Een gevoelige snaar. Muziekbeoefening van indo s en Molukkers in Nederland

Transcriptie

1 Een gevoelige snaar Muziekbeoefening van indo s en Molukkers in Nederland

2 Voorwoord Kunstfactor vergaart als sectorinstituut zo veel mogelijk informatie over kunstbeoefening in Nederland. Kunst is hierbij een breed begrip, evenals in Nederland. Kunstfactor wil alles weten over alle kunstvormen die in ons land beoefend worden, door welke inwoner dan ook met als doel dat deze informatie en kennis kunnen bijdragen aan beleidsvorming voor en visieontwikkeling binnen de actieve kunstbeoefening. Sinds de jaren 50 wonen er enkele honderdduizenden mensen van Indische en Molukse afkomst in Nederland. Het meest zichtbare culturele erfgoed dat zij meebrachten, is de keuken. Dagelijks geniet jong en oud in Nederland van de vele lekkernijen die zij in onze maatschappij hebben geïntroduceerd. Maar hoe zit het met andere culturele uitingen? Wat voor muziek maken zij? Zijn zij na een aanwezigheid van meer dan 60 jaar überhaupt nog te onderscheiden van autochtone amateurmuzikanten? Op deze en andere vragen geeft Kunstfactor antwoord in dit rapport. Wij hopen hiermee belangrijke informatie te verstrekken over het culturele erfgoed van een grote groep Nederlanders. Tom de Rooij, directeur-bestuurder Kunstfactor Een gevoelige snaar maart

3 Inhoudsopgave Voorwoord 3 Inleiding 4 Hoofdstuk 1 Een korte geschiedenis van indo s en Molukkers in Nederland 5 Hoofdstuk 2 Traditionele Indonesische muziek Gamelan in Nederland Vergelijking met gamelan in Engeland Krontjong 17 Hoofdstuk 3 Muziekbeoefening van indo s Indorock Jonge indo s 23 Hoofdstuk 4 Muziekbeoefening van Molukkers 27 Conclusies en aanbevelingen 33 Met dank aan 35 Colofon 36 Kunstfactor Een gevoelige snaar maart

4 Inleiding Over de muziekbeoefening van indos en Molukkers in Nederland is merkwaardig genoeg nog weinig geschreven. Ondanks de eeuwenlange geschiedenis die Nederland en Nederlands-Indië of Indonesië met elkaar delen, is er niet veel bekend over traditionele muziek uit dit land en al helemaal niet over de huidige muziekbeoefening van Indo s en Molukkers in Nederland. Voor het lezen en begrijpen van dit rapport is het belangrijk om onderscheid te kunnen maken tussen de begrippen Indonesiër en indo. Een Indonesiër is een persoon uit Indonesië, met 100% Indonesisch bloed. Een Indo, ook wel Indo-Europees of Indisch genoemd, is iemand met gemengd Indonesisch en Europees bloed. In dit rapport zullen de termen indo en Indisch door elkaar worden gebruikt. Anneke Grönloh, Wieteke van Dort en The Blue Diamonds zijn allemaal voorbeelden van Indische muzikanten die het door de jaren heen hebben gemaakt in Nederland. Het was duidelijk dat zij Indisch waren, en zij manifesteerden zich ook als zodanig. Tegenwoordig zijn er ook bekende Indische muzikanten, van wie de Indische identiteit niet zo bekend is. Dinand Woesthoff van Kane bijvoorbeeld, of Xander de Buisonjé, de zanger van de inmiddels ontbonden band Volumia! Is dit representatief voor de indo in Nederland? Is deze steeds Hollandser aan het worden? Bestaat er nog zoiets als een Indische muzikant? En hoe zit het met Molukkers? Zijn die net zo Hollands als indo s? Voor een correcte interpretatie van alles wat nu volgt, is het essentieel om basiskennis van de geschiedenis van indo s en Molukkers in Nederland te hebben. Daarom begint het rapport met een zeer beknopt historisch overzicht. Vervolgens worden in drie hoofdstukken de drie onderwerpen van dit rapport behandeld: Wie maken er in Nederland traditionele Indonesische muziek? Wat is kenmerkend voor de muziekbeoefening van indo s in Nederland? Wat is kenmerkend voor de muziekbeoefening van Molukkers in Nederland? Wij wensen u veel leesplezier! Kunstfactor Een gevoelige snaar maart

5 Hoofdstuk 1 Een korte geschiedenis van indo s en Molukkers in Nederland Indo s In de 17de eeuw zetten de eerste Nederlandse handelaren voet aan wal in Indonesië. Vanaf 1798 werd Indonesië onder de naam Nederlands-Oost-Indie een nationale kolonie. Ten tijde van het koloniale bewind kwamen Nederlanders in contact met de Indonesische bevolking en daaruit ontstonden verbintenissen tussen, meestal, Nederlandse mannen en Indonesische vrouwen. De nakomelingen die hieruit werden geboren hadden dus gemengd Europees en Indonesisch bloed. Zij werden indo, Indische, Indo-Europesen of Indische Nederlanders genoemd. Tegenwoordig zijn de benaming indo en Indisch de meest gangbare. Rond 1940 leefden er naar schatting tussen de en de Indischen in Nederlands-Indië. Voor de meeste van deze mensen was Nederlands de voertaal, sommigen spraken ook Maleis of een verbastering daarvan. In 1942 viel Japan Nederlands-Indië binnen en binnen een week was het Koninklijk Nederlandsch-Indisch Leger (KNIL) verslagen. Ruim Nederlanders en Indo- Europesen werden in de zogenaamde jappenkampen tewerkgesteld. In 1945 capituleerde Japan en riep Soekarno de onafhankelijke Republiek Indonesië uit. Wat volgde was een periode van anarchie en geweld, bekend als de Bersiap-periode. Alles en iedereen wat maar iets met Nederland te maken had en de republiek in de weg stond, werd belaagd. Nederlanders waren staatsvijand nummer één en ook indo s werden gezien als indringers. Er volgden grove moordpartijen. Rond deze tijd begon ook de uittocht van (Indische) Nederlanders naar Nederland. Deze immigratiestroom werd door de Nederlandse regering repatriëring genoemd, hoewel de meeste van deze mensen nog nooit in Nederland waren geweest. De eerste groep migranten, die tussen 1945 en 1950 de oversteek maakte, bestond voornamelijk uit mensen die in de jappenkampen hadden gezeten. Toen in 1949 Indonesië officieel onafhankelijk werd, konden de indo s kiezen tussen het staatsburgerschap van Indonesië en een vertrek naar Nederland. Velen van hen kozen voor het laatste. Hierdoor kwam een tweede immigratiestroom op gang. Vervolgens verklaarde in 1957 de Indonesische regering alle Nederlanders staatsgevaarlijk, waardoor nog eens mensen naar Nederland kwamen. Al met al zijn er tussen 1945 en 1968 ruim (Indische) Nederlanders naar Nederland gekomen. Mede vanwege de woningnood in die tijd werden zij in eerste instantie opgevangen in zogenaamde contractpensions, wat veelal leegstaande hotels waren. Zelfstandige huisvesting werd vervolgens pas gehonoreerd als men zich geassimileerd gedroeg. De regering wilde dat deze mensen zo snel mogelijk zouden integreren. Nederland was in die tijd echter nog nauwelijks bekend met mensen uit het buitenland, en de indo s werden dan ook raar aangekeken. Ondanks het feit dat zij Nederlands waren opgevoed en de Nederlandse taal als moedertaal hadden, werden zij nauwelijks geaccepteerd door de Nederlandse bevolking. Ook voor hun oorlogstrauma had men geen gehoor; Nederland was immers haar eigen wonden van de Tweede Wereldoorlog nog aan het likken. Kunstfactor Een gevoelige snaar maart

6 Doordat zij moesten integreren en doordat zij hun verhaal niet kwijt konden, hebben veel indo s jarenlang gezwegen over hun verleden. De combinatie van dierbare herinneringen aan Indonesië en de verschrikkingen van de oorlog maakte het voor hen extra moeilijk om terug te blikken. Veel indo s van de eerste generatie krijgen nu pas de behoefte én de gelegenheid om te vertellen over hun jeugd. Molukkers Het verhaal van de Molukkers verschilt wezenlijk van dat van de indo s. Nadat aan de Japanse bezetting van Indonesië tijdens de Tweede Wereldoorlog een einde was gekomen, wilde de Nederlandse regering haar gezag over de kolonie herstellen. Indonesië wilde echter zelfstandig zijn en in 1945 barstte de strijd om de onafhankelijkheid los, die tot 1949 zou duren. Deze opstand werd bestreden door het KNIL, waar veel Molukse soldaten deel van uitmaakten. Zo kwam het dat veel Indonesiërs, nadat de onafhankelijkheid in 1949 eindelijk ook door Nederland was erkend, de Molukkers als vijanden beschouwden. Nederland had beloofd dat de Molukken een vorm van zelfbeschikking zouden krijgen. Maar toen op 25 april 1950 de Republik Maluku Selatan (RMS) werd uitgeroepen, deed Nederland dit af als een opstand van rebellen. De Molukkers die voor het KNIL gevochten hadden en na de onafhankelijkheid op Java waren achtergebleven, zaten nu in een benarde positie. Zij mochten niet terug naar de Molukken, omdat de Nederlandse en Indonesische regeringen bang waren dat zij, als goed opgeleide soldaten, van groot belang zouden zijn voor de nieuwe, door hen niet gewenste, Molukse republiek. De Nederlandse regering besloot toen om, bij wijze van tijdelijke oplossing, Molukse KNIL-soldaten met hun families naar Nederland te halen. Het ging in totaal om zo n personen. Omdat het de bedoeling was dat deze mensen uiteindelijk terug naar de Molukken zouden gaan, was er de Nederlandse regering veel aan gelegen dat zij niet zouden integreren. Zij werden ondergebracht in voormalige concentratiekampen als Westerbork en Vught. Pas toen duidelijk werd dat ze niet terug naar de Molukken zouden gaan, kon het integratieproces beginnen. De Molukkers verspreidden zich over verschillende steden, waar zij in Molukse wijken werden ondergebracht. In de jaren 70 ontstond er grote onvrede bij de Molukkers van de tweede generatie. Zij voelden zich miskend en wilden dat de Nederlandse regering zich meer voor de vrijheid van de Molukken zou inzetten. Er volgde een aantal gijzelingen waarbij doden vielen, en dit zette de verhoudingen op scherp. Inmiddels is de derde generatie Molukkers volwassen en is er al een vierde generatie. Er zijn nog altijd grote Molukse wijken in onder andere Tiel, Zwolle, Nistelrode en Den Haag. Veel Molukkers voelen nog altijd een sterkte verbintenis met de Molukken, maar ze nemen steeds meer deel aan de Nederlandse samenleving. De situatie van de Molukkers wijkt dus af van die van de indo s. De meesten van hen hebben geen Nederlandse voorouders, en hebben er niet zelf voor gekozen om naar Nederland te komen. Ze gingen er bovendien van uit dat hun verblijf slechts tijdelijk zou zijn. Daardoor zijn zij veel later begonnen aan het integratieproces. Kunstfactor Een gevoelige snaar maart

7 Hoofdstuk 2 Traditionele Indonesische muziek 2.1 Gamelan in Nederland Wellicht de bekendste traditionele Indonesische muziek is die van de gamelan. Dit instrumentarium, bestaande uit meerdere slaginstrumenten, wordt sinds jaar en dag in Indonesië bespeeld en is door migranten meegenomen naar de rest van de wereld. Grofweg zijn er drie verschillende soorten gamelans te onderscheiden: de Javaanse, de Balinese en de Surinaams-Javaanse. Voor achtergrondinformatie over de gamelan kunt u terecht op de website van het Gamelanhuis ( Overkoepelende organen Het Gamelanhuis in Amsterdam is een belangrijk overkoepelend orgaan voor de gamelan. Het is een oefenruimte voor de Javaanse en Balinese gamelanensembles Widosari, Wiludyeng, Mugi Rahayu, Gong Tirta en Multifoon. Ook niet aangesloten groepen, zoals de Balinese groep Irama, repeteert hier op projectbasis. Bovendien organiseert het Gamelanhuis concerten, al dan niet in samenwerking met dansers, wajangspelers en zowel westerse als niet-westerse musici. Verder is het een werkplaats voor lessen en workshops. Initiatiefnemer van het Gamelanhuis is de stichting Raras Budaya, opgericht door poppenspeler Rien Baartmans en musicus Elsje Plantema. Deze stichting bracht sinds 1980 wajang-, gamelan- en dansvoorstellingen op de theaterpodia. Het bijzondere was dat de Javaanse wajangvoorstellingen in het Nederlands werden vertolkt, waardoor het publiek niet alleen het visuele gedeelte maar ook het verhaal kon volgen. Na het overlijden van wajangspeler Rien Baartmans in 1993 is de stichting noodgedwongen gestopt met de wajangvoorstellingen in het Nederlands. Gamelangroep Raras Budaya ging verder als Gamelanensemble Widosari, en de stichting (nog steeds Raras Budaya geheten) ontwikkelde zich tot een koepel voor de professionele ensembles Widosari, Multifoon en Gending. Het doel van de stichting is het bevorderen van zowel traditionele als nieuwe gamelanmuziek, inclusief wajang en dans. Na het wegvallen van de structurele subsidie (Cultuurnota, ) verlieten Gending en Multifoon Raras Budaya. Actieve gamelangroepen In Nederland zijn er op dit moment rond de tien actieve gamelangroepen. De meeste zijn Javaans, een enkele Balinees. Omdat de meeste verzamelde gegevens over Javaanse gamelan gaan, richt dit onderzoek zich voornamelijk op die variant. Hieronder een overzicht van de actieve gamelangroepen die Nederland rijk is en bij ons bekend zijn. Gamelanensemble Widosari (Amsterdam) Gamelangroep Mugi Rahayu (Amsterdam) Ensemble Wiludyeng (Amsterdam) Ensemble Gending (Utrecht) Kunstfactor Een gevoelige snaar maart

8 Ikatan Seni Tari dan Karawitan (Istika) (Den Haag) Marsudi Raras (Delft) Stichting Sekar Langen Budaya Setyawati (Eindhoven) Kusuma Budaya (Arnhem) Gong Tirta (Balinese gamelan, Amsterdam) Stichting Multifoon (professioneel ensemble, Amsterdam) Netwerk en ondersteuning Zoals gezegd zijn er tien actieve gamelanensembles in Nederland bij ons bekend. Het is een kleine wereld, waarin het niet moeilijk is om iedereen te kennen. Dit wordt nog vergemakkelijkt door het feit dat er muzikanten zijn die in meerdere ensembles spelen. Hierdoor is er al snel sprake van een informeel netwerk. Uitwisseling en samenwerking Wat dit netwerk voornamelijk oplevert, is uitwisseling van muzikanten en muziek. Wat volgens Jurrien Sligter (Gending) en Francis van Kruining (Marsudi Raras) niet genoeg gebeurt, is Indonesische professionele docenten naar Nederland halen. Die kunnen niet alleen lessen of workshops geven aan gamelanspelers, maar ook en vooral aan gamelandocenten, die zich daardoor kunnen blijven ontwikkelen. Ook zou je dan informatie en technieken kunnen uitwisselen en nieuwe ontwikkelingen kunnen laten zien. Op kleine schaal gebeurt dit al wel, maar het zou vaker mogen. Het probleem hierbij is de financiering. Er zijn in het verleden diverse initiatieven geweest om met verschillende groepen een docent naar Nederland te halen, maar de meeste hiervan zijn mislukt door een gebrek aan financiering. Met een basiskapitaal zou hier beslist meer mogelijk zijn. Dat zou de samenwerking tussen de groepen een goede stimulans geven. De meeste Nederlandse gamelandocenten gaan overigens zelf regelmatig naar Indonesië om daar lessen te nemen en zichzelf verder te ontwikkelen. Er is dus zeker sprake van uitwisseling en samenwerking, maar een formeel netwerk bestaat (nog) niet. Het is overigens niet zo, dat er geen pogingen worden gedaan om het netwerk wat meer gezicht te geven. De organisatie Indonet heeft eens alle groepen die bezig waren met Indonesische muziek geïnventariseerd, maar deze lijst is niet bijgehouden en inmiddels verouderd. Elsje Plantema (Widosari) heeft bewust gewerkt aan de samenwerking van groepen, zowel in Amsterdam als daarbuiten. Dit heeft geleid tot de oprichting van het Gamelanhuis, dat een sterk verbindende functie heeft. Ook het verbreden van de Stichting Raras Budaya (met van oudsher de ensembles Widosari en Mugi Rahayu) tot een koepel voor de drie professionele ensembles in Nederland, Widosari, Multifoon en Gending, draagt bij aan de netwerkvorming. Verder werkt Widosari op projectbasis samen met Istika, en met gamelanspelers uit Duitsland en Engeland. Bovendien is er uitwisseling met het Conservatorium van Amsterdam. Er is dus wel degelijk een netwerk, maar dat wordt niet optimaal gebruikt. Het is niet voor iedereen even duidelijk hoe het in elkaar zit. Volgens sommigen speelt onderlinge concurrentie hierbij een rol, maar anderen wijzen dit resoluut van de hand. Renadi Santoso denkt niet dat het door afgunst binnen het wereldje komt; volgens hem is dat juist iets van vroeger. Hij zoekt de oorzaak meer in de behoefte: Wat mij betreft is er niet per se behoefte aan een netwerk, want dat heb ik zelf al. Ik weet de weg wel te vinden. Van buiten het wereldje is Indonesische muziek veelal niet erg bekend, dus daarvoor zou het wel goed zijn. Kunstfactor Een gevoelige snaar maart

9 Gamelan instrumenten ISTIKA Surinaams-Javaanse gamelan Vanaf eind 19de eeuw kwam er een immigrantenstroom op gang van Java naar Suriname. Het idee was dat deze contractarbeiders, die in Suriname op verschillende plantages gingen werken, na vijf jaar terug zouden keren naar Java. Het liep echter anders. Zij bleven op de plantages werken en Suriname werd hun nieuwe land. In de eerste 14 jaar na de aankomst van de Javanen, was er geen gamelanmuziek op de plantages te horen, ook niet via de radio. De Javanen waren verstoken van een van hun belangrijkste culturele uitingen. Pas rond 1904, 14 jaar na de aankomst van de eerste immigranten, schafte de Nederlandse Handel Maatschappij een complete gamelanset aan voor de plantage Mariënburg, waar de meeste Javanen werkzaam waren. Ook arbeiders van andere plantages wilden toen graag een gamelan hebben, maar hun verzoeken werden door de plantage-eigenaren niet gehonoreerd. Toen gingen ze maar zelf uit olievaten hun gamelans maken. Ze gebruikten de gamelanmuziek uit Java als basis, maar paste deze aan Hindoestaanse en Surinaamse ritmes aan. Het resultaat van dit alles is de Surinaams-Javaanse gamelan. Er is dus verschil tussen de Javaanse en de Surinaams-Javaanse gamelan. De namen van de muziekstukken komen vrijwel overeen, maar er zit verschil in de instrumenten. De Indonesische instrumenten zijn vanuit de paleizen naar de dorpen gekomen, terwijl de Surinaamse gamelan juist een vorm van dorpsgamelan is. Ook worden Surinaams-Javaanse instrumenten van eenvoudiger materialen zoals staal gemaakt en zijn de instrumenten hoger; ze worden vanaf een kruk in plaats van vanaf de grond bespeeld. In de jaren 70 kwamen samen met andere Surinamers veel Surinaamse Javanen naar Nederland en zo raakte de Surinaams-Javaanse gamelan ook hier verzeild. Een van de groepen die een Surinaams-Javaanse gamelan bespeelt is Bangun Trisno Budaya (BTB) van de Stichting Rukun Budi Utama (RBU). Dit is een stichting voor welzijn en zorg en de gamelangroep is hier onderdeel van. Verder lezen over de Surinaams-Javaanse gamelan kan in het boekwerk Het ontstaan van de Javaans-Surinaamse gamelaninstrumenten en -cultuur van Harrie Djojowikromo, die zelf verbonden is aan de Stichting RBU. Kunstfactor Een gevoelige snaar maart

10 Ondersteuning Ondersteuning is er dus voornamelijk van groepen binnen het gamelannetwerk. Voor Ingrid van der Smitte is er, sinds zij de Stichting Sekar Langen Budaya Setyawati heeft opgericht, echter ook ondersteuning van buiten het netwerk. Via Kunstbalie, het expertisecentrum voor amateurkunst en kunsteducatie in Noord-Brabant, heeft zij van het Prins Bernard Cultuurfonds Advies op maat gekregen. Dit is een adviestraject van vijf gesprekken, verzorgd door de Sesam Academie (een landelijke vrijwilligersorganisatie). Zij hebben Van der Smitte geattendeerd op het bestaan van de Beursvloer, een lokaal evenement waar maatschappelijke behoeften worden verhandeld. Vraag en aanbod van vrijwilligerswerk in de meest brede zin van het woord komen hier samen. Van der Smitte is bijvoorbeeld op zoek naar een ruimte voor haar gamelan, en in ruil daarvoor kan ze gratis optredens bieden. De eerste editie van Beursvloer waaraan ze heeft meegedaan, leverde onmiddellijk een potentiële match op. Helaas was de geboden ruimte te klein voor de gamelan, waardoor de deal niet door kon gaan. Internationaal Opvallend genoeg is er in andere landen een sterker netwerk in de gamelan. In de Verenigde Staten wordt gamelan onderwezen op universiteiten en vindt uitwisseling van studenten plaats. Maar ook dichter bij huis, in Engeland, is de gamelanwereld actiever dan in Nederland. Internationale uitwisseling is er ook: Maarten van den Berg van het ensemble Wiludyeng gaat soms naar Duitsland om daar groepen te helpen en heeft wel eens iemand uit Engeland naar Nederland gehaald. Volgens Van den Berg is het in die landen gemakkelijker om een netwerk te laten ontstaan, omdat de gamelan daar meer gesteund wordt dan in Nederland. Ook Elsje Plantema heeft ruime ervaring met het internationale netwerk. Zij heeft jarenlang Duitse gamelangroepen lesgegeven in Keulen, Hannover en Bremen en Widosari werkt als gevolg daarvan nog altijd samen met musici in Keulen. Ook met spelers van het Southbank Centre in Londen heeft Widosari samen opgetreden. Lesmethode De meeste gamelangroepen spelen zonder notatie. Er bestaan geen lesboeken met methoden voor de gamelan; de boeken die er zijn, zijn meestal handleidingen. Hierdoor heeft elke docent een eigen methode, die meestal bestaat uit het overbrengen van de eigen ervaring. De docenten zeggen hierover het volgende: Ik heb geen opleiding qua doceren. Ik heb daar een eigen idee over ontwikkeld door andere docenten te observeren en hun manier van doceren na te doen. Ik gebruik geen lesboek, dat is ook niet gebruikelijk bij de gamelan. Bovendien geef ik incidentele workshops en geen volledige lessen, dat vereist ook een specifieke aanpak. Renadi Santoso (Gong Tirta) Ik gebruik altijd de methode van voor- en naspelen, waarbij ik de leerlingen direct de muzikale verbanden duidelijk maak. Opschrijven komt later wel, ik vind het belangrijk de muziek eerst op het gehoor aan te leren. Pas als men de muziek goed kan spelen, voeg ik notatie toe. Die notatie wordt gebruikt als geheugensteuntje, niet om vervolgens van papier te gaan spelen. Ik geloof in mijn eigen methode en vind een lesboek voor gamelan niet zo nodig. De meeste dingen, zoals aanslag- en demptechnieken, moet je toch in de praktijk leren, dat haal je niet uit een boek. Elsje Plantema (Widosari, Conservatorium van Amsterdam en Mugi Rahayu) Kunstfactor Een gevoelige snaar maart

11 Qua lesmethode doe ik mijn eigen ding, het komt niet uit een boek. Er bestaan in Indonesië wel lesboeken voor de gamelan, maar ik weet niet of die didactisch goed zijn, want ik heb er nog nooit mee gewerkt. Ik speel een stuk altijd eerst voor, daarna speel ik samen met de leerlingen en langzamerhand bouw ik het meetellen af. Wulan Dumatuban (AHK) Michiel Niemantsverdriet is in Nederland leerling van Elsje Plantema en heeft een jaar gamelan gestudeerd in Surakarta, Indonesië. Hij heeft hierdoor met verschillende lesmethoden kennisgemaakt. Zowel bij de lessen in Amsterdam als die in Surakarta is het gebruikelijk dat een stuk wordt voorgedaan, en dat de groep het vervolgens naspeelt. Op het conservatorium in Surakarta schuift iedereen daarna door naar het volgende instrument, en wordt het stuk opnieuw gespeeld. Dat doen ze omdat ze willen dat je alle instrumenten beheerst, dat is daar heel gebruikelijk. Het nadeel hiervan is dat je moeilijke passages niet vaak op één instrument kunt oefenen. Soms duurt het wel twee weken voor je weer bij je eerste instrument aanbelandt. Mijn ervaring in Nederland is dat je een instrument kiest en daar de moeilijke passages op oefent. Je hebt voor ieder stuk meestal een vast instrument. Wat wel hetzelfde is in beide landen, is dat de focus op uit het hoofd leren ligt, en dat notatie alleen wordt gebruikt als geheugensteuntje, aldus Niemantsverdriet. Problemen en uitdagingen Alle niet-mainstreammuziekstijlen hebben moeite met het vinden van oefenruimtes, podia en subsidies. Dit geldt ook voor de gamelan. Hier komen nog een aantal problemen bij die specifiek zijn voor de gamelan. 1 Het instrumentarium De gamelan is een groot instrumentarium. Het vervoer ervan kost tijd en geld, waardoor het moeilijk is om workshops op scholen te organiseren. Deze moeten of buiten de school plaatsvinden, of er moet veel geld aan het transport van de gamelan worden uitgegeven. Mede hierdoor komt er geen educatief programma van de grond. Er is wel eens een poging gedaan om dit probleem op te lossen: Elsje Plantema heeft in samenwerking met de Muziekschool Amsterdam het project De Vliegende Gamelan opgezet. Daarvoor is een speciaal instrumentarium ontworpen dat wel goed te transporteren is. Gedurende enkele seizoenen zijn hiermee projecten voor basisschoolleerlingen uitgevoerd in Amsterdam. Dit project is echter gestopt door gebrek aan financiële middelen en geschikte docenten. De gamelan van het Tropenmuseum staat tegenwoordig in de opslag. Dat is niet alleen zonde, maar ook een groot gemis. Toen de gamelan er nog stond, werden er meerdere malen per jaar concerten gehouden. Dat was een laagdrempelige manier om kennis te maken met de gamelan. Het is niet gemakkelijk om een vaste ruimte te vinden voor een gamelan. Ingrid van der Smitte uit Eindhoven heeft hier last van: haar gamelan is bij gebrek aan een ruimte opgeslagen, terwijl ze staat te springen om een groep op te richten waar ze wekelijks mee kan repeteren. Om deze reden hebben de groepen in Amsterdam met vereende krachten het Gamelanhuis tot stand gebracht. Kunstfactor Een gevoelige snaar maart

12 2 Spelers en imago Het werven van nieuwe leerlingen is voor sommige groepen heel moeilijk en gebeurt maar mondjesmaat. Ook is het verschil in niveau tussen spelers in groepen zonder toelatingseisen soms een probleem. Hoe pak je dat aan, hoe kun je als orkest groeien? Goede spelers kunnen gefrustreerd raken als het niveau niet stijgt door de zwakkere broeders. Dat was voor Renadi Santoso aanleiding om uit te zoeken hoe je het voor de goede spelers interessant kan houden. De conclusie was dat er aandacht moet worden besteed aan het muzikale niveau van de zwakkere spelers. Je moet de lat hoger leggen en zoeken naar strategische middelen om het niveau op te krikken. Ook moet je zorgen dat het geaccepteerd wordt door de hele groep. Bij Gong Tirta is dit proces in werking gesteld en volgens Santoso gaat het beter. Verder heeft de gamelan in Nederland, als mensen de muziekvorm al kennen, soms een nogal stoffig imago. Hierdoor is het moeilijk om jongeren ervoor te enthousiasmeren. 3 Uitsterven Het aantal beoefenaren van de gamelan in Nederland loopt terug. De meeste spelers zijn al op leeftijd en het is heel moeilijk nieuwe, jonge spelers te werven. Francis van Kruining (Marsudi Raras, Delft): Sommige spelers zijn bijna 80, en er zijn nauwelijks jonge beoefenaren. Ik ben docent basisonderwijs en doe soms wel eens een gamelanles met de kinderen. Die vinden het wel leuk, maar alleen voor eventjes. Ze raken niet echt geïnteresseerd. Dit hangt direct samen met het eerder genoemde stoffige imago. Renadi Santoso: Er is zeker gevaar van uitsterven, er moeten actief stappen genomen worden om de gamelan hip te maken, zowel voor spelers als voor publiek. Ook Suhardi Djojoprasetyo van Istika in Den Haag geeft aan: Er is behoefte aan nieuwe deelnemers, met name jeugdige. Maar er zijn lichtpuntjes. Aan het conservatorium van Amsterdam volgen elk jaar 10 tot 15 jonge studenten gedurende een jaar of langer de gamelanlessen van Elsje Plantema. Regelmatig komt daar iemand uit voort met serieuze interesse. Michiel Niemantsverdriet is daar een voorbeeld van. Hij heeft een jaar in Indonesië gamelan gestudeerd en heeft ook een aantal instrumenten mee naar huis genomen. Hij bespeelt die thuis met een groepje vrienden die wel een muzikale, maar geen gamelanachtergrond hebben. Dat zijn allemaal jonge mensen, die het leuk vinden. Niemantsverdriet wil het imago van de gamelan graag verbeteren en heeft plannen om een cross-over met andere stijlen te maken. Een van de jongens uit zijn huiskamergroep heeft aspiraties om het geluid van gongs te synthetiseren, en uiteindelijk zou er een cross-over met electro of zelfs hiphop kunnen ontstaan. Dit is echter nog toekomstmuziek: ze zijn vooralsnog bezig met zo traditioneel mogelijk spelen want, zo zegt Niemantsverdriet: Als je de traditie niet kent, kun je er ook niet van afwijken. Hij heeft goede hoop voor de toekomst: De gamelanpraktijk in Nederland is aan het veranderen, dat wel. Maar uitsterven, dat zal het zeker niet! Er zijn verschillende gamelanspelers die lesgeven aan kinderen, zoals Suhardi Djojoprasetyo (Istika) die aan de Indonesische school in Wassenaar doceert, en Claudia Rumondor die met een pilotproject op basisscholen bezig is. 4 Overige Terwijl in Indonesië muziek en dans geïntegreerd zijn, komen deze kunstvormen in Nederland maar zelden samen. Wiludyeng werkt samen met dansgroep Sinar Anyar, Kunstfactor Een gevoelige snaar maart

13 Gamelan ensemble ISTIKA Istika heeft zowel dansers als gamelanspelers en ook Widosari heeft projecten met dansers uitgevoerd. Maar verder werken in Nederland nog veel dansgroepen met opnames en treden muzikanten op zonder dansers. Het is niet gemakkelijk om muziek en dans hier samen te laten komen: lang niet alle dansgroepen zijn in staat om op live gamelan te dansen en bovendien stelt gezamenlijk repeteren nog hogere eisen aan de repetitieruimte. Opvallend is overigens dat de meeste gamelanspelers in Nederland geen Indische achtergrond hebben. Het zijn meestal mensen die op een of andere manier met Indonesië in contact zijn gekomen, maar geen bloedverwantschap hebben. Jurrien Sligter constateert dan ook dat de jonge indo s van tegenwoordig weinig binding voelen met hun Indische achtergrond. Michiel Niemantsverdriet beaamt dat: Er is vandaag de dag slechts een enkeling die uit nieuwsgierigheid naar de eigen roots de gamelan gaat bespelen. Van jonge mensen met een Indische achtergrond moet je het dus voor de aanwas niet zozeer hebben. Educatie De teruglopende beoefening van de gamelan zou een halt toegeroepen kunnen worden door een gedegen educatietraject. Helaas bestaat zoiets in Nederland niet (meer). In het verleden heeft Wulan Dumatuban met de instrumenten van de eerder genoemde Vliegende Gamelan het project Gong geleid. Gong was een educatieproject voor het basisonderwijs. Kinderen moesten aan de hand van voorbeelden een eigen verhaal schrijven, maakten wajangpoppen en kregen vier lessen gamelan. De gamelan is een simpel instrumentarium en is daarom geschikt voor jonge kinderen. Het project werd vooral uitgevoerd in Amsterdam-Oost, in de buurt van het Gamelanhuis. Ze oefenden op de reisgamelan op school en hielden uiteindelijk een presentatie in het Gamelanhuis. Er was subsidie van het Amsterdams Fonds voor de Kunst, waardoor het traject gratis was voor scholen. Er waren positieve reacties omdat de kinderen leerden samenwerken. Toen Dumatubans partner zich terugtrok vanwege zwangerschap, stopte het project omdat Dumatuban geen geschikte opvolgster kon vinden. Om opnieuw zoiets op te Kunstfactor Een gevoelige snaar maart

14 starten, zou je zeker een jaar van tevoren subsidie moeten aanvragen. Dat is veel werk en moet je alleen doen als je zeker weet dat je het project kunt en wilt uitvoeren, aldus Dumatuban. Op dit moment zijn er wel enkele docenten die lesgeven aan kinderen, zoals Suhardi Djojoprasetyo aan de Indonesische school in Wassenaar. Een grootschalig educatieproject is er echter niet, ambities om iets op te starten wel. Jurrien Sligter van Gending wil graag educatieve activiteiten ontwikkelen. In het verleden heeft Gending al eens workshops gegeven, zoals op de Culturele Zondagen in Utrecht. Ook heeft Gending geprobeerd een amateurgroep op te zetten in Utrecht, maar dat is niet van de grond gekomen. Dat is jammer, want gamelan leent zich juist zo goed voor workshops, omdat de meeste instrumenten technisch niet moeilijk te bespelen zijn en je bovendien kunt spelen zonder noten te hoeven lezen. Gending heeft dan ook de wens om de educatie weer op te pakken en misschien iets te ontwikkelen voor scholen. Voorlopig is dit echter toekomstmuziek, er zijn nog geen concrete plannen: om educatief iets te bereiken zijn er voldoende docenten, gamelans, oefenruimtes en financiële middelen nodig. 2.2 Vergelijking met gamelan in Engeland Heel anders is de situatie in Engeland. Daar staan, verspreid over het continent, wel 100 gamelans die bespeeld worden door nog eens honderden mensen. Het is zelfs zo populair dat gamelan tegenwoordig wordt bestempeld als British Heritage. Dat is op zijn minst opvallend te noemen voor een exotisch instrument in een westers land. Hoe is dit zo gekomen? Wat doen ze in Engeland om te bewerkstelligen wat in Nederland niet lijkt te lukken: nieuwe, jonge gamelanspelers werven? Immens populair De gamelan is rond 1988 in Engeland geïntroduceerd, waarbij het Southbank Centre een grote rol heeft gespeeld. Muzikant Alec Roth had in Solo in Indonesië gamelan gestudeerd en heeft bij terugkomst in Engeland het Southbank Centre over weten te halen om een gamelan aan te schaffen. Hiervoor was financiering van de Indonesische ambassade. In die tijd was multiculturalisme een belangrijk punt op de politieke agenda en was er geld voor cultuur beschikbaar. Gamelanspeler en -docent Nikhil Dally: Het was een typisch geval van de juiste persoon op de juiste plaats en het juiste tijdstip. Het voorbeeld van het Southbank Centre verspreidde zich als een olievlek over het land en ook scholen begonnen gamelans aan te schaffen. Die werden zowel gebruikt voor onderwijs aan de leerlingen, als voor volwasseneneducatie in de vorm van avondlessen. Dally: Er gebeurde enorm veel in die tijd, het was fantastisch. Gedurende enkele jaren was het allemaal zeer stimulerend. Multiculturele omgeving Sophie Ransby, de huidige docente van de volwassenengroep bij het Southbank Centre, kan dit beamen. Zij groeide op in Bradford on Avon, niet bepaald een wereldstad. Toch drong ook daar de gamelan al snel door. Ransby: Ik speelde klarinet maar was daar niet zo goed in. Een vriendin van mijn moeder raadde me toen aan om de gamelan te proberen, omdat je daar niet zo muzikaal voor hoeft te zijn. Ik nam een paar lessen van een excentrieke dame in het dorp en ik was verkocht. Toen hoorde ik al snel over het bestaan van een jeugdgroep bij het Southbank Centre en voor ik het wist zat ik iedere Kunstfactor Een gevoelige snaar maart

15 zaterdag twee uur in de trein naar Londen om met die groep te repeteren. Wat haar, behalve het instrumentarium zelf, aansprak was dat ze bij het Southbank Centre een multiculturele omgeving vond, die er in haar dorp niet was. Op haar 15de verhuisde Ransby naar Londen om te studeren. Op haar universiteit, de City University, stonden maar liefst vier gamelans. Iedereen kan het Dat de gamelan zo populair is in Engeland, intrigeerde de in Londen wonende Indonesische Ni Madé Pujawati zo dat ze er een documentaire over maakte. The British Gamelan Trail probeert antwoord te geven op de vraag waarom mensen zo graag gamelan spelen. In de film worden maar liefst 56 mensen geïnterviewd, man en vrouw, jong en oud. De redenen die zij hebben om gamelan te spelen, zijn uiteenlopend. Voor de één is het een manier om vrienden te maken, voor de ander om in contact te blijven met het moederland Indonesië. Verreweg de meeste redenen betreffen echter het instrumentarium zelf: Gamelan is in het begin erg makkelijk, iedereen kan het. Daarna kun je er zo ver in gaan en het zo moeilijk maken als je zelf wilt. Ook kameraadschap is belangrijk. Je moet naar elkaar luisteren en samenwerken, dat spreekt me enorm aan. En: Of je nou heel muzikaal bent of helemaal niet, of je een makkelijk of een moeilijk instrument bespeelt, iedereen is even belangrijk voor het geheel. Nikhil Dally is het hier volledig mee eens. Hij geeft drie hoofdredenen voor het succes van de gamelan. De belangrijkste is volgens hem dat iedereen gelijk begint in de gamelan. Er is geen verschil tussen spelers met en zonder muzikale achtergrond, het gaat om je ritmegevoel. Daarbij komt dat de Javaanse gamelan zowel technisch simpele als ingewikkelde instrumenten bevat. Je kunt dus goed differentiëren tussen spelers, zonder dat diegenen die op een simpeler instrument spelen zich tekortgedaan voelen. Zij zijn immers net zo belangrijk voor het geheel als ieder ander. Bovendien kan er snel resultaat worden geboekt. Je hoeft er thuis niet voor te oefenen, het blijft bij je wekelijkse uurtje bij het muziekcentrum en toch ga je met sprongen vooruit. Educuatie Bovengenoemde aspecten maken de gamelan uitermate geschikt voor het onderwijs. Engelse scholen hebben daarop ingespeeld en bieden workshops en langere trajecten aan, waarbij ze meestal gebruikmaken van freelancedocenten. Een van die docenten is Nikhil Dally. Hij heeft in de jaren 90 een eigen programma opgezet op een school in Herdfordshire. Hij kreeg daarvoor subsidie van de lokale onderwijsautoriteit, die de kosten van de workshops financierde. Scholen hoefden er dus zelf niets voor te betalen. Dally: Dat was een win-winsituatie, want scholen kregen workshops en ik kreeg een plek om mijn gamelan neer te zetten en uit te dragen. Ook Aris Daryono, een Indonesiër die al jaren in Engeland woont, geeft als freelancer les op scholen. Hij noemt dit de sleutel tot het Engelse gamelansucces. De scholen staan ervoor open en willen hun leerlingen de mogelijkheid bieden om met de gamelan in contact te komen. Wij docenten willen de gamelan zoveel mogelijk uitdragen. Dat is een gouden combinatie. Behalve lesgeven op scholen, doet Daryono ook mee aan een project van ArtiUK. Deze organisatie, opgezet en geleid door Felicia Nayoan, streeft ernaar om Indonesische cultuur te promoten in Engeland. Een van de projecten van ArtiUK is het onderwijzen van gamelan aan jongeren met een Indonesische of Indische achtergrond. Er doen op Kunstfactor Een gevoelige snaar maart

16 dit moment 11 jongeren mee aan dit project. De repetities vinden plaats op locatie, Daryono heeft zelf een beperkte gamelan die hij vervoert in zijn busje. De jongeren doen vaak mee omdat ze het leuk vinden om met hun vrienden te zijn. De gamelan zelf vinden ze niet altijd meteen even spannend. Daryono: Als ik lesgeef, probeer ik de muziek zo te brengen dat de kinderen geïnteresseerd raken. Ik doe dat door het niet al te serieus te brengen, ik maak veel grapjes tussendoor. Dat moet ook wel, want Javaanse gamelan kan een beetje traag zijn. Dan doe ik er wat snellere stukjes doorheen en leer ik ze ook een beetje zang. Een traditionele muzikant zou daar niet blij van worden, maar ik maak het graag boeiender zodat de kinderen interesse krijgen en houden. Niet alleen op scholen wordt gamelan onderwezen. Er zijn ook projecten voor bejaarden en verstandelijk gehandicapten. Een wel heel bijzonder programma is Good Vibrations, dat gamelanlessen in gevangenissen aanbiedt. Een eerste pilot hiervan vond plaats in 2003 en inmiddels is het programma in ruim 50 gevangenissen uitgevoerd. Docent John Pawson legt uit: Het doel van dit programma is niet zo zeer Indonesische muziek of muziek in het algemeen te onderwijzen, maar de gevangenen door middel van de instrumenten sociale vaardigheden bij te brengen. Gevangenissen kunnen zich voor dit project inschrijven en het traject duurt een week. Meestal doen er 10 tot 15 gevangenen aan mee. Die krijgen de hele week workshops en als afsluiting treden ze op vrijdag op voor hun medegevangenen. Het project wordt betaald uit liefdadigheidsgelden en er is een bijdrage van de Arts Council. Gebrek aan middelen Gamelan geniet een grote bekendheid in Engeland, wordt overal onderwezen en kan rekenen op het enthousiasme van zowel oude als jonge beoefenaren. Zijn er dan helemaal geen problemen? Toch wel. Financiering is ook hier het grote probleem, menen Dally, Nayoan, Daryono en Ransby. Toen gamelan geïntroduceerd werd in de jaren 80, was er nog ruimschoots geld voor cultuur beschikbaar en werden educatietrajecten ondersteund door lokale overheden. Tegenwoordig vinden echter ook in Engeland op grote schaal bezuinigingen plaats, waar de culturele sector onder lijdt. Mede hierdoor staan veel van de 100 gamelans opgeslagen en is er minder geld beschikbaar voor educatie. Nayoan: Het probleem is financiering. De Arts Council snijdt in budgetten en nu moeten we het van de ambassade en Indonesië zelf hebben. Daryono voegt toe: De ambassade is overigens wel heel genereus, vooral bij kleine projecten. Ook Dally ziet grote problemen door de bezuinigingen. Hij geeft aan dat scholen hierdoor goedkoper workshops in willen kopen, wat ten koste gaat van de kwaliteit. Dally: Men koopt goedkope instrumenten, nepgamelans zou je kunnen zeggen. Bovendien huren scholen workshopdocenten in die zelf maar een of twee instrumenten een beetje kunnen bespelen. Ze spelen zelf verzonnen stukken. Hierdoor krijgen de leerlingen een verkeerd, fictief beeld. Ze leren op deze instrumenten en van deze docenten geen vaardigheden waar ze later verder mee kunnen. Het is ook niet eerlijk: deze beunhazen maaien het gras weg voor de voeten van echte docenten, die jarenlang gestudeerd hebben om hun vak over te kunnen brengen. Bovendien worden op deze manier ook de vooroordelen, waar jarenlang tegen gestreden is, weer aangewakkerd, denkt Dally. Er zullen altijd vooroordelen bestaan tegen muziek die gemaakt wordt in landen waar bruine mensen wonen. Dat vooroordeel hebben we in dit geval kunnen bestrijden door te laten zien hoe fantastisch de gamelan is. Dat kon alleen omdat Kunstfactor Een gevoelige snaar maart

17 mensen er echt iets over hebben kunnen leren. Als dat niet meer zo is, en mensen zien alleen maar lelijke, slechte nepinstrumenten, dan komen de vooroordelen terug. Ik heb liever dat het helemaal niet wordt onderwezen dan dat het halfslachtig gebeurt. Je hebt zelfs zogenaamde docenten die aan andere leken gaan uitleggen hoe je de gamelan doceert, zodat ze het vervolgens zelf over kunnen nemen! Dat zou je met een klassiek instrument als de viool niet eens in je hoofd halen. Door dit soort praktijken gaan mensen denken dat het een achterlijk instrument is. Als laatste punt noemt Dally dat er tegenwoordig andere politieke prioriteiten zijn, waarbij kwantiteit belangrijker is dan kwaliteit. Dan zeggen ze: 1000 kinderen hebben gamelan leren spelen, maar ze zeggen er niet bij dat dat een workshop van een uurtje was, waarin de kinderen feitelijk niets geleerd hebben. Dally is dan ook niet louter positief. De laatste 20 jaren zijn fantastisch geweest. Wat de toekomst ons brengt, zal nog moeten blijken. Veel geluk Sophie Ransby voelt zich bevoorrecht dat zij met haar groep altijd gebruik kan maken van de gamelan bij het Southbank Centre. We hebben erg veel geluk dat we een permanente en geluiddichte ruimte voor de gamelan hebben. Het is echt onze ruimte en we kunnen er altijd terecht voor lessen, workshops en repetities zonder iemand ermee lastig te vallen. Andere groepen hebben dat voorrecht niet omdat er geen geld is voor een eigen ruimte. Ik heb ook op andere locaties lesgegeven, zoals bij The Sage Gateshead en The Royal Northern College of Music in Manchester. Zij hebben geen speciale ruimte voor de gamelan; hij staat daar op planken en als iemand erop wil spelen, moet hij eerst neergezet worden. Dit kan alleen als er in de aangrenzende ruimtes niets gereserveerd staat, want de ruimte is niet geluiddicht. Wij hebben dus erg veel geluk! 2.3 Krontjong Een andere traditionele Indonesische muzieksoort is de krontjong, ook wel als keroncong gespeld. Portugese kolonisten hebben deze melancholische muziek en zang in de 16de eeuw naar Indië gebracht. De muziek is deels gebaseerd op Portugese muziek en vermengd met Molukse en ook Polynesische klanken. Voor veel indo s is krontjong de muziek van hun jeugd, de klanken ervan brengen ze voor even terug naar Indië. Activiteiten Hoewel veel indo s de krontjong dus waarderen uit nostalgie, zijn er slechts weinigen die aan actieve beoefening ervan doen. De krontjonggroepen in Nederland zijn op één hand te tellen. Een van de bekendste ensembles is het Indisch Muzikanten Collectief (IMC), dat al 25 jaar bestaat. Manager van de band Henk Galestien legt uit: Het IMC is ooit opgericht uit idealisme. We wilden krontjong spelen volgens eigen interpretatie. De doelstelling was om krontjong in leven te houden als cultureel erfgoed en door te geven aan de derde generatie. Inmiddels is echter wel gebleken dat dat een utopie is, want die is daar helemaal niet in geïnteresseerd. Het IMC speelt krontjong, maar met een eigen draai, waardoor het collectief een uniek geluid heeft. Het speelt zowel eigen composities als covers en ook andere stijlen dan krontjong. De bandleden hebben allemaal een conservatoriumachtergrond en het IMC is dan ook een semiprofessioneel ensemble. Ze hebben ze tot nu toe voornamelijk op pasars opgetreden. Galestien vindt echter dat de band daar niet goed tot zijn recht komt en probeert nu optredens in concertzalen te regelen. Kunstfactor Een gevoelige snaar maart

18 In Utrecht wordt krontjong nog beoefend door een groep enthousiastelingen. Nusantarah Indah, in 2006 opgericht door Merel von Schimmelmann, organiseert maandelijks een krontjongmiddag in een dienstencentrum in de wijk Lombok. De groep is gegroeid van twee mensen tot wel 30 muzikale mannen en vrouwen. Dat zijn voornamelijk indo s, maar er zitten ook Nederlanders, Surinamers en Chinezen bij. De gemiddelde leeftijd is rond de 60; nostalgie speelt ook hier een grote rol. Tijdens de maandelijkse bijeenkomst is iedereen welkom maar, aldus Merel, je moet wel meezingen! Het is altijd heel gezellig, iedereen neemt eten mee en het is ondertussen uitgegroeid tot een bescheiden kumpulan. Verder zijn er nog losse krontjongzangers en -zangeressen, die op verzoek optreden op bijvoorbeeld de Pasar Malam. Diana Monoarfa is zo n zangeres. Zij is van Indonesische afkomst en woont al vele jaren in Nederland. Vroeger speelde zij in een groep, maar die is uit elkaar gevallen. We oefenden wekelijks bij iemand thuis, en soms mochten we optreden op de Pasar of bij een andere gelegenheid. Maar omdat we zo n grote groep waren, moesten we de onkostenvergoeding onder veel mensen verdelen. De opbrengst was hiervoor niet voldoende; we moesten zelf bijbetalen voor zo n optreden. Dat was natuurlijk niet leuk, dus toen zijn we gestopt als groep. Nu treedt Monoarfa dus op zonder haar groep, alleen of met één of twee man begeleiding. Monoarfa snapt wel dat krontjong niet zo populair is onder jongeren. Krontjong is hele rustige muziek. Als je in slaap valt tijdens een krontjongoptreden, moet het wel heel goed geweest zijn. Netwerk en uitdagingen De krontjongwereld in Nederland is dus erg bescheiden. Er bestaat geen netwerk binnen de krontjong; de groepen die er zijn, werken niet samen. Henk Galestien is dan ook bezorgd dat de krontjong, net als de gamelan, straks niet meer beoefend zal worden. Het zal op conservatoria onderwezen moeten worden om het te redden. Wat daarbij niet helpt, is volgens Galestien dat de derde generatie niet bereikt wordt. Bovendien is er geen geld om de krontjong te promoten. En in het huidige subsidieklimaat heeft het ook geen zin om zoiets aan te vragen. Merel von Schimmelmann heeft geen subsidie nodig; de weinige kosten die ze met Nusantara Indah heeft voor het huren van de ruimte, nemen de deelnemers voor hun rekening. Die betalen elke zondag 7,50 euro om mee te kunnen zingen. Waar Von Schimmelman wel tegenaan loopt, is dat ze geen eigen ruimte meer heeft. Die heeft ze wel gehad, in Utrecht en later ook in Amsterdam, maar de huur werd te hoog. Dat mis ik wel, want het idee was dat er een inloop zou zijn, waar mensen gewoon binnen kunnen lopen. Dat kan nu niet. Daardoor zijn er voor sommige activiteiten te weinig mensen, waardoor ze niet doorgaan. En dat terwijl er zoveel gebouwen gewoon leegstaan. Kunstfactor Een gevoelige snaar maart

19 Hoofdstuk 3 Muziekbeoefening van indo s 3.1 Indorock De hoogtijdagen Indorock is een bijzonder soort rock- n-roll die vanaf de jaren 50 in Nederland geïntroduceerd werd. Het werd meegenomen door de indo s die gedwongen Indonesië verlieten en hun toevlucht in Nederland moesten zoeken. Nog in hun geboorteland maakten zij kennis met de rock- n-roll uit de VS, die ze gingen imiteren. Ze namen deze muziek echter niet klakkeloos over, maar wilden hun gitaren een eigen sound geven. Om hogere geluiden voort te kunnen brengen, deden ze er acht of negen in plaats van zes snaren op. Ook specifiek voor de manier van spelen van de Indische bands was de zogenaamde Gadahngang (het tokkelen), dat afkomstig was uit de krontjongmuziek. Behalve krontjong zijn er ook invloeden uit de jazz en country te horen in de indorock. Indorockconcerten in de jaren 50 en begin jaren 60 werden gekenmerkt door showelementen: gitaren werden in de lucht, liggend op de grond, of achter de rug bespeeld. Geheel in lijn met de bepalende popmusici van die tijd, kon bijna geen indorocker noten lezen; ze deden na wat ze hoorden en gaven daar hun eigen draai aan. Oefenen deden ze in de huiskamer, optreden over de hele wereld. Merkwaardig genoeg waren de indorockbands populairder in het buitenland dan in Nederland. Veel bands waren immens populair in Duitsland, maar ook in andere landen zoals Frankrijk en Tunesië werden indorockconcerten veelvuldig bezocht. De bekendste namen uit deze periode zijn onder andere de Tielman Brothers, The Black Dynamites, The Blue Diamonds en The Eastern Aces. De topjaren van de indorock waren Toen vanaf 1964 Britse bands als The Beatles, The Rolling Stones en The Who hun grote doorbraak beleefden, werd indorock steeds minder populair. Frans van den Brand, die in de jaren 60 furore maakte met The Eastern Aces, vindt het jammer dat indo s nooit zo bekend zijn geworden als de Britse rockbands die hen opvolgden. Met The Eastern Aces hebben we nog in het voorprogramma van The Beatles gestaan. Toch zijn de indo s nooit écht doorgebroken. Dat ligt onder andere aan hun eigen mentaliteit. Ze blijven nooit ergens lang hangen en willen geen geld uitgeven aan een professioneel management. Berry van Venetien, een Nederlander die veel van de indocultuur weet, geeft ook aan dat dit grotendeels aan de instelling van de mensen zelf ligt. Indo s zijn erg bescheiden. Bovendien vinden ze het allemaal wel goed zo. Het zijn over het algemeen niet de beste zakenmensen. Hoewel hun populariteit afnam bleven bands, zij het op veel kleinere schaal, muziek maken en optreden. Zij gaan daar tot op de dag van vandaag mee door. Kunstfactor Een gevoelige snaar maart

20 Indorock anno nu Veel van de bands die in de jaren 60 furore maakten, zijn nog altijd actief. De leden ervan zijn inmiddels flink op leeftijd, maar dat belet ze niet om meerdere malen per maand soms zelfs wekelijks op te treden. Mogelijkheden daarvoor zijn er genoeg. Elk weekend vinden er door het hele land verschillende kumpulans, Indische dansavonden, plaats. Dit is tegenwoordig hét podium voor indorock, maar bands worden ook regelmatig gevraagd voor bruiloften, braderieën, pasars en andere gelegenheden waar behoefte is aan live muziek. Verdienen doen de bands er niet meer aan, ze spelen voor een onkostenvergoeding. The Eastern Aces waren in de jaren 60 erg populair in met name Frankrijk en Tunesië en spelen nu nog wekelijks ergens in het land de sterren van de hemel. Zanger en gitarist Frans van den Brand: Eigenlijk is het tegenwoordig een betaalde hobby. Je kunt ook achter de geraniums gaan zitten, maar waarom zou je? Oefenen doet de band niet meer; de bandleden zijn allemaal routiniers en kennen hun repertoire van buiten. Kumpulans vinden bijna altijd in dorpen of buiten het centrum van grote steden plaats, omdat het daar betaalbaar is om een grote zaal te huren. Het publiek is meestal gemengd. Volgens Huib Severijn en Arthur Carli van de band Straight is over het algemeen 60% indo en 40% Nederlands. De meeste bezoekers zijn wat ouder, maar je ziet soms ook jongeren die met hun ouders of grootouders mee komen. Jongeren Waar jongeren als publiek al in de minderheid zijn, zijn ze als muzikant helemaal een uitstervend ras. Arthur Carli: Er zijn maar weinig jonge bands die indorock maken. Indo-Rock