een conceptwetsvoorstel om het ouderschap van lesbische paren te regelen.
Nadere informatieJEUGDBESCHERMING NOORD. Ondertoezichtstelling (OTS)
JEUGDBESCHERMING NOORD Ondertoezichtstelling (OTS) Deze brochure bestaat uit twee delen. Het eerste deel is geschreven voor kinderen, maar zeker ook handig voor ouders om te lezen. Het tweede deel is speciaal
Nadere informatieDatum 6 januari 2016 Onderwerp Gespreksnotitie Nationaal Rapporteur rondetafelgesprek kindermisbruik. Geachte voorzitter,
1 > Retouradres Postbus 20301 2500 EH Den Haag Tweede Kamer der Staten-Generaal t.a.v. de voorzitter van de vaste commissie voor Veiligheid en Justitie mevrouw L. Ypma Postbus 20018 2500 EA Den Haag Turfmarkt
Nadere informatieKinderrechtenverdrag VOOR KINDEREN EN JONGEREN
Kinderrechtenverdrag VOOR KINDEREN EN JONGEREN UITGAVE VAN UNICEF NEDERLAND Kinderrechtenverdrag VOOR KINDEREN EN JONGEREN 2 Kinderrechtenverdrag voor kinderen en jongeren Waarom? Alle kinderen in de hele
Nadere informatie