Tweede Kamer der Staten Generaal

Transcriptie

1 Tweede Kamer der Staten Generaal 2 Vergaderjaar Wijziging van de artikelen 71 en 245 van het Wetboek van Strafrecht en artikel 310 van Boek 3 van het Burgerlijk Wetboek (verjarings en klachttermijnen zedendelïchten) Nr. 3 MEMORIE VAN TOELICHTING Het advies van de Raad van State wordt niet ALGEMEEN openbaar gemaakt op grond van het bepaalde in artikel 25a, derde lid, onderdeel - Inleidina b, van de Wet op de Raad van State. ** Het onderhavige wetsvoorstel strekt ertoe de bescherming van minder jarige slachtoffers van zedendelicten te verbeteren en een bijdrage te leveren aan de bestnjdmg van seksueel misbruik van kinderen. Daartoe wordt drieërlei voorgesteld. In de eerste plaats wordt voorge steld de termijn van de strafrechtelijke verjaring van zedendelicten, gepleegd ten aanzien van een minderjarige, te doen ingaan op de dag na die waarop deze meerderjarig is geworden. In de tweede plaats wordt in samenhang hiermee voorgesteld de termijn voor het indienen van een klacht zonder welke de vervolging van bepaalde zedendelicten niet kan plaatshebben, te laten eindigen op het moment waarop de verjaringstermijn eindigt. In de derde plaats wordt voorgesteld, de termijn van verjaring van een civielrechtelijke vordering tot vergoeding van schade (vijf jaren) als gevolg van een zodanig zeden delict niet eerder te laten ingaan dan op de dag die waarop het slacht offer meerderjarig is geworden. 2. Wijziging van het Wetboek van Strafrecht 2.1 Aanleiding tot het onderhavige wetsvoorstel is de wens, een oplossing te vinden voor de problematiek inzake de verjaring van incest delicten. In mijn brief aan de voorzitter van de vaste Commissie voor Justitie van 20 september 1991 heb ik mijn visie hierop gegeven. Ik zal die visie op deze plaats nog eens uiteenzetten. Zoals bekend kent onze strafwetgeving niet de strafbaarstelling van incest in de betekenis van «bloedschande». Wel wordt in artikel 249, eerste lid, van het Wetboek van Strafrecht (Sr.) het plegen van ontucht met zijn minderjarig kind strafbaar gesteld, doch m het eigen kind worden genoemd stiefkind of pleegkind, zijn pupil, een aan zijn zorg, opleiding of waakzaamheid toevertrouwde minderjarige of zijn minder jarige bediende of ondergeschikte. De reden voor de afzonderlijke straf F ISSN Sdu Uitgeverij Plantijnstraat 's Gravenhage 1992

2 baarstelling van ontucht met minderjarigen is dan ook niet de bloedver wantschap, doch de afhankelijkheids-relatie. Bovendien geldt de bescherming van deze jeugdigen tegen ontucht gedurende de gehele minderjarigheid, dus achttien jaren, terwijl de bescherming van minderja rigen tegen ontucht door een persoon met wie de minderjarige geen afhankelijkheids-relatie heeft - behalve in geval van artikel 248ter - eindigt bij het bereiken van de leeftijd van zestien jaren. Wanneer de strafbare feiten, bedoeld in de artikelen 242 tot en met 248ter, worden gepleegd door een familielid of een andere bekende ten aanzien van een minderjarige, gelden dezelfde regels als wanneer deze feiten worden gepleegd door een buitenstaander. Verjaringstermijnen, zo luidt de hoofdregel van artikel 71 Sr., vangen aan op de dag na die waarop het feit is gepleegd. De verjaringstermijn voor de feiten, strafbaar gesteld in de artikelen 243, 245 tot en met 247, 248ter, 249, 250, eerste lid, onderdeel 1 en tweede lid, en 250ter bedraagt op grond van artikel 70, eerste lid, onderdeel 3 Sr. twaalf jaren. In de gevallen, bedoeld in de artikelen 242, 244 en 248, is de verjaringstermijn vijftien jaren (artikel 70, eerste lid, onderdeel 4 ). De verjaringstermijn voor de feiten, strafbaar gesteld in de artikelen 250, eerste lid, onderdeel 2, en 250bis, bedraagt op grond van artikel 70, eerste lid, onderdeel 2, zes jaren. Genoemde termijnen worden tot een derde ingekort wanneer de dader ten tijde van het plegen van het feit de leeftijd van achttien jaren nog niet heeft bereikt (artikel 70, tweede lid). In het voorstel van wet tot wijziging van het Wetboek van Strafrecht, het Wetboek van Strafvor dering en andere wetten in verband met de herziening van het strafrecht voor jeugdigen (Kamerstukken II, , ) wordt voorgesteld deze verjaringstermijn tot de helft terug te brengen (in plaats van tot een derde). De problematiek van de verjaring van ontucht met minderjarigen door verwanten kwam voor het eerst aan de orde naar aanleiding van het onderzoek van drs N. Drayer: Seksueel misbruik van meisjes door verwanten. In het kabinetsstandpunt over dit onderzoek, dat op 19 mei 1989 door de toenmalige bewindslieden van Sociale Zaken en Werkgele genheid, van Welzijn, Volksgezondheid en Cultuur, en van Justitie aan de Tweede Kamer werd aangeboden, werd met betrekking tot verjaring het volgende opgemerkt (Kamerstukken II, , , nr. 1, blz. 15): «Uit het onderzoek blijkt dat herinneringen aan de misbruikerva ringen uit de jeugd pas na een latente perioden van jaren, «terug» komen. Dan kan het nog lange tijd duren voordat de slachtoffers over deze ervaringen kunnen praten. De verjaringstermijn voor seksuele delicten, zoals die nu in de strafwet is vastgesteld (twaalf jaar), houdt echter geen rekening met het langdurige proces van verwerking van misbruikervaringen. Pas daarna kan een slachtoffer een afgewogen beslissing nemen over de vraag of zij strafvervolging aangewezen acht. De onderzoekster stelt daarom voor de verjaringstermijn bij te stellen. Ook naar ons oordeel zijn er argumenten voor bijstelling van de verja ringstermijn. Naast het argument genoemd in het rapport kan nog het volgende worden aangevoerd. Zolang het slachtoffer zit ingekapseld in het gezin waartoe ook de dader behoort of waarmee het sterke bindingen heeft, zal het weinig hulp kunnen verwachten bij de beslissing over het doen van aangifte. Eigenlijk pas wanneer het slachtoffer de mogelijkheid heeft zich los te maken van het gezin, zal het meer in vrijheid een beslissing kunnen nemen. Er is daarom reden de verjarings termijn te laten beginnen op het moment waarop het slachtoffer meerderjarig wordt. Men heeft dan nog twaalf jaar om zich te beraden over de vraag of strafvervolging wordt verlangd. Wij realiseren ons natuurlijk, dat in veel gevallen in zaken als deze, waar het bewijs op zich

3 al zo moeilijk is te leveren, na zo'n groot aantal jaren de bewijsvoering nog moeilijker zal zijn.» In het kabinetsstandpunt werd derhalve een mogeiijke oplossing van de problematiek gezocht in het laten aanvangen van de verjaring op de dag dat het slachtoffer meerderjarig wordt. Op het moment dat het kabinetsstandpunt werd uitgebracht was nog aanhangig bij de Tweede Kamer het voorstel van wet tot wijziging van de artikelen 242 tot en met 249 van het Wetboek van Strafrecht (20 930); dit wetsvoorstel is inmiddels tot wet verheven (Wet van 9 oktober 1991, Stb. 519) en in werking getreden op 1 december Weliswaar heeft deze wijziging geen betrekking op seksueel misbruik door verwanten, maar aangenomen mocht worden dat het debat over dat wetsvoorstel verder zou strekken dan de daarin voorgestelde wijzigingen. Dat bleek ook het geval. Weliswaar kwam daarbij de verjaringstermijn van incest niet aan de orde, doch er werd wel veel aandacht besteed aan jeugdige - in het bijzonder tussen twaalf en zestien jaren - slachtoffers van zeden delicten. De tijdens het debat in het voorstel aangebrachte wijzigingen hielden onder meer in dat in geval van seksuele gemeenschap met een meisje tussen twaalf en zestien jaren de termijn waarbinnen een klacht kan worden ingediend, werd verlengd van drie maanden tot een termijn die gelijk is aan de verjaringstermijn, bedoeld in artikel 70 Sr., dat wil zeggen twaalf jaren (artikel 245, vierde lid). Het jeugdige slachtoffer is daarbij niet afhankelijk van de klachtbereidheid van de wettelijke verte genwoordiger. Bovendien werd de redaktie van artikel 245 sekse neutraal. Dit alles betekent dat in geval de dader verwant is, de jeugdige nog geruime tijd nadat hij of zij meerderjarig is geworden, een klacht tegen de dader kan indienen, en daarvoor niet meer afhankelijk is van zijn of haar ouders, die wellicht moeite hebben met het indienen van een klacht tegen een verwant. Voor het overige kwam seksueel misbruik door verwanten bij de behandeling van dit wetsvoorstel in de Tweede Kamer niet ter sprake Voor een wettelijke regeling in dezen is beantwoording van twee hoofdvragen nodig. 1. In welke gevallen dient de verjaringstermijn te worden verlengd? Deze vraag valt uiteen in drie subvragen: a) Tot welke strafbare feiten dient de regeling zich uit te strekken? b) Welke kring van slachtoffers behoeft bescherming? c) Welke is de kring van de daders? 2. Op welke wijze dient deze termijn te worden verlengd? ad 1 a. In het bijzonder doet de vraag zich voor warmeer er sprake is van «incest». In het reeds genoemde rapport van drs N. Drayer wordt van seksueel misbruik door verwanten de volgende omschrijving gegeven: «seksuele contacten van familieleden of huisgenoten met een meisje van onder de 16 jaar, die plaatsvinden tegen haar zin, of zonder dat zij - als gevolg van lichamelijk of relationeel overwicht, emotionele druk of dwang of geweld - het gevoel heeft (gehad) de seksuele contacten te kunnen weigeren.» Onder «verwanten» worden dus zowel familieleden als huisgenoten begrepen. Anderen zoals buren of vrienden van de ouders vallen buiten deze omschrijving. Toch kan, ook wanneer deze personen het kind seksueel misbruiken, het kind soms weinig mogelijk heden hebben om zich daaraan te onttrekken en de ouders bereid te vinden iets tegen deze personen te ondernemen. Het is duidelijk dat een omschrijving van «incest» als door Drayer gegeven niet bruikbaar is om aan te geven in welke gevallen de verjaring moet worden verlengd. Wanneer men immers de verjarings termijn van «incest» in ruime zin zou willen verlengen, zou men niet

4 alleen de misdrijven waarom het gaat moeten opsommen, maar ook moeten aangeven tegen wie, door wie en onder welke omstandigheden deze zijn gepleegd. Een dergelijke omschrijving zou aanleiding geven tot grote rechtsonzekerheid. Ik geef er de voorkeur aan, het bereik van de regeling niet te beperken tot «incest» maar tot alle seksuele delicten, d.w.z. de misdrijven, bedoeld in de artikelen 242 tot en met 250ter. ad 1b. Voorgesteld wordt om de verjaringsregeling te laten gelden voor alle minderjarige slachtoffers van een zedendelict. Zulks is in overeenstemming met het eerder genoemde kabinetsstandpunt, waarin als gezegd werd voorgesteld om de verjaringstermijn te laten beginnen op het moment waarop het slachtoffer meerderjarig wordt. Het onder havige voorstel wijkt daarmee af van het in mijn eerder genoemde brief gedane voorstel om de verjaringstermijn te laten ingaan op het moment waarop het slachtoffer de leeftijd van zestien jaren heeft bereikt. Ik geef er bij nader inzien, mede gelet op de voorgestelde wijziging van artikel 3:310 BW, de voorkeur aan dat alle minderjarige slachtoffers aanspraak kunnen maken op de voorgestelde bijzondere strafrechtelijke bescherming. Aldus is ten volle verzekerd dat jeugdige slachtoffers voldoende tijd hebben om zich te realiseren wat hun is aangedaan en - eventueel met hulp van derden - te overzien of, en zo ja, welke actie moet worden ondernomen. ad 1c. Voor een nadere afgrenzing van de regeling doen zich naar mijn oordeel vervolgens twee opties voor. In de eerste plaats kan worden bepaald dat de verjaringstermijn wordt verlengd indien voornoemde misdrijven worden gepleegd ten aanzien van een minderjarige, ongeacht de persoon van de dader. Een tweede mogelijkheid is dat verlenging plaatsvindt indien deze strafbare feiten worden gepleegd door een bloed of aanverwant tot en met een bepaalde graad (bij voorbeeld de tweede of eventueel derde graad). Bij beide opties is duidelijk in welke gevallen de verlengde verjaringstermijn geldt. Bij de eerste optie gaat het primair om bescherming van jeugdige slachtoffers van seksuele delicten, los van de vraag wie het strafbare feit heeft gepleegd. In deze optie is niet primair het argument voor de verlenging dat het gaat om de oplossing van de problematiek van personen die in hun jeugd seksueel zijn misbruikt door verwanten of bekenden - al vinden die personen in deze optie mede bescherming - maar om de omstandigheid dat het seksuele delict is gepleegd ten aanzien van een persoon die door haar of zijn jeugdige leeftijd niet kan overzien welke mogelijkheden er zijn om tegen de dader op te treden. Het jeugdige slachtoffer kan worden geschaad in haar of zijn mogelijk heden om de inbreuk op haar of zijn lichamelijke integriteit te laten vervolgen, wanneer de verantwoordelijke volwassenen (een deel van) de verjaringstermijn laten verlopen. Deze volwassenen kunnen dit overigens doen met de beste bedoelingen, bij voorbeeld omdat zij de jeugdige een verhoor en al hetgeen samenhangt met een strafrechtelijk onderzoek, willen besparen. Het is mogelijk dat de jeugdige daarover later anders denkt. Bij de tweede optie is de kring van daders beperkt tot zeer nauwe verwanten, dus tot de plegers van incest in de betekenis van «bloed schande». Dit heeft het bezwaar dat in de gevallen waarbij behalve deze naaste familieleden ook anderen de jeugdige hebben misbruikt - er hebben zich gevallen voorgedaan waarbij ouders, broers, ooms en buren waren betrokken - de verjaringstermijn voor de ene dader op een ander tijdstip zou eindigen dan voor de andere. Naar mijn oordeel heeft de eerste optie de voorkeur. Voor ieder die zich schuldig maakt aan een seksueel misdrijf ten aanzien van een persoon die de leeftijd van achttien jaren nog niet heeft bereikt, eindigt de verjaringstermijn op hetzelfde tijdstip.

5 ad 2. Ten aanzien van de wijze waarop de verjaring zou moeten worden verlengd merk ik het volgende op. Zoals gezegd vangt de termijn van verjaring in de regel aan op de dag na die waarop het strafbaar feit is gepleegd. In een aantal gevallen vangt de verjaringstermijn aan op een ander tijdstip. Verlenging van de verjaring kan worden verwezenlijkt door de verlenging van de in artikel 70 Sr. bedoelde termijnen dan wel door deze termijnen op een later tijdstip te laten aanvangen. Ik ben van mening dat de tweede optie de voorkeur heeft. Een regeling van die strekking biedt het jeugdige slachtoffer een goede bescherming en is eenvoudig. In navolging van het kabinetsstandpunt stel ik voor om de verjaringstermijn te laten ingaan op het moment waarop het slachtoffer meerderjarig wordt. Dat betekent dat de in artikel 70 bedoelde termijnen voor alle seksuele misdrijven, gepleegd ten aanzien van een minderjarige, gaan lopen vanaf het tijdstip waarop het slachtoffer meerderjarig wordt, ongeacht de leeftijd van het minderjarige slachtoffer ten tijde van het plegen van het feit. Ik erken dat er bezwaren kunnen zijn tegen het oprekken van verja ringstermijnen. Het is algemeen aanvaard dat het recht tot strafvordering na zekere tijd verjaart. De argumenten hiervoor zijn dat de humaniteit gebiedt om op zeker ogenblik een streep onder een zaak te zetten. De verdediging wordt, in het bijzonder in gevallen als deze, waarin het bewijs van de juiste toedracht vaak door getuigen moet worden geleverd, na geruime tijd moeilijk, zo niet onmogelijk vgl. Noyon-Langemeijer Remmelink, aant. 2, bij artikel 70 Sr). Ik ben van oordeel dat het belang van degene die op jeugdige leeftijd seksueel is misbruikt, en de overige belangen die de strafvordering beoogt te beschermen, in het onder havige voorstel op evenwichtige wijze zijn afgewogen. 3. Wijziging van het Burgerlijk Wetboek Artikel 3:310 BW luidt: «Een rechtsvordering tot vergoeding van schade (...) verjaart door verloop van vijf jaren na de aanvang van de dag, volgende op die waarop de benadeelde zowel met de schade (...) als met de daarvoor aansprakelijke persoon bekend is geworden, en in ieder geval door verloop van twintig jaren na de gebeurtenis waardoor de schade is veroorzaakt (...) De wetgever heeft bij de regeling van de civielrechtelijke verjaring geen bijzondere regeling willen maken voor rechtsvorderingen tot vergoeding van schade die het gevolg zijn van een strafbaar feit. Een aanvankelijk voorstel daaromtrent is later geschrapt. Dat betekent dus dat ook de civielrechtelijke vordering tot vergoeding van schade als gevolg van een zedendelict - men denke hierbij vooral aan vergoeding van nadeel dat niet in vermogensschade bestaat (smartegeld) - eerder verjaart dan het recht tot strafvordering voor dergelijke delicten. Ik meen dat er geen aanleiding is om de civielrechtelijke verjarings termijn ten behoeve van (jeugdige) slachtoffers van zedendelicten te verlengen tot de duur van de strafrechtelijke verjaringstermijn, bij voorbeeld door te bepalen dat de civielrechtelijke verjaring van de schadevergoedingsvordering in geen geval eerder intreedt zolang het recht tot strafvordering nog bestaat. Wel meen ik dat er reden is een bijzondere voorziening te treffen, nu juist op het onderhavige terrein het strafrecht aan goedmaking van het door het slachtoffer geleden onrecht nauwelijks kan bijdragen en het hier om navrante gevallen van geheel eigen aard gaat, die een afwijking van de in het burgerlijk recht in het algemeen bestaande behoefte aan een korte verjaring terzake van

6 rechtsvorderingen betreffende schadevergoeding rechtvaardigen. Het betreft immers niet alleen opzettelijk toegebracht leed, maar ook een leed van een soort dat voor het slachtoffer het moeilijkst te verwerken pleegt te zijn, terwijl deze verwerking dan ook veel tijd pleegt te kosten. Voordat het verwerkingsproces is beëindigd, zal het slachtoffer in het algemeen nauwelijks in staat zijn een weloverwogen beslissing over het al of niet vragen van schadevergoeding te nemen. Bovendien zal die beslissing in de regel op hoogst persoonlijke overwegmgen berusten, zodat dit bij minderjarigen - waarom het hier gaat - ook niet aan de wettelijke vertegenwoordiger kan worden overgelaten. Deze gedach tengang leidt ertoe dat het aanbeveling verdient hier aan te knopen bij de civiele meerderjarigheidsgrens, zoals in het thans voorgestelde artikel 3:310 lid 2 BW geschiedt. Deze oplossing past ook in de systematiek van het civiele recht. Hoofdregel blijft dat de termijn ingaat op de dag volgende op die waarop het slachtoffer zowel met de schade als met de daarvoor aansprakelijke persoon bekend is geworden. Valt dit moment vóór het bereiken van de meerderjarigheid, dan gaat de termijn eerst lopen vanaf het moment dat het slachtoffer die leeftijd heeft bereikt. Daarvoor wordt verzekerd dat het slachtoffer voldoende tijd heeft om zijn/haar rechtspo sitie in dezen te overzien en de actie te (doen) ondernemen die hem/haar geraden voorkomt. Volledigheidshalve vermeld ik nog in dit verband dat de in artikel 36f Sr. voorgestelde schadevergoedingsmaatregel kan worden opgelegd, indien en voor zover de verdachte jegens het slachtoffer naar burgerlijk recht aansprakelijk is voor de schade (w.o , aanvulling van het Wetboek van Strafrecht, het Wetboek van Strafvordering, de Wet voorlopige regeling schadefonds geweldsmisdrijven en andere wetten ten behoeve van slachtoffers van strafbare feiten). Deze maatregel kan derhalve niet meer worden opgelegd, indien de civielrechtelijke verja ringstermijn is verstreken. 4. Deregulering De onderhavige voorstellen behelzen een uitzondering op de strafrech telijke en civielrechtelijke verjaringsregeling. Uit een oogpunt van deregulering is het maken van uitzonderingen op een hoofdregel aanvaardbaar indien er specifieke redenen zijn die daartoe nopen. Hiervoor heb ik uiteengezet dat het jeugdige slachtoffer van een zeden delict te weinig tijd heeft om daadwerkelijk te kunnen beslissen of, en zo ja, op welke wijze het zijn rechten wil effectueren, indien de strafrechte lijke verjaringstermijn aanvangt op het moment dat het feit is gepleegd onderscheidenlijk de civielrechtelijke verjaringstermijn al ingaat ten tijde van het bekend worden met de schade en met de dader(s). Uit een oogpunt van deregulering bestaat overigens geen bezwaar tegen de voorgestelde regeling. Artikelsgewijs Onderdeel A (artikel 71) In artikel 71 aanhef Sr. is de hoofdregel neergelegd dat de strafrechte lijke verjaringstermijn aanvangt daags na het plegen van het feit. Aan de reeds bestaande uitzonderingen wordt in een nieuw derde onderdeel de uitzondering toegevoegd dat de verjaringstermijn voor de in de artikelen 242 tot en met 250ter bedoelde misdrijven, gepleegd jegens een minderjarige, eerst aanvangt daags na het bereiken van de achttienjarige leeftijd.

7 Onderdeel B (artikel 245) Ingevolge artikel 245, vierde lid, is de klachttermijn ten aanzien van het in het eerste lid bedoelde zedendelict gelijk aan de verjaringstermijn daarvoor. De klachttermijn en de verjaringstermijn zullen thans doorgaans op hetzelfde moment aanvangen (daags na de kennisneming van het strafbaar feit onderscheidenlijk daags na het plegen van het feit). Zonder wijziging van artikel 245 zou als gevolg van de voorgestelde wijziging van artikel 71 de klachttermijn eerder eindigen dan de verja ringstermijn en zou de klachttermijn de facto korter worden. Daarom wordt voorgesteld om het einde van de klachttermijn te koppelen aan het einde van de verjaringstermijn. Artikel II (artikel 310 van het Burgerlijk Wetboekj De voorgestelde verlenging van de verjaringstermijn (d.w.z. het later ingaan daarvan) is beperkt tot rechtsvorderingen tegen de schuldige aan een van de in de artikelen 242 tot en met 250ter bedoelde misdrijven. Dat is de dader of de medeplichtige van dat misdrijf. Voor andere personen die krachtens de artikelen 6:169 tot en met 171 aansprakelijk zouden kunnen zijn voor door een minderjarig slachtoffer geleden schade (ouder of werkgever) geldt dus de regeling van het eerste lid. Ik vermeld ten slotte nog dat het voorgestelde tweede lid te zijner tijd zal worden vernummerd tot vierde lid, indien wetsvoorstel (Verjaring van de vordering tot vergoeding van schade door milieuveront reiniging) in werking zal zijn getreden. De Minister van Justitie, E. M. H. Hirsch Ballin