De rol van alcoholgebruik bij executieve functies

Transcriptie

1 De rol van alcoholgebruik bij executieve functies Begeleider: dr. T.E. Gladwin Student: Tess van der Kooij, Bachelorthese versie 2 Datum: Aantal woorden: 5657

2 Abstract In dit onderzoek werd nagegaan wat de rol van alcoholgebruik is bij het functioneren van executieve functies. Wellicht dat duidelijkheid over de relatie tussen beide een rol kan spelen in het inzicht verschaffen over trainingen voor alcoholverslaafden. Deze relatie is op verschillende manieren al veelvuldig onderzocht, maar in dit literatuuroverzicht zal er specifiek gefocust worden op de executieve functies gedefinieerd door Miyaki et al. (2002), namelijk setshifting, updating en respons inhibitie. In de eerste paragraaf zal gekeken worden wat voor rol alcoholgebruik speelt bij setshifting. Vervolgens wordt er gekeken naar de rol van alcoholgebruik bij updating en ten slotte zal er gekeken worden naar de rol van alcoholgebruik bij respons inhibitie. Uit de bevindingen blijkt dat het lastig is om consistente uitspraken te doen over beperkingen bij de genoemde executieve functies die samengaan met alcoholgebruik. Verder onderzoek zal zich kunnen richten op het trainen van de executieve functies, aangezien alcoholgebruik een nadelige invloed heeft op alle drie deze executieve functies.

3 Inleiding Alcoholisme is een verwoestende stoornis die sporen achterlaat op zowel individueel, als maatschappelijk vlak. Er kleven vanuit beide invalshoeken vele nadelige gevolgen aan overmatig alcoholmisbruik; zoals agressie in het uitgaansleven, verkeersongelukken en de schadelijke invloed op zowel de psychische, als de lichamelijke gezondheid (Davies & Wals, 1983). Het is zodoende noodzakelijk dat de overheid maatregelen treft om alcoholgebruik in te perken en verslaving tegen te gaan. Er hangt namelijk een hoog kostenplaatje aan het gebruik van alcohol. De Nederlandse samenleving betaalt jaarlijks zo n 59 miljoen euro aan verkeersongevallen waar alcohol bij betrokken is (Van Hasselt, 2012). Recentelijk zijn de accijnsverhogingen op alcoholische dranken weer verhoogd en worden alcoholsloten ter voorkoming van verkeersongevallen vaker opgelegd dan verwacht ( alcoholsloten, 2012). Kortom, om alle alcoholgerelateerde problematiek te kunnen verhelpen wordt de maatschappij vele sancties opgelegd. Echter, het voorkomen en behandelen van alcoholisme verdient een hogere prioriteit. Alcoholisme komt vanaf de adolescentie tot en met de ver in de volwassenheid voor (Van Hasselt, 2012). Er is dan ook een breed aanbod aan preventies en interventies. Onderzoek wat zich focust op het ontstaan van alcoholverslavingen en welke oorzaken hier een rol bij spelen vormen een relevante basis wat betreft deze preventie, interventie en trainingen (Van Hasselt, 2012). Op deze manier kan de problematiek bij de oorsprong worden aangepakt. Er zijn meerdere factoren die een rol kunnen spelen bij het ontstaan van een alcoholverslaving. Het duale proces model geeft een kader om die factoren in hun onderlinge samenhang te begrijpen (Wiers & Stacy, 2006). Volgens deze modellen zijn er twee cognitieve systemen die het gedrag bepalen. Namelijk ten eerste een gecontroleerd systeem waarin informatie traag en bewust verwerkt wordt, ook wel het reflectieve systeem genoemd. Daarnaast is er het impulsieve systeem. Dit is een automatisch systeem waarin informatie snel en onbewust verwerkt wordt. Een disbalans tussen beide systemen kan ervoor zorgen dat een persoon gevoeliger wordt voor een alcoholverslaving (Deutsch & Strack, 2006). Dit komt doordat een alcoholverslaafde een minder goed werkend reflectief systeem heeft, en een sterker werkend impulsief systeem. Het sterker werkende impulsieve systeem kan een gevolg zijn van overmatig alcoholgebruik, want overmatig alcoholgebruik kan leiden tot incentive salience van alcoholcues. Dit houdt in dat alcoholcues een motiverende respons uitlokken. Hierdoor zal een persoon sneller geneigd zijn om zich te wenden tot alcohol en een sterk

4 impulsief systeem ontwikkelen (Robinson & Berridge, 2003). De verstoorde balans tussen beide systemen kan het gevolg zijn van een verminderde motivatie en/of het onvermogen om automatische impulsen te reguleren door beperkingen in cognitieve vaardigheden (Deursen, Salemink, Schoenmakers & Wiers, 2009). Deze beperkingen in cognitieve vaardigheden kunnen verband houden met minder ontwikkelde executieve functies. Executieve functies (EF) zijn controlefuncties die nodig zijn voor het doelbewust uitvoeren van gedrag (Miyaki, Friedman, Emerson, Witzki & Howerter, 2000). Er bestaan vele definities over de inhoud van het concept EF, welke gevormd zijn door zowel onderzoekers in de neuropsychologie, als in de experimentele psychologie (McCabe, Roediger, McDaniel, Balota & Hambrick, 2010). In dit literatuuroverzicht zal de focus liggen op onderzoek van Miyaki et al. (2000), waar er gefocust en een onderscheid gemaakt wordt tussen drie verschillende EF. Namelijk setshifting, respons inhibitie en updating. Deze belichten allen een ander onderdeel van het EF, namelijk setshifting is het switchen tussen verschillende taken, activiteiten en mentale sets. Respons inhibitie heeft betrekking op iemands vermogen om bewust dominante, automatische of overheersende reacties te onderdrukken en updating heeft betrekking op het opslaan van informatie en het bijwerken hiervan als er nieuwere, meer relevante informatie moet worden opgeslagen. Updating wordt ook wel updating working memory genoemd en volgens Miyaki et al. (2002) is deze nauw verbonden met de notie van het werkgeheugen. Het onderscheid zich van het werkgeheugen doordat informatie niet alleen wordt opgeslagen, maar ook wordt bijgewerkt. Het cognitieve framework waarin EF geplaatst kunnen worden volgens Miyaki et al. (2000), is in het werkgeheugenmodel van Baddeley (1986). In dit model zijn er drie componenten die met elkaar in verbinding staan. Allereerst de twee slave systems, bestaande uit de fonologische lus en het visuospatieel kladblok. Deze zorgen voor de verwerking van de auditieve en visuele informatie. Het centrale executieve systeem staat hierboven en stuurt de beide slave systems aan en is voornamelijk verantwoordelijk voor de controle en regulatie van de cognitieve processen, oftewel de EF. Uit dit model blijkt dat het executief functioneren een onderdeel is van het werkgeheugen (Miyaki et al., 2000). Er werd in het onderzoek van Miyaki et al. (2000) onder andere gekeken naar de rol van EF in complexe en executieve taken. Er zijn verschillende taken om deze te meten. Een veel gebruikte maat voor het meten van setshifting is de Wisconsin Cart Sorting Task

5 (WCST). Deze neuropsychologische taak meet de cognitieve flexibiliteit door middel van een kaartenspel die gesorteerd kan worden op de eigenschappen kleur,vorm en cijfer. De proefpersoon legt de kaarten voor de proefleider neer op een categorie van de genoemde eigenschappen. Het doel van het spel is dat de proefpersoon het juiste sorteerprincipe neerlegt, met behulp van de feedback van de proefleider die alleen goed of fout zegt. Dit vereist dus de vaardigheid om met behulp van de feedback te wisselen van doel tijdens de taak (Miyaki et al., 2000). Ook de Trail Making Test (TMT) wordt veel gebruikt om setshifting te meten. Bij deze taak moeten proefpersonen zo snel mogelijk cirkels met elkaar verbinden zonder de pen van het papier te liften. Deze cirkels worden eerst met nummers met elkaar verbonden en vervolgens met letters en nummers. De proefpersonen moeten hun aandacht shiften tussen de nummers en letters om de taak correct te voltooien (Guillot, Fanning, Bullock, McCloskey & Berman, 2010). Een veel gebruikte maat voor het meten van updating is de Self-Ordered Pointing Task (SOPT). In deze taak krijgt de proefpersoon een rooster van een aantal gelijksoortige afbeeldingen te zien en bij elke beurt staan de afbeeldingen op een andere plek in het rooster. Het is aan de proefpersoon om bij elke beurt een afbeelding aan te wijzen, waarbij elke volgende beurt er een andere afbeelding moet worden aangewezen dan voorheen. Hierbij wordt er dus een beroep gedaan op het updaten van het werkgeheugen om te onthouden welke afbeeldingen al zijn aangewezen (Petrides & Milner, 1982). Tevens wordt de Delayed nonmatching to sample task (DNMS) gebruikt voor het meten van updating. Hierbij wordt de vaardigheid vereist om een goede combinatie van zwarte en rode getoonde kaarten te onthouden. Aan deze juiste combinatie kaarten gaat een oorspronkelijk set kaarten vooraf, die tegengesteld zijn aan de juiste combinatie. Hierbij moet de proefpersoon niet alleen de kaarten onthouden, maar ook de informatie bewerken in het werkgeheugen. Ten slotte zal de N-back task genoemd worden in dit literatuuroverzicht voor het meten van updating. Bij deze taak wordt van de proefpersoon gevraagd om waargenomen beelden in je geheugen te houden en deze in de juiste volgorde terug op te noemen (Pitel et al., 2007). Voor het meten van respons inhibitie wordt er vaak gebruik gemaakt van de Stroop test. In deze taak worden woorden die een bepaalde kleur representeren afgebeeld in een kleur die niet overeenkomt met de geschreven kleur van het woord. Bijvoorbeeld het woord rood, geschreven in blauwe letters. De persoon moet de woorden zo snel mogelijk proberen op te lezen. Daarbij kan gekozen worden om de kleur van het woord te benoemen of het geschreven woord op te lezen. Het blijkt dat mensen over het algemeen meer moeite hebben met het benoemen van de kleur, dan het lezen van het geschreven woord. (Miyaki et al.,

6 2000). Ook de Hayling task is van toepassing op respons inhibitie. Deze taak bestaat uit zinnen waaruit de laatste woorden zijn weggelaten. Het is aan de proefpersoon om deze zinnen af te maken. In de eerste sectie is dit gemakkelijk en liggen de woorden in de context van het verhaal. In de tweede sectie is dit lastiger aangezien de woorden niet passen bij de context. Met behulp van de reactietijd wordt de mate van respons inhibitie berekend (Noël & Bechara 2007). Verschillende hersengebieden zijn betrokken bij de werking van EF, maar voornamelijk de frontale kwab, de bijbehorende basale ganglia- en thalamusconnecties en delen van de prefontale cortex zijn actief tijdens het uitvoeren van EF taken (Royall et al., 2002). Daarbij komt kijken dat deze hersengebieden als laatst volledig ontwikkeld zijn in de adolescentie en dat adolescenten tijdens deze periode van hun leven vele mate beter presteren op EF taken (Oscar-Berman & Marinkovic, 2007). Dit maakt de EF specifiek kwetsbaar voor de vergiftigende werking van alcohol en een geïntegreerde en veelzijdige constructie, afhankelijk van zowel de locatie in de hersenen als de onderlinge verbondenheid. Het hebben van zwakke EF brengt een verhoogd risico met zich mee voor het ontwikkelen van een alcoholverslaving (Pihl, Peterson, & Finn, 1990). Daarnaast kunnen zwakke EF niet alleen een belangrijke moderator zijn bij het ontstaan van een alcoholverslaving, maar minder goed functionerende EF kunnen ook een gevolg zijn van overmatig alcoholgebruik (Brown, Tapert, Granholm & Delis, 2000). Kortom, alcoholgebruik is onlosmakelijk verbonden met tekorten in het executief functioneren. Onderzoek wijst uit dat tekorten in EF correleren met een ontkenning van het afhankelijkheidsprobleem naar alcohol toe. Deze tekorten in EF houden de verslaving dus in zekere zin in stand, aangezien mensen ontkennen dat ze een probleem hebben. Als er meer inzicht verkregen wordt op het functioneren van deze controlefuncties ten gevolge van alcoholgebruik kan er een stevig fundament gevormd worden voor de focus van alcoholtrainingen en kan er voor een vroegtijdige onderkenning worden gezorgd. De invloed van alcoholgebruik op de verschillende definities van het EF is al veelvuldig onderzocht (Brown et al., 2000), maar in dit paper zal gekeken worden naar de rol van alcoholgebruik op de verschillende aspecten van het executief functioneren gedefinieerd volgens Miyaki et al. (2000), namelijk op setshifting, respons inhibitie en updating. In de eerste paragraaf zal gekeken worden naar het effect van alcoholgebruik op setshifting. In de tweede paragraaf zal

7 gekeken worden naar het effect van alcoholgebruik op updating. Ten slotte zal gekeken worden naar het effect van alcoholgebruik op respons inhibitie. De rol van alcoholgebruik bij setshifting Het kunnen schakelen tussen verschillende mentale sets is van belang bij het strategisch plannen en organisatorisch zoeken, kortom; het gebruiken van omgevingsinvloeden om cognitieve sets te wijzigen (Miyaki et al., 2000). Dit maakt setshifting tot een belangrijk onderdeel van het executief functioneren. In deze paragraaf zal de rol van setshifting specifiek uitgelicht worden en gekeken worden wat het effect van alcoholgebruik op deze EF is. In onderzoek van Guillot et al. (2010) werd gekeken naar het directe effect van diverse doseringen van alcoholinname op twee EF. Met behulp van vier drink condities met verschillende alcoholpercentages werden 91 vrouwen en 94 mannen onderworpen aan twee setshifting taken en een respons inhibitietaak. Voor het meten van de setshifting vaardigheid werden de TMT en de WCST gebruikt, en voor het meten van de respons inhibitietaak werd de Gostop Impulsivity Task uitgevoerd. Uit de resultaten blijkt dat er een verminderde prestatie werd gevonden bij een alcoholconcentratie van.075% en.100% op de setshifting taken en er werd geen verminderde prestatie gevonden op de response inhibitie taak. De onderzoekers concluderen daaruit dat inname van alcohol een direct negatief effect heeft op de setshifting vaardigheid bij relatief hoge levels van dronkenschap. Het is wellicht voor de handliggend dat acute alcoholinname de setshifting vaardigheid negatief beïnvloedt, aangezien alcohol meteen in het bloed wordt opgenomen en zo een directe uitwerking heeft op het handelen van een persoon. Dit is misschien niet het geval als de alcohol uit het bloed verdwenen is en geen directe uitwerking meer heeft op het handelen. Uit onderzoek van Blume, Marlatt en Schamling (2000) bleek inderdaad dat zware sociale drinkers die niet onder invloed waren geen beperkingen lieten zien op setshifting. Zij hadden geen verminderde score ten opzichte van de controle conditie op de WCST. In onderzoek van Parada et al. (2012) kwam het tegenovergestelde naar voren, hier lieten studenten die intensief alcohol gebruikten wel een verminderde setshifting zien en scoorden lager op de WCST in vergelijking met de controleconditie. Ook Alcoholverslaafden lieten een verminderde score zien op de WCST (Ratti, Bo, Giardini & Soragna, 2002). Tweeëntwintig alcoholverslaafden in de alcoholconditie en tweeëntwintig mensen in de controle conditie ondergingen verschillende

8 tests voor het meten van de EF. De WCST werd gebruikt om te kijken of er een verstoring optrad in de setshifting vaardigheid en de Stroop test werd gebruikt om respons inhibitie te meten. Uit de resultaten blijkt dat de alcoholverslaafden een slechtere score lieten zien op de WCST in vergelijking met de controle conditie, maar er was geen verschil tussen de condities op de Stroop test. De onderzoekers concludeerden dat alcoholverslaafden slechter scoorden op enkele neuropsychologische tests, maar dat niet alle EF werden aangetast. Naast de intensiteit van het alcoholgebruik, speelt wellicht de periode van onthouding ook een rol op de prestatie van setshifting. Sullivan, Rosenbloom en Pfefferbaum (2000) stellen dat EF na een langere periode van onthouding ook weer een kans hebben om te verbeteren. Dit blijkt echter niet uit onderzoek van Nowakowska, Jabłkowska en Borkowska (2008), waarin werd gekeken naar het presteren van alcoholverslaafden acuut na het stoppen met alcoholgebruik en na tenminste een jaar van onthouding op de WCST. Achtentachtig alcoholverslaafden in de alcoholconditie werden geëvalueerd en vergeleken met de controle groep bestaande uit dertig gezonde personen. Uit de resultaten blijkt er bij de alcoholverslaafden verstoringen werden gevonden in setshifting en niet bij de controlegroep, zowel op een korte- als lange termijn van onthouding. Wel was een voorafgaande langere periode van verslaving aan alcohol gecorreleerd met de slechtste prestatie op de neuropsychologische tests. Tevens bleek uit het onderzoek dat een hoger level van educatie de prestatie op de WCST verbeterden. De onderzoekers concludeerden dat patiënten met een alcoholverslaving blijvende cognitieve tekorten hebben. Dus bij zowel een korte, als lange periode van onthouding was er sprake van een beperking in setshifting, waarbij een langere periode van verslaving de slechtste prestatie liet zien. Dit impliceert dat de duur van de verslaving van belang is voor het scoren op de WCST evenals het niveau van scholing. Mensen die hoger opgeleid waren presteerden ondanks hun alcoholgebruik toch beter op de WCST. Er kleven meerdere nadelige gevolgen aan het hebben van een verstoorde setshifting. Uit eerder onderzoek is gebleken dat alcoholverslaafden een aandachtsbias hebben naar alcoholgerelateerde associaties toe (Franken, Rosso & van Honk, 2003). Een beperking in setshifting kan mede verantwoordelijk zijn voor het ontwikkelen van deze aandachtsbias (Loeber et al., 2009). Er werd eerst gekeken of er een aandachtsbias werd gevonden bij net afgekickte alcoholisten en of de omvang van deze aandachtsbias afhankelijk was van setshifting. De aandachtsbias werd beoordeeld met een visual dot-probe task. Dit is een taak waarbij de deelnemer zo snel mogelijk moet reageren op een pijltje dat naar een bepaalde

9 richting wijst. Voordat dit pijltje verschijnt zijn er alcoholgerelateerde en neutrale plaatjes naast elkaar op een scherm te zien. Het pijltje verschijnt of op de plek van het alcoholgerelateerde plaatje of het neutrale plaatje. Door middel van de reactietijden te meten op het pijltje kunnen aandachtsprocessen gemeten worden (Loeber et al., 2009). Setshifting capaciteiten werden beoordeeld met behulp van de WCST. Uit de resultaten bleek dat deelnemers die slechter scoorden op de WCST, ook slechter scoorden op de visual dot-probe task. Dit houdt dus in dat men sneller reageerden op de alcoholgerelateerde plaatjes die vooraf gingen aan het pijltje. De onderzoekers concludeerden daaruit dat een beperking in setshifting een rol speelt bij het optreden van de aandachtsbias. Kortom, het hebben van een verstoorde setshifting ten gevolge van alcohol kan een aandachtsbias naar alcohol toe tot gevolg hebben. Dit kan wellicht gezien worden als een vicieuze cirkel waarin setshifting en de aandachtsbias elkaar versterken en op deze manier een rol spelen in het in stand houden van een alcoholverslaving. Dit is mogelijk ook een risicofactor bij mensen die al een verstoorde setshifting hebben, zoals personen met het Fetal Alchol Syndrome (FAS). In onderzoek van Green et al. (2009), werd gekeken naar tekortkomingen in setshifting in individuen die voor hun geboorte werden blootgesteld aan alcohol. Er waren 92 deelnemers in de FAS conditie en 89 deelnemers in de controle conditie die een aantal neuropsychologische tests ondergingen op de Cambridge Neuropychogological Tests Automatic Battery (CANTAB). Uit de resultaten bleek dat deelnemers in de FAS conditie een beperking in setshifting lieten zien, zonder dat zij zelf verslaafd zijn aan alcohol. De onderzoekers concludeerden dat een beperking in setshifting hen gevoeliger zou kunnen maken voor een alcoholverslaving. In conclusie kan gesteld worden dat er erg divers onderzoek is gedaan naar de rol van alcoholgebruik op setshifting. Dit maakt het lastig om consistente uitspraken te doen over de exacte invloed van alcoholgebruik op setshifting. Hiervoor lijkt het nuttig om meerdere repliceerbare onderzoeken uit te voeren die hetzelfde fenomeen bestuderen. Hierbij kan bijvoorbeeld gedacht worden aan onderzoek die de invloed van alcoholgebruik meet op verschillende setshifting taken bij alcoholgebruikers. Vaak wordt setshifting gemeten met maar één taak naast de andere EF, maar wellicht dat er specifiek aandacht kan worden geschonken aan de setshifting functie om te kijken naar het effect op verschillende taken. Er kan naar aanleiding van deze besproken onderzoeken geconcludeerd worden dat alcoholverslaafden, intensieve alcoholgebruikers en afgekickte alcoholisten een minder goed functionerende setshifting hebben (Parada et al.2012; Ratti et al. 2002; Loeber et al. 2009). Tevens speelt een beperking in setshifting een rol in de aandachtsbias en zo mogelijk in het

10 stand houden of misschien wel ontwikkelen van een alcoholverslaving (Loeber et al., 2009). Wellicht dat mensen met het Fetal Alcohol Syndrome ook gevoeliger zijn voor het ontwikkelen van een alcoholverslaving en dat het hebben van een beperkte setshifting hierbij gezien kan worden als een risicofactor (Green et al., 2009). De rol van alcoholgebruik bij updating Updating werkgeheugen valt dus net als de andere EF onder het werkgeheugenmodel van Baddely (1986). Bij deze functie is voornamelijk de dorsolatere prefontale cortex actief (Miyaki et al., 2000). Ontwikkelingsstudies tonen aan dat updating van het werkgeheugen volwassen levels bereikt tussen de 16 en 19 jaar (De Luca & Deventer, 2008). Dit maakt overmatig alcoholgebruik een kwetsbare periode voor adolescenten. Aan de andere kant is updating tevens de EF die het snelst achteruit gaat naarmate men ouder wordt (Hartman, Dumas & Nielsen, 2010). Ook overmatig alcoholgebruik tijdens de ouderdom is dus risicovol voor het functioneren van updating. In het onderzoek van Parada et al. (2012) werd gekeken naar de relatie tussen Binge drinken (BD) en EF. Onder BD wordt het drinken in groepsverband verstaan, waarin in korte periode veel alcohol gedronken wordt (Parada et al., 2012). Bij 122 studenten, waarvan 62 BD ers en 60 non-bd ers werd updating gemeten met behulp van de SOPT. Uit de resultaten blijkt dat studenten en vooral jonge studenten meer dwangmatige fouten lieten zien op de SOPT. Voor een succesvolle prestatie op de SOPT is alleen informatie opslaan in het werkgeheugen niet voldoende, maar de informatie moet zorgvuldig worden gecontroleerd. Dus fouten in de taak kunnen slaan op moeilijkheden met het overzicht houden over de strategie die gebruikt moet worden om de taak op te lossen. De onderzoekers concludeerden dat intensief alcoholgebruik zorgt voor beperkingen in updating. In onderzoek van Thus et al. (2008) werd gekeken of beperkingen in updating van invloed zijn op de interactie tussen impliciete geheugenassociaties en expliciete alcoholgerelateerde verwachtingen en of deze tezamen het alcoholgebruik in risicovolle adolescenten voorspelt. Impliciete geheugen associaties zijn onbewuste associaties naar, in dit geval, alcoholgerelateerde onderwerpen toen. Bijvoorbeeld bij het zien van een bar zal een alcoholist onbewust de bar met bier associëren, terwijl een persoon die niet verslaafd is dit associeert met gezelligheid. Expliciete alcoholgerelateerde verwachtingen zijn bewuste verwachtingen over het effect van alcohol. Een voorbeeld van een expliciete alcoholgerelateerde verwachting is bijvoorbeeld dat veel

11 bier drinken ervoor kan zorgen dat je spraakzamer wordt. Impliciete geheugen associaties en expliciete alcoholgerelateerde verwachtingen werden beoordeeld in 88 adolescenten die een grote kans hadden op alcoholisme in de leeftijd van 14 tot 21 jaar, waarvan 51 mannen en 37 vrouwen. Zij ondergingen allemaal een aangepaste versie van de Impliciet Association Test (IAT) voor het meten van impliciete geheugenassociaties en een verwachtingsvragenlijst. Updating werd getest met behulp van de computer gebaseerde versie van de SOPT. Alcoholgebruik en alcoholgerelateerde problemen werden gemeten na 1 maand met zelfreportage. De onderzoekers concludeerden dat de updating werkgeheugencapaciteit invloed heeft op impliciete geheugenassociaties, alcoholgerelateerde verwachtingen en drankgebruik. Deelnemers met een mindere updating werkgeheugencapaciteit lieten meer impliciete geheugenassociaties zien naar alcohol toe en hadden een hogere mate van drankgebruik, dan deelnemers met een lagere updating werkgeheugencapaciteit. De invloed van impliciete geheugenassociaties op gedrag is dus afhankelijk in hoeverre men executieve controle kan uitoefen, in dit geval dus van updating. Uit onderzoek van Bechara & Martin (2004) kwam naar voren dat deelnemers die afhankelijk van alcohol waren moeite hadden met het manipuleren van informatie in het werkgeheugen, en niet zozeer in het opslaan van informatie in het werkgeheugen. In het onderzoek werden 41 deelnemers die afhankelijk waren van alcohol in de alcoholconditie en 37 gezonde deelnemers in de controle conditie onderworpen aan de Iowa Gambling Task (IGT) voor het meten van de mate van beslissingen nemen. De DNMS werd gebruikt voor het meten van updating. Er werd gekeken of er een relatie was tussen beperkingen in beslissingen maken op de IGT en het functioneren van het werkgeheugen op de DNMS. In de IGT moeten proefpersonen kiezen tussen verschillende kaarten, die een voordelige of nadelige uitkomst kunnen hebben. Het is de bedoeling om zoveel mogelijk geld op te halen met het kiezen van kaarten. Met alle kaarten is geld te winnen, maar bij de hoge bedragen die op de kaarten staan is de kans om geld te verliezen groter. Dit kan ervoor zorgen dat iemand voor een iets veiligere keus wil gaan met minder geld als uitkomst of een meer riskante keuze voor meer geld. Uit de resultaten blijkt dat de alcoholconditie slechter scoorden op de IGT en meer risicovolle beslissingen maakten. Ook werd er slechter gescoord op de DNMS taak in vergelijking met de controle conditie. De onderzoekers concludeerden dat tekorten op de IGT taak in verband kunnen worden gebracht met beperkingen in updating.

12 Beperkingen in updating spelen dus een rol in het maken bij beslissingen. Deze beslissingen hebben betrekking op een gokspel, maar wellicht dat updating ook onbewust andere beslissingen maakt ten opzichte van alcoholgerelateerde keuzes. Volgens Davidson et al. (2006) is het episodisch geheugen een uitgebreid systeem dat een hoog niveau van executief functioneren vereist. In het episodisch geheugen moeten herinneringen continue ververst en geüpdate worden, dit benodigd dus een goed functionerende updating functie van het executief functioneren. Toch bestaat er geen directe relatie tussen het episodisch geheugen en updating. Dit blijkt uit onderzoek van Pitel et al. (2007) waarin 40 net afgekickte alcoholisten in een alcoholconditie en 50 personen in een gezonde controle conditie verschillende episodische geheugen testen en verschillende executieve functie tests ondergingen, waaronder de N-back test voor het meten van updating. Er werd gekeken of er een relatie was tussen beperkingen in het episodisch geheugen en beperkingen in EF. Uit de resultaten bleek dat alcoholgebruik beperkingen veroorzaakten in het episodisch geheugen en op EF, maar dat er geen correlatie was met elkaar. Ook bij updating is divers onderzoek gedaan naar de rol van alcoholgebruik. Zo is naar voren gekomen dat langdurig alcoholgebruik zorgt voor beperkingen in updating bij studenten die intensief alcohol drinken (Parada et al., 2012). Daarnaast fungeert updating ook als voorspeller bij het maken van beslissingen (Bechara & Martin, 2004) en zorgt een sterkere updating vaardigheid voor een betere controle van impliciete geheugenassociaties op gedrag (Thus et al. 2008). Ten slotte is gebleken dat ondanks dat het episodisch geheugen ook een bepaalde mate van updating vereist, er geen relatie tussen beide gevonden is bij net afgekickte alcoholisten (Davidson et al., 2006). Ook hier geldt dat als er meer repliceerbare onderzoeken gedaan worden naar hetzelfde fenomeen er meer consistente uitspraken gedaan kunnen worden over de rol van alcoholgebruik bij updating. Dit maakt het lastig de bevindingen te vergelijken, omdat ze allen naar een ander aspect kijken. Wellicht is het interessant om te weten of bijvoorbeeld net afgekickte alcoholisten, risicovolle adolescenten en gezelligheidsdrinkers ook meer risicovolle beslissingen maken op de IGT dan alleen alcoholverslaafden.

13 De rol van alcoholgebruik bij respons inhibitie In deze paragraaf wordt gekeken naar de rol van alcoholgebruik bij respons inhibitie. Het belang van respons inhibitie komt in het dagelijks leven op allerlei manier naar voren wanneer automatische impulsen onderdrukt moeten worden. Onderzoek heeft aangetoond dat prestaties op respons inhibitie taken ook gelinkt zijn aan de prefontale cortex. Dus als tekortkomingen zich beperken tot inhibitie functies, zou dit dus kunnen impliceren dat deze laatst genoemde structuur gevoelig is voor alcoholgerelateerde effecten. Ten eerste speelt respons inhibitie een belangrijke rol in het maken van beslissingen volgens Noël en Bechara (2007), vooral in risicovolle situaties. Dit bleek uit onderzoek waarin recent afgekickte alcoholisten en een gezonde controle conditie de IGT ondergingen. Vergelijkbaar onderzoek werd ook besproken in de vorige paragraaf, waar er werd gekeken naar updating en de IGT. Er werd gekeken hoe er gescoord werd op het maken van beslissingen, en welke processen van EF hier aan bijdroegen. Uit de resultaten blijkt dat de afgekickte deelnemers in vergelijking met gezonde deelnemers lager scoorden op de IGT, vooral op de laatste 20 trials. Dit kwam volgens het onderzoek door een lage score op de Hayling task. Om goed te kunnen presteren op de IGT is een goed functionerende respons inhibitie nodig. De onderzoekers concludeerden dat de overheersende respons inhibitie het beste de prestatie op de laatste trials van de IGT voorspelde. Een niet goed functionerende respons inhibitie fungeert hier dus als voorspeller bij het maken van beslissingen. Deze beslissingen hebben net als bij updating betrekking op een gokspel, maar wellicht dat respons inhibitie ook onbewust een rol speelt bij het maken van andere beslissingen. Zo bleek uit onderzoek van Noël et al. (2005) dat een slechte respons inhibitie mede verantwoordelijk is voor het onderhoud van alcoholisme en terugval na een periode van onthouding. Dertig afgekickte alcoholgebruikers en dertig gezonde niet-gebruikers in de controle conditie ondergingen de Alcohol Shifting Task, een variant van de go/ no-go paradigm. Deelnemers moesten bij deze taak zo snel mogelijk reageren op targets en niet op afleiders. De reactietijd en de juistheid van de reactie op de targets en de afleiders werd hierbij gemeten. Soms waren de alcohol gerelateerde woorden de targets voor een go reactie, met de neutrale woorden als afleiders, soms was het omgekeerde het geval. De afgekickte alcoholgebruikers maakten over het algemeen meer fouten door te reageren op de afleiders en vooral als deze alcohol gerelateerd waren. De onderzoekers concludeerden dat mensen met een beperking in respons inhibitie niet goed zijn in het onderdrukken van dominante reacties en dit kan de mogelijke

14 invloed van opdringerige gedachten en het verlangen naar alcoholgebruik in stand houden. Nu kan men zich afvragen of deze beperkte respons inhibitie het gevolg was van de alcoholverslaving of dat deze personen al een beperking hadden in deze functie voordat men verslaafd raakten. Onderzoek dat bewijs levert voor het al in het bezit zijn van een zwakke respons inhibitie komt van Acheson, Dawn, Mathias en Dougherty (2011). Hierin werd er gekeken naar de respons inhibitie vaardigheden van individuen die een familiegeschiedenis hadden van alcoholgebruik. Zesendertig deelnemers met een familiegeschiedenis van alcoholverslaving en 36 deelnemers in de controleconditie scoorden impulsiever op de GoStop Impulsivity Test. Uit de resultaten blijkt dat individuen die een familiegeschiedenis hadden met alcoholverslaving een beperkte respons inhibitie lieten zien in tegenstelling tot de controle conditie. De onderzoekers concludeerden dat deze mensen gevoeliger zijn voor het ontwikkelen van een alcoholverslaving, omdat de beperking in respons inhibitie gezien kan worden als een risicofactor. Ten slotte is er onderzoek gedaan van Houben en Wiers (2009) waar onderzocht werd of individuele verschillen in respons inhibitie de relatie uitmiddelen tussen impliciete alcohol associaties en drinkgedrag. Ook hier is vergelijkbaar onderzoek naar gedaan bij updating, wat naar voren kwam in de vorige paragraaf. Er werd specifiek gekeken naar de interactie tussen impliciete alcohol gerelateerde associaties en respons inhibitie dat drankgedrag wellicht zou kunnen voorspellen. De Stroop test werd gebruikt als maat voor het meten van de respons inhibitie. Via internet maakten 71 studenten het onderzoek online. Impliciete alcohol associaties werden beoordeeld met een variant van de IAT. Daarnaast rapporteerden de deelnemers ook hun wekelijkse alcoholgebruik en problemen. Uit de resultaten blijkt dat de relatie tussen impliciete alcoholassociaties en alcoholgebruik sterker was voor deelnemers met een lage score op de Stroop test, dan voor deelnemers met een hoge score op de Stroop test. De onderzoekers concludeerden dat respons inhibitie invloed heeft op impliciete geheugenassociatie en drankgebruik. Een vergelijkbare conclusie werd ook gevonden bij updating, alleen hingen ook alcoholgerelateerde verwachtingen samen met de mate van drankgebruik en impliciete geheugen associaties. Uit bovenstaande onderzoeken blijkt dat alcoholgebruik zorgt voor beperkingen in respons inhibitie. Wellicht dat ex-alcoholverslaafden in het bezit zijn van een zwakkere respons inhibitie (Noel & Bechara, 2007), wat bijvoorbeeld een gevolg kan zijn van een beschadigde prefontale cortex (Royall et al., 2002). Maar ook genetisch is bepaald dat mensen

15 die zelf niet verslaafd zijn wellicht een zwakkere respons inhibitie hebben, doordat men een familiegeschiedenis heeft met alcoholgebruik (Acheson et al., 2011). Dit maakt beperking in respons inhibitie een risicofactor voor alcoholgebruik. Tevens fungeert respons inhibitie net als bij updating als voorspeller bij het maken van beslissingen (Noël et al, 2005) en heeft het invloed op impliciete geheugen associaties (Houben & Wiers, 2009). Concluderend heeft alcoholgebruik een nadelige invloed op het functioneren van respons inhibitie.

16 Discussie Het doel van dit paper was om te kijken wat voor invloed alcoholgebruik heeft op de EF gedefinieerd door Miyaki et al. (2000), namelijk; setshifting, updating en respons inhibitie. Hieruit blijkt dat langdurig alcoholgebruik samengaat met beperkingen in het executief functioneren en dat deze alle drie de aspecten worden aangetast worden door chronisch alcoholgebruik. Er zijn daarentegen wat kanttekeningen op deze conclusie van toepassing. Zo geeft onderzoek van Houben et al. (2009) aan dat chronisch alcoholgebruik vooral beperkingen geeft in response inhibitie en updating: Of the 3 core executive functions (setshifting, response inhibition and updating working memory), primarily response inhibition and working memory updating appear to be affected by chronic alcohol abuse (p.627). Dit lijkt enigszins tegenstrijdig te zijn met bevindingen uit de eerste paragraaf, waaruit wel degelijk blijkt dat ook setshifting aangetast wordt door (langdurig) alcoholgebruik. Tevens komt in deze paragraaf naar voren dat in onderzoek van Ratti et al. (2000) geen beperkingen waren te zien op de Stroop test en de Gostop Impulsivity Task bij alcoholisten, terwijl beide respons inhibitie maten. Onderzoek van Pitel et al. (2007) beschrijven in hun studie dat vele EF worden aangetast door alcoholgebruik, maar dat juist updating als enige executieve functie relatief correct blijft functioneren:.. 2 recent studies concluded that updating abilities may be preserved (Brokate et al., 2003; Hildebrandt et al., 2004) (p. 1170). Kortom, er bestaan vele inconsistenties rondom het in meer of mindere mate beschadigen van EF door alcoholgebruik. Naar aanleiding van dit literatuuronderzoek kan gesteld worden dat de besproken onderzoeken weergeven dat zowel setshifting, updating en respons inhibitie aangetast worden. Om alcohol te kunnen weerstaan moet het reflectieve systeem sterk in de schoenen staan, maar beperkingen in respons inhibitie, updating en setshifting lijken dit tegen te gaan. Zij doen afbreuk aan de cognitieve capaciteit die nodig is voor het regelen van automatische impulsen. Vanuit het duaal-poces model gezien bepalen individuele verschillen in EF of automatische systemen gecontroleerd kunnen worden of niet en wordt het reflectieve systeem verstoord door langdurig alcoholgebruik. Dus individuele verschillen in dit vermogen kunnen een risicofactor vormen voor alcoholmisbruik, als blijkt dat deze EF niet goed werken. De verslaving misbruikt als het ware de EF functies, waardoor deze verzwakken en de behoefte aan alcohol groter wordt. Het lijkt daarom aannemelijk dat nieuwe interventies zich focussen

17 op het trainen van de automatische informatieverwerkingsprocessen. Dit is onder andere het geval bij het trainen van de aandachtbias die alcoholisten hebben naar alcohol toe (Field & Eastwood, 2005), het trainen van automatische geheugenassociaties (Houben et al., 2009) en automatische actietendensen (Wiers et al., 2007). Bij het trainen van automatische actietendensen wordt er in het onderzoek van Wiers et al. (2007) geprobeerd met behulp van een joystick het reflectieve systeem te versterken. Alcoholverslaafden duwen hierbij alcoholgerelateerde plaatjes van zich af en trekken non-alcoholische plaatjes naar zich toe. Op deze manier worden de automatische neigingen beïnvloed en neemt de hunkering naar alcohol af. Een training die tegenover deze relatief simpel uitvoerbare techniek staat is het stimuleren van de hersenen, ook wel deepbrain stimulation (DBS) genoemd. Dit is een heftige ingreep, waarbij een elektrode die in de hersenen wordt geplaatst de hersenen stimuleert met behulp van een soort pacemaker die elektronische signaaltjes afgeeft. Hierbij wordt de behoefte naar alcohol minder, doordat signalen die aan de nucleus accumbens worden afgegeven het beloningssysteem beïnvloeden en stabiliseren (Müller et al., 2009). Het blijkt dat trainingen die zich focussen op het trainen van EF ook effectief zijn (Erickson et al., 2007). Doch kan er op basis van bovengenoemde inconsistenties eigenlijk geen eenduidige uitspraak gedaan worden over eventuele trainingen voor alcoholgebruik die zich zouden richten op EF. Bestaande trainingen richten zich vaak op één van deze EF, zoals in onderzoek van Houben, Nederkoorn, Wiers en Jansen (2011) waarin respons inhibitie wordt getraind. Het lijkt noodzakelijk dat alle drie de EF meegenomen moeten worden in een training, aangezien zij allen aangetast worden door langdurig alcoholgebruik. Als alleen één van de drie genoemde EF wordt getraind bestaat de kans dat een andere verstoorde EF alsnog invloed kan uitoefen op het in stand houden van de verslaving. Toekomstig onderzoek zou zich dan ook kunnen richten op een integratie van alle drie de EF in een training; waarin niet alleen de remmende controle over de automatische impulsen zou kunnen worden verbeterd, maar ook het switchen tussen cognitieve sets en het bewerken van informatie in het werkgeheugen. Als deze trainingen effectief blijken te zijn voor het veranderen van drankpatronen bij alcoholisten, ligt er een hele nieuwe invalshoek klaar om een verwoestende stoornis aan te pakken op zowel individueel, als maatschappelijk vlak.

18 Literatuurlijst Acheson, A., Dawn, M. R., Mathias, C. W. & Dougherty, D. M. (2011). Adults with a family history of alcohol related problems are more impulsive onmeasures of response initiation and response inhibition, Drug and alcohol dependence, 117, Alcoholsloten veel vaker opgelegd dan verwacht. (2012, 14 mei). Volkskrant, Geraadpleegd 9 juni, 2012, via Baddeley, A. D. (1986). Working Memory. Oxford: Oxford University Press. Bechara, A., & Martin, E.M. (2004). Impaired decision making related to working memory deficits in individuals with substance addictions. Neuropsychology, 18, Blume, A.W., Marlatt, G. A., Schmaling, K. B. (2000). Executive cognitive function and heavy drinking behaviour among college students. Psychology Addiction Behavior, 14, Brown, S. A., Tapert, S. F., Granholm, E. & Delis, D. C. (2000). Neurocognitive Functioning of adolescents: effects of protracted Alcohol use. Alcohol and Experimental Research, 24, Conway, A. R. A., Kane, M. J., Bunting, M. F., Hambrick, D. Z., Wilhelm, O. & Randall, W. E. (2003). Working memory span tasks: A methodological review and user s guide. Psychonomic Bulletin & Review, 12, Davies, P. & Wals, D. (1983). Alcohol problems and alcohol control in Europe. Beckenham: UK; Croom Helm Ltd. Deutsch, R., & Strack, F. (2006). Reflective and impulsive determinants of addictive behavior. In R. W. Wiers & A. W. Stacy (Eds.), Handbook of Implicit Cognition and Addiction. Thousand Oaks, CA: SAGE Publishers Deursen, D. S., Salemink, E., Schoenmakers, T.M. & Wiers, R.W. (2009). Het hertrainen van automatische cognitieve processen bij angsten en verslavingsproblematiek. GZ-psychologie. Field, M. & Eastwood, B. (2005). Experimental manipulation of attentional bias increases the motivation to drink alcohol. Psychopharmacology, 183, Franken, I. H. A., Rosso, M., & Honk, J. van (2003). Selective memory for alcohol stimuli in alcoholics and its relation to craving. Cognitive Therapy and Research, 27, Green, C. R., Mihic, A. M., Nikkel, S. M., Stade, B. C., Ramussen, D. P., Munoz, D. P. & Reynolds, J. N. (2009). Executive function deficits in children with fetal alcohol spectrum disorders (FASD) measured using the Cambridge Neuropsychological Tests Automated Battery (CANTAB). Journal of Child Psychology and Psychiatry, 50,

19 Guillot, C. R., Fanning, J. R., Bullock, J. S., McCloskey, M. S. & Berman, M. E. (2010). Effects of alcohol on tests of executive functioning in men and women: A dose response examination. Experimental and Clinical Psychopharmacology, 18, Hartman, M., Dumas, J. & Nielsen, C. (2001). Age differences in updating working memory: evidence from the delayed-matching-to-sample test. Aging Neuropsychology and Cognition, 8, Houben, K. & Wiers, R. W. (2009). Response inhibition moderates the relationship between implicit associations and drinking behavior. Alcoholism: Clinical and experimental research, 33, Houben, K., Nederkoorn, C., Wiers, R.W. & Jansen, A. (2011). Resisting temptation: Decreasing alcohol-related affect and drinking behavior by training response inhibition. Drug and Alcohol Dependence, 116, Loeber, S., Vollstädt-Klein, S., von der Goltz, C., Flor, H. Mann, K. & Kiefer, F. (2009). Attentional bias in alcohol-dependent patients: the role of chronicity and executive functioning. Addiction Biology, Miyake, A., Friedman, N.P., Emerson, M.J., Witzki, A.H., Howerter, A., & Wager, T.D. (2000). The unity and diversity of executive functions and their contributions to complex frontal lobe tasks: a latent variable analysis. Cognitive Psychology, 41, McCabe, D. P., Roediger, III, Henry, L.McDaniel, M. A., Balota, D. A. Hambrick, D. Z. (2010). The relationship between working memory capacity and executive functioning: Evidence for a common executive attention construct. Neuropsychology, 24, Müller, J.V., Sturm, V., Voges, J. Heinze, H.J., Galazky. I, Heldmann, M., Scheich, H. & Bogerts, B (2009). Successful treatment of chronic resistant alcoholism by deep brain stimulation of nucleus accumbens: first experience with three cases. Pharmacopsychiatry, 42, Noël, X., Linden, M. van der, d Acremont, M., Colmant, M., Hanak, C., Pelc, I., et al. (2005). Cognitive biases toward alcohol-related words and executive deficits in plysubstance abusers with alcoholism. Addiction, 100, Nigg, J. T., Wong, M. M., Martel, B.A., Jester, J. M., Puttler, L. I., Glass, J.M. et al. (2005) Poor response inhibition as a predictor of problem drinking and illicit drug use in adolescents at risk for alcoholism and other substance use disorders. American Academy of Child and Adolescent Psychiatry, 45, Noël, X., Linden, M. van der, d Acremont, M., Bechara, A., Dan, B., Hanak, C., et al. (2007). Alcohol stimuli increase cognitive impulsivity in individuals with alcoholism. Psychopharmacology, 192, Nowakowska, K., Jabłkowska, K. & Borkowska, A. (2008).Cognitive dysfunctions in patiens with alcohol dependence. Archives of Psychiatry and Psychotherapy, 3,

20 Oscar-Berman, M. & Marinkovic, K. (2007). Alcohol: effects on neurobehavioral functions and the brain. Behavioral science, 17, Parada, M., Corral, M., Mota, N., Crego, A. & Rodriguez, S. & Cadaveira, F. (2012). Executive functioning and alcohol binge drinking in university students. Addictive Behaviors, 37, Petrides, M,. & Milner, B. (1982) Deficits on subject-ordered tasks after frontal- and temporal-lobe lesions in man. Neuropsychologia, 20, Pihl, R.O., Peterson, J. & Finn, P. (1990). An heuristic model for the inherited predispostion to alcoholism. Psychology of addictive behavior,4, Pitel, A. L., Beaunieux, H., Witowski, T., Vabtret, F., Berengere, G. G., Quinette, P. Desgranges, B., Eustache, F. (2007). Genuine episodic memory deficits and executive dysfunctions in alcoholic subjects early in abstinence. Alcoholism: Clinical and experimental research, 31, Ratti, M. T., B. O. P., Giardini, A., Soragna, D. (2002). Chronic alcoholism and the frontal lobe: which executive functions are impaired. Acta Neurol Scand, 105, Robinson, T.E., & Berridge, K.C. (2003). Addiction. Annual Reviews of Psychology, 54, Sullivan, E. V., Fama, R., Rosenbloom, M. J. & Pfefferbaum, A. (2002). A profile of neuropsychological deficits in alcoholic women. Neuropsychology, 16, Thush C., Wiers R. W., Ames S. L., Grenard J. L., Sussman S., Stacy A.W. (2008). Interactions between implicit and explicit cognition and working memory capacity in the prediction of alcohol use in at-risk adolescents. Drug Alcohol Depend,94, Wiers, R.W., & Stacy, A.W. (Eds.). (2006). Handbook of implicit cognition and addiction. Thousand Oaks, CA: SAGE Publishers.