De omvang van huiselijk geweld in Haarlem

Transcriptie

1 De omvang van huiselijk geweld in Haarlem. GGD Kennemerland, februari De omvang van huiselijk geweld in Haarlem Een schatting met de vangst-hervangst analysemethode, toegepast op de gegevens uit een registratieproject van acht ketenpartners binnen het Haarlemse project Geweld in het gezin

2 De omvang van huiselijk geweld in Haarlem. GGD Kennemerland, februari De omvang van huiselijk geweld in Haarlem Een schatting met de vangst-hervangst analysemethode, toegepast op de gegevens uit een registratieproject van acht ketenpartners binnen het Haarlemse project Geweld in het gezin A. Oosterlee, R.M. Vink GGD Kennemerland Haarlem, februari 2006

3 De omvang van huiselijk geweld in Haarlem. GGD Kennemerland, februari Colofon De omvang van huiselijk geweld in Haarlem, een schatting met de vangst-hervangst analysemethode, toegepast op de gegevens uit een registratieproject van acht ketenpartners binnen het Haarlemse project Geweld in het gezin. Onderzoek en rapportage: Arie Oosterlee, epidemioloog Projectleiding (voormalig): Remy Vink, socioloog In samenwerking met: Trimbos-instituut Utrecht, F. Smit Gefinancierd door: Gemeente Haarlem Met dank aan alle adviseurs, meelezers en regionale ketenpartners. Bijzondere dank gaat uit naar alle huidige en voormalige leden van de Begeleidingscommissie: Janet van Bavel, Anneke Bijl, Irma Hoen, Medi Hoes, Tineke Jansen, Annemarie van Leent, Aart Lohmann, Els Rijnbeek en Marga van Slooten. GGD Kennemerland Postbus GM Haarlem ggd@hdk.nl GGD Kennemerland, februari 2006 Overname van delen van het rapport is toegestaan, mits met bronvermelding.

4 De omvang van huiselijk geweld in Haarlem. GGD Kennemerland, februari Inhoudsopgave Leeswijzer en verantwoording Samenvatting Rapportage korte versie 1. Inleiding 2. Onderzoeksopzet en methode 3. Belangrijkste uitkomsten 4. Bespreking van de uitkomsten 5. Conclusies en aanbevelingen Rapportage uitgebreide versie 1. Inleiding 2. Methoden van onderzoek 2.1 Voorbereiding 2.2 Uitvoering van het onderzoek 2.3 Verwerking van de gegevens 2.4 Statistische methoden omvangschattingen 2.5 Vooronderstellingen vangst-hervangst analysemethode 2.6 Wat wordt gemeten? Prevalentie, incidentie, bereik en categorieën 3. Volledige resultaten 3.1 Inleiding 3.2 Registratieperiode 3.3 Overzicht beschikbare registraties 3.4 Resultaten volwassenen 3.5 Resultaten jeugd 3.6 Samenvatting omvangschattingen volwassenen en jeugdigen 3.7 Gegevens dubbel geregistreerden politie 3.8 Uitkomsten van achtereenvolgende maanden van registreren 4. Bespreking resultaten 4.1 Inleiding 4.2 Case-definitie en registratieformulier 4.3 Statistische vooronderstellingen vangst-hervangstmethode 4.4 Het percentage bekend en het bereik van hulpverlening en politie 4.5 Representativiteit naar leeftijd 4.6 Extrapolatie van 7 maanden naar 1 jaar 4.7 Vergelijking met andere gegevensbronnen 4.8 Conclusies betrouwbaarheid en nauwkeurigheid 4.9 Interpretatie en betekenis van de uitkomsten 4.10 Beperkingen en sterke punten van het onderzoek 4.11 Samenvatting en eindconclusie 4.12 Aanbevelingen

5 De omvang van huiselijk geweld in Haarlem. GGD Kennemerland, februari Onderzoek naar huiselijk geweld in Nederland 5.1 Inleiding en verantwoording 5.2 Samenhang epidemiologische uitkomstmaten 5.3 Algemene kanttekeningen bij eerder onderzoek in Nederland 5.4 Beschrijving enkele onderzoeken 5.5 Samenhang tussen de gegevens Geraadpleegde bronnen 100 Bijlagen 1. Venn-diagrammen 2. Tabellen 3. Gevoeligheidsanalyses 4. Extrapolatie dubbel geregistreerden politie 5. Case-definitie met lijst van voorbeelden huiselijk geweld 6. Registratieformulier 7. Evaluatie van project, case-definitie en registratieformulier

6 De omvang van huiselijk geweld in Haarlem. GGD Kennemerland, februari Leeswijzer en verantwoording Leeswijzer Dit rapport bestaat uit een korte versie en een uitgebreide versie. De versies kunnen onafhankelijk van elkaar worden gelezen. Op sommige plaatsen bevatten de twee versies dezelfde tekst. In de uitgebreide versie wordt dit dan telkens aangegeven. De korte versie wordt voorafgegaan door een samenvatting van het onderzoek. In de uitgebreide versie begint elk hoofdstuk met een inhoudsopgave. In het hoofdstuk Resultaten van de uitgebreide versie worden de belangrijkste uitkomsten van het onderzoek weergegeven. Niet alle tabellen, diagrammen en Venn-diagrammen zijn hier bij de tekst opgenomen. Deze zijn wel volledig in de bijlagen te vinden, evenals het registratieformulier en de gehanteerde case-definitie. Wetenschappelijke verantwoording Het onderzoek is begeleid door drs. F. Smit, statisticus van het Trimbos-instituut in Utrecht. De heer Smit en het Trimbos-instituut hebben ruime ervaring met het uitvoeren van een vangst-hervangst onderzoek. Omdat het de eerste keer is dat deze methode is toegepast op huiselijk geweld, is het rapport of delen daarvan ook ter beoordeling voorgelegd aan enkele externe deskundigen. Dit zijn: Prof.dr. R.A. Hirasing, hoogleraar Jeugdgezondheidszorg, Vrije Universiteit Amsterdam. Dr. W.A. van Stiphout, sociaal-geneeskundige en epidemioloog. Prof.dr. H.C.W. de Vet, hoogleraar Epidemiologie, EMGO-instituut Vrije Universiteit Amsterdam. Ook is over enkele vragen overleg gevoerd met deskundigen van het RIVM in Bilthoven.

7 De omvang van huiselijk geweld in Haarlem. GGD Kennemerland, februari Samenvatting Inleiding Huiselijk geweld is een ernstig maatschappelijk en volksgezondheidsprobleem met grote gevolgen voor de slachtoffers, vaak nog vele jaren nadat de gebeurtenissen plaatsvonden. Vooral kinderen hebben hierin, onder andere als getuige van partnergeweld, een kwetsbare positie. Huiselijk geweld komt veel voor maar de werkelijke omvang van het probleem is niet goed bekend. Wat bij hulpverlening of politie terechtkomt is het topje van de ijsberg. Ook is onbekend welk percentage bekend is bij hulpverlening en politie. Onderzoek Sinds enkele jaren bestaat in Haarlem een samenwerkingsverband gericht op huiselijk geweld, het project Geweld in het gezin. Vanaf het begin was er behoefte aan het op uniforme wijze gaan registreren van huiselijk geweld en aan meer inzicht in de omvang van het probleem. De laatste jaren is in Nederland ervaring opgedaan met een onderzoeksmethode voor de omvangschatting van moeilijk bereikbare groepen zoals dak- en thuislozen, de zogenaamde vangsthervangst analysemethode van registratiegegevens. Acht organisaties van het project Geweld in het gezin besloten in 2003 om deze onderzoeksmethode toe te gaan passen op huiselijk geweld. Dit werd het Registratieproject Huiselijk geweld Haarlem, een deelproject van Geweld in het gezin. De deelnemende organisaties waren de politie Kennemerland en zeven hulpverleningsinstellingen: de Stichting Maatschappelijke Dienstverlening Zuid-Kennemerland, De Geestgronden (regionale GGZinstelling: afdeling ambulante zorg voor volwassenen), Bureau Jeugdzorg, Jeugdriagg Noord-Holland Zuid, GGD Kennemerland afdeling Jeugdgezondheidszorg, het Advies- en Meldpunt Huiselijk Geweld, en het Advies- en Meldpunt Kindermishandeling (AMK). Het doel van het onderzoek was het nagaan van de totale omvang van huiselijk geweld in de gemeente Haarlem en het bepalen welk deel daarvan bij hulpverlening en politie terechtkomt. Daarmee werd tevens nagegaan of het mogelijk was om een betrouwbare, uniforme wijze van registreren toe te passen. Het onderzoek is uitgevoerd onder leiding van de GGD Kennemerland in samenwerking met het in Trimbosinstituut in Utrecht, en is gefinancierd door de gemeente Haarlem. Definitie huiselijk geweld Onder huiselijk geweld wordt verstaan: geweld dat door iemand uit de huiselijke kring wordt gepleegd. Geweld is de aantasting van de persoonlijke integriteit. Het kan daarbij gaan om lichamelijk en seksueel geweld en om psychisch geweld zoals bedreiging en belaging ( stalking ). Huiselijk geweld kan de vorm aannemen van kindermishandeling en seksueel kindermisbruik, partnerrelatiegeweld in alle denkbare verschijningsvormen, en mishandeling of verwaarlozing van ouderen. De huiselijke kring is de kring die bestaat uit (ex)partners, gezins- en familieleden en huisvrienden. Slachtoffers (en plegers) kunnen vrouwen en mannen maar ook ouderen en kinderen zijn. Kinderen die getuige zijn (geweest) van huiselijk geweld worden ook gezien als slachtoffer. Onderzoeksmethode Voor het onderzoek is dus gebruik gemaakt van de vangst-hervangst analysemethode van registratiegegevens. Gedurende zeven maanden in 2003 / 2004 hebben de acht participerende instanties een uniforme registratie bijgehouden van alle gevallen van huiselijk geweld bij volwassenen en jeugdigen. Hiertoe is een zorgvuldige casedefinitie vastgesteld en een kort registratieformulier ontworpen. Het ging om zowel actueel geweld als geweld in het verleden en om zowel directe als indirecte slachtoffers ( getuigen ). De persoonsgegevens zijn door een onafhankelijke partij versleuteld tot een unieke code die voor de onderzoekers niet herleidbaar was tot personen (afdeling

8 De omvang van huiselijk geweld in Haarlem. GGD Kennemerland, februari Onderzoek en Statistiek gemeente Haarlem). Op de verkregen data is de vangst-hervangst analysemethode toegepast, die gebruik maakt van de overlap in geregistreerden tussen twee of drie instellingen. Met deze methode kan het aantal personen worden geschat dat daadwerkelijk bij de hulpverlening en politie bekend is en kan in beeld worden gebracht welk deel van de bevolking jaarlijks met gelijke problematiek geconfronteerd wordt en daar (statistisch toevalligerwijs) niet terechtkomt. Uitkomsten van het onderzoek Geanalyseerd werd dat op jaarbasis (1-jaars prevalentie) 2-3% ( personen) van de jeugd tot 18 jaar in Haarlem direct slachtoffer van huiselijk geweld is. Daarvan was 16% bekend bij hulpverlening of politie. Nog eens 2 % (600 personen) van de jeugdigen was indirect slachtoffer ( getuige ) van huiselijk geweld. Jaarlijks is 2% (2400 personen) van de volwassen Haarlemse bevolking slachtoffer van huiselijk geweld en komt een kwart daarvan bij hulpverlening of politie terecht. Ieder jaar is 1% (1300 personen) van de volwassen bevolking in Haarlem pleger van huiselijk geweld en komt 28% daarvan bij de hulpverlening of politie. Conclusies De uitkomsten waren onderling voldoende consistent. Deze konden verder worden onderbouwd door vergelijking met een tweede in het onderzoek gebruikte methode van omvangschatting met gegevens van de politie. Ook waren de uitkomsten in lijn met de resultaten van eerder onderzoek in Nederland zoals het vragenlijstonderzoek van het Ministerie van Justitie in Bij de uitkomsten bij de jeugd moet nog een voorbehoud worden gemaakt wegens de kleine aantallen gegevens waar deze op gebaseerd zijn. Het onderzoek in Haarlem geeft aan dat de gebruikte vangst-hervangst methode geschikt is om de omvang van dit deels verborgen probleem in te schatten. Het is voor het eerst dat deze methode met betrekking tot huiselijk-geweldproblematiek in Nederland is toegepast. De gegevens over de jeugd en over volwassen plegers, en de percentages bekend bij politie of hulpverlening, zijn vooralsnog uniek voor Nederland. Aanbevelingen De aanbevelingen in dit onderzoek pleiten voor verdere verbetering van de signalering van huiselijk geweld door professionals. Er is onder meer aan behoefte aan de ontwikkeling en invoering van nog betere en bewezen effectieve signaleringsinstrumenten en deskundigheidsbevordering, en intensievere samenwerking en afstemming rond de hulpverlening. Tevens zijn aanbevelingen gedaan over de onderzoeksmethode, herhaling van het onderzoek en invoering van de registratie op een grotere schaal.

9 RAPPORTAGE - KORTE VERSIE De omvang van huiselijk geweld in Haarlem. GGD Kennemerland, februari

10 De omvang van huiselijk geweld in Haarlem. GGD Kennemerland, februari Inleiding Onderzoek naar huiselijk geweld Huiselijk geweld is, kort gezegd, het seksueel, lichamelijk of geestelijk geweld dat plaatsvindt in de huiselijke sfeer. Hieronder vallen vrouwenmishandeling, kindermishandeling, incest en ouderenmishandeling. Andere begrippen hiervoor zijn geweld in het gezin, privé geweld of de Engelse term 'domestic violence'. Huiselijk geweld is een ernstig maatschappelijk en volksgezondheidsprobleem met grote gevolgen voor welzijn en gezondheid van de betrokken slachtoffers, vaak nog vele jaren na de gebeurtenissen zelf. Ook kinderen die getuige zijn van geweld tussen hun ouders of van de mishandeling van een broertje of zusje ondervinden hiervan vaak grote nadelige gevolgen en zijn daarmee ook te beschouwen als (indirect) slachtoffer van huiselijk geweld. Hoe omvangrijk huiselijk geweld precies is, is nog steeds moeilijk te zeggen. Bij volwassenen in Nederland is vrij veel onderzoek gedaan, overwegend vragenlijstonderzoek. De uitkomsten zijn wisselend en variëren sterk. Nadeel van dit type onderzoek is onder andere het vaak lage responspercentage. Dit kan voor een deel de verklaring zijn voor de wisselende uitkomsten. Ook bij hoge deelnamepercentages blijft echter onzekerheid bestaan of niet juist de slachtoffers van huiselijk geweld in het onderzoek ontbraken of juist oververtegenwoordigd waren. Van kinderen en jeugdigen zijn in Nederland alleen retrospectieve gegevens bekend, dat wil zeggen dat aan adolescenten of volwassenen is gevraagd of zij tijdens hun kindertijd slachtoffer waren van huiselijk geweld. Ook dat onderzoek betreft vragenlijstonderzoek, met meestal de bovengenoemde bezwaren. Daarnaast zijn schattingen gemaakt op basis van extrapolatie van buitenlands onderzoek en op basis van het aantal meldingen bij de Advies- en meldpunten kindermishandeling (AMK) of het aantal aangiften en meldingen bij de politie. Welk gedeelte van de slachtoffers van huiselijk geweld door de hulpverlening bereikt wordt, is eveneens onbekend in Nederland. Over de omvang van de groep plegers van huiselijk geweld zijn voor zover bekend tot dusver geen onderzoeksgegevens beschikbaar in Nederland. In verschillende vragenlijstonderzoeken is gevraagd of het gerapporteerde huiselijk geweld ook aangegeven of gemeld was bij de politie. Dit laat ook wisselende uitkomsten zien. Geweld in het gezin Haarlem en deelproject Registratie In Haarlem bestaat onder regie van de gemeente en coördinatie van de GGD, sinds 1998 het samenwerkingsverband Geweld in het gezin, een samenwerking tussen ruim twintig instanties op het gebied van hulpverlening en justitie. Deze hebben hun krachten gebundeld, de samenwerking verbeterd en diverse initiatieven ontplooid om de preventie, signalering, hulpverlening en zorg voor slachtoffers en aanpak van plegers van huiselijk geweld te verbeteren. Eén van de deelprojecten heeft betrekking op de registratie van huiselijk geweld. Slechts enkele van alle ketenpartnerinstellingen binnen Geweld in het gezin registreren huiselijk geweld min of meer systematisch bij hun cliënten. Bij een aantal instellingen bestond de vraag of er op een meer uniforme en dus vergelijkbare wijze geregistreerd kon worden. Tevens was een vraag of met een gezamenlijke registratie de omvang van huiselijk geweld in Haarlem kon worden bepaald. In Haarlem was via de gemeentelijke Omnibusenquête al diverse keren vragenlijstonderzoek uitgevoerd naar huiselijk geweld, maar het deelnamepercentage was telkens laag en het was om de eerder genoemde redenen onduidelijk hoe de uitkomsten geïnterpreteerd moesten worden. Het was de deelnemers aan het registratieproject duidelijk dat ook een zo volledig mogelijke registratie van cliënten slechts het topje van de ijsberg zou laten zien. Er bestond behoefte aan een methode om inzicht te krijgen in de werkelijke omvang van het probleem, onder meer om te weten hoe groot het gedeelte is van de cliënten dat niet bereikt wordt door de hulpverlening, en om te weten in hoeverre de signalering verbeterd moet. De laatste jaren is in Nederland bij verschillende andere maatschappelijke problemen enige ervaring opgedaan met een geschikte onderzoeksmethode hiervoor. Dit zijn omvangschattingen met de zogenaamde vangst-hervangst- of capture-recapture methode. Door gebruik te maken van de

11 De omvang van huiselijk geweld in Haarlem. GGD Kennemerland, februari registraties van een aantal relevante instanties, kan het aantal personen worden geschat dat nergens geregistreerd staat. Bij huiselijk geweld was deze methode nog niet eerder toegepast. Bij het Trimbos-instituut was wel ervaring met de methode opgedaan bij andere populaties. In gezamenlijk overleg is het onderzoek gestart waarover in deze publicatie wordt gerapporteerd. De deelnemende instanties aan dit project onder leiding van de GGD, waren: - Politie Kennemerland district Haarlem - Stichting Maatschappelijke Dienstverlening Zuid-Kennemerland - De Geestgronden (regionale GGZ-instelling, afdeling ambulante zorg voor volwassenen) - Bureau Jeugdzorg - Jeugdriagg Noord-Holland Zuid - Afdeling Jeugdgezondheidszorg GGD Kennemerland - Advies- en Meldpunt Huiselijk Geweld (AMHG) - Advies- en Meldpunt Kindermishandeling (AMK toen nog niet bij Bureau Jeugdzorg) De doelstelling was om een gestandaardiseerd vragenformulier te ontwerpen, inclusief de bijbehorende afspraken wanneer en hoe dit in te vullen (case-definitie), en om hiermee enige tijd te gaan registreren. Vervolgens was het plan om met de resultaten een omvangschatting van huiselijk geweld te maken volgens de vangst-hervangst methode. Daarmee zou tevens bekend kunnen worden welk deel van de totale populatie bereikt wordt door de betrokken instanties -en welk deel niet. Ook kon met de registratie inzicht verkregen worden in de aard en achtergronden van de cliënten. En tot slot zou na afloop van de registratieperiode kunnen worden beoordeeld of bestaande registraties moeten worden aangepast en of uniforme registratie haalbaar is. Vraagstellingen De voortvloeiende vraagstellingen die in dit rapport aan de orde komen, zijn als volgt: 1. Wat is de omvang van de totale groep slachtoffers en plegers van huiselijk geweld in Haarlem? 2. Welk gedeelte van deze groep wordt bereikt door hulpverlening en politie? 3. Wat zijn de aard en achtergrond van het huiselijk geweld bij de geregistreerde cliënten? 4. Wat kan worden aanbevolen als voorwaarden voor het kunnen doen van een omvangschatting van huiselijk geweld met de vangst-hervangst methode, met behulp van registratie door hulpverlening en politie? 5. Welke aanbevelingen kunnen in het algemeen worden gedaan ten aanzien van de registratiemethoden van de deelnemende instellingen?

12 De omvang van huiselijk geweld in Haarlem. GGD Kennemerland, februari Onderzoeksopzet en methode Het principe van de omvangschatting Huiselijk geweld is een complex probleem waar meestal meerdere personen (slachtoffers, pleger en omstanders) bij betrokken zijn en vaak ook meerdere hulpverleners en instellingen. Wanneer deze instellingen al hun cliënten met huiselijk-geweldproblematiek op uniforme wijze registreren, zullen sommige cliënten (statistisch gezien) toevallig bij meerdere instanties geregistreerd staan en een overlap vormen. De vangst-hervangstmethode maakt daar gebruik van. Met het relatieve aandeel van deze overlap ten opzichte van het geheel van registraties kan met bepaalde rekenformules op basis van de waarschijnlijkheidsleer worden geschat hoe groot het aantal personen is dat nergens geregistreerd staat, en kan ook de totale groep worden geschat. Wanneer bijvoorbeeld de overlap groot is, kan worden berekend dat het aantal cliënten dat nergens geregistreerd is, klein is. Omgekeerd, wanneer het gedeelte nergens-geregistreerden groot is, dan is de kans kleiner om überhaupt geregistreerd te worden. De kans om dubbel geregistreerd te worden is dan naar verhouding nog kleiner, wat gepaard gaat met een relatief kleine overlap. Om hiermee betrouwbare uitkomsten te verkrijgen, moet aan een aantal vooronderstellingen zijn voldaan. Ook moet natuurlijk de registratie zelf betrouwbaar zijn. Projectgroep Voor het onderzoek is een projectgroep geformeerd bestaande uit vertegenwoordigers van de acht deelnemende instanties, de projectleider van het project Geweld in het gezin en de coördinerend en uitvoerend onderzoeker van de GGD. Een begeleidend onderzoeker van het Trimbosinstituut was adviseur. In gezamenlijk overleg zijn de definities en afbakening vastgesteld, is het registratieformulier ontworpen en is de privacyprocedure vastgesteld. Daarnaast heeft de projectgroep het draagvlak bij de hulpverleners van de betrokken instellingen voor dit registratieproject onderzocht. Definities Definities en afbakening zijn belangrijk om te beslissen wanneer een registratieformulier moet worden ingevuld c.q. een cliënt als slachtoffer of pleger van huiselijk geweld moet worden geregistreerd (case-definitie). In eerste instantie is daarbij uitgegaan van de definitie van huiselijk geweld van het Ministerie van Justitie (1997). Deze luidt als volgt: Huiselijk geweld is geweld dat door iemand uit de huiselijke kring van het slachtoffer gepleegd is. Onder geweld wordt verstaan een aantasting van de persoonlijke integriteit. Hierbij onderscheiden we geestelijk en lichamelijk geweld (waaronder seksueel geweld). Er is sprake van huiselijk geweld als de pleger afkomstig is uit de ' huiselijke kring' van het slachtoffer. De huiselijke kring bestaat uit (ex-)partners, gezinsleden, familieleden en huisvrienden. Als huisvrienden worden beschouwd personen die een vriendschappelijke band onderhouden met het slachtoffer of met iemand uit de onmiddellijke omgeving van het slachtoffer en die het slachtoffer in huiselijke sfeer ontmoeten. Bron: Huiselijk geweld: aard, omvang en hulpverlening. Van Dijk e.a., Intomart i.o.v. Ministerie van Justitie, 1997 Om deze definitie te kunnen operationaliseren, heeft het Ministerie van Justitie (1997) een lijst met voorbeelden van huiselijk geweld gemaakt, die ook in dit onderzoek is gebruikt. Omdat het onderscheid in de praktijk moeilijk is, is aan de definitie ook verwaarlozing toegevoegd, volgens de definitie van het NIZW (2002). Daarnaast is uit onderzoek bekend dat bij kinderen alleen al het getuige zijn van huiselijk geweld tussen andere leden van het gezin of gezinssysteem, bijvoorbeeld geweld tussen de ouders onderling, vaak gepaard gaat met nadelige psychische gevolgen. Zij zijn daarmee ook (indirect) slachtoffer van huiselijk geweld.

13 De omvang van huiselijk geweld in Haarlem. GGD Kennemerland, februari Onder de casedefinitie vallen dus: seksueel geweld waaronder incest; geestelijke en lichamelijke mishandeling waaronder vrouwenmishandeling; ouderenmishandeling en -verwaarlozing; kindermishandeling; bij kinderen het getuige zijn van huiselijk geweld binnen het gezin; en lichamelijke en psychische verwaarlozing bij kinderen. Voor de verdere operationalisatie voor dit registratieproject is afgesproken dat het alleen gaat om huiselijk geweld wanneer dit ter sprake wordt gebracht door de cliënt zelf, en/of wanneer sprake is van een zodanig vermoeden dat daadwerkelijk actie ondernomen is of wordt (op grond van tenminste één van de vier vormen van geweld en verwaarlozing). Een actie betreft hierbij alle soorten handelingen om de hulpverlening op gang te krijgen, bespreken van vermoedens, overleggen of verwijzen, of alle andere handelingen die buiten het cliëntcontact in dit kader plaatsvinden, waaronder het maken van een vervolgafspraak. Tenslotte is afgesproken dat het moet gaan om 'nieuwe gevallen' (cliënten, probleemgezinnen), inclusief nieuwe situaties of nieuwe episodes bij reeds bekende cliënten. Met de politie, de Geestgronden en de Jeugdgezondheidszorg van de GGD zijn nog verdere operationalisaties afgesproken. Registratieformulier De vragen uit het registratieformulier (zie bijlage) zijn noodzakelijk om de verschillende categorieën van huiselijk geweld te kunnen onderscheiden: volwassen slachtoffers, volwassen plegers, jeugdige slachtoffer en plegers, evenals het onderscheid tussen (directe) slachtoffers versus indirecte slachtoffers/getuigen, en tussen actueel geweld (feitelijk geweld of bedreigende situatie) en overig geweld (hulpvragen over geweld in het verleden). Daarnaast levert het registratieformulier informatie over aard en achtergronden van de cliënten. Voor de manier waarop de vragen moesten worden ingevuld, zijn definities en afspraken gemaakt. Privacy Om de vangst-hervangst methode te kunnen gebruiken in het onderzoek moesten afzonderlijke cliënten en personen goed kunnen worden geïdentificeerd, zodat zo nauwkeurig mogelijk kon worden bepaald welke cliënten ook in andere registraties voorkwamen. Daartoe zijn telkens een aantal persoonsgegevens vastgelegd op het registratieformulier. Om de privacy te waarborgen en om te voldoen aan de privacywetgeving zijn deze persoonsgegevens eerst gecodeerd (versleuteld) voordat zij ter beschikking zijn gesteld aan de onderzoeker van de GGD. Deze versleuteling is gedaan door een derde onafhankelijke rechtspersoon (afdeling Onderzoek & Statistiek gemeente Haarlem).

14 De omvang van huiselijk geweld in Haarlem. GGD Kennemerland, februari Belangrijkste uitkomsten Registratie vond plaats van 1 oktober 2003 tot 1 mei In deze periode zijn 1030 bruikbare registraties beschikbaar gekomen, betrekking hebbend op 826 personen. In onderstaande tabel zijn de schattingen weergegeven van de aantallen en percentages van de volwassen en jeugdige Haarlemse bevolking die, omgerekend naar een jaar, geconfronteerd worden met nieuwe situaties of nieuwe episodes van huiselijk geweld (te beschouwen als een benadering van de zogenaamde 1-jaars-prevalentie van huiselijk geweld). Bij de jeugdige slachtoffers kon nog een splitsing worden gemaakt in slachtoffers zelf (directe slachtoffers) en de 'getuigen' van huiselijk geweld (indirecte slachtoffers). In de rechterkolom is weergegeven welk percentage van het geschatte aantal daadwerkelijk geregistreerd was bij een of meer van de acht registrerende instanties. Dit is het 'percentage bekend', ook te beschouwen als het percentage slachtoffers of plegers dat bereikt wordt door hulpverlening of politie. Omvangschattingen huiselijk geweld Haarlem - samenvattende tabel 1-jaars-prevalentie * percentage van de bevolking, per jaar geschat absoluut aantal per jaar % bekend bij registrerende instanties Volwassen slachtoffers 2% % Volwassen plegers 1% % Jeugdigen directe + indirecte slachtoffers ** 4-6% % Jeugdigen directe slachtoffers 2-3% % Jeugdigen - indirecte slachtoffers ('getuigen') 2% % * (benadering van de) 1-jaars-prevalentie: het vóórkomen op jaarbasis: het aantal en het percentage mensen dat in de loop van een jaar geconfronteerd is met nieuwe situaties of episodes van huiselijk geweld ** indirecte schatting op basis verschillende gegevens Hulpvragen over geweld in het verleden De bovenstaande omvangschattingen zijn gebaseerd op registraties gekarakteriseerd als 'actueel geweld', een feitelijke situatie van huiselijk geweld of een situatie die naar het oordeel van de hulpverlener/de politie op het moment van registreren nog steeds bedreigend was voor het slachtoffer. Een kleiner deel van de registraties had betrekking op 'geweld in het verleden', dat wil zeggen cliënten met hulpvragen waarbij huiselijk geweld in het verleden aan de orde was, dan wel gevallen van huiselijk geweld waarbij er niet langer sprake was van een bedreigende situatie. Er waren echter onvoldoende gegevens om daarmee rechtstreekse omvangschattingen te kunnen doen.

15 De omvang van huiselijk geweld in Haarlem. GGD Kennemerland, februari Ouderenmishandeling Een klein percentage van de registraties had betrekking op ouderen van 65 jaar en ouder. Het was daardoor niet mogelijk om omvangschattingen te doen. Er waren ook geen andere, meer indirecte methoden beschikbaar voor een betrouwbare inschatting van het percentage ouderen dat mishandeld wordt. Gezinnen Het is bekend dat in sommige gezinnen zowel de moeder als de kinderen door de vader of stiefvader mishandeld worden. Door de opzet van het onderzoek en de waarborgen voor de privacy die daarbij nodig waren, was het echter niet mogelijk om na te gaan welke van de geregistreerde personen tot een en hetzelfde gezin behoorden. Uit de gegevens kan echter worden afgeleid dat er waarschijnlijk bij 1-2% van gezinnen/huishoudens in Haarlem sprake was van huiselijk geweld. Voor zover dat gezinnen met kinderen waren, was bij een groot deel van deze gezinnen één of meer van deze kinderen zelf slachtoffer en/of getuige van het huiselijk geweld bij hun ouders. Vrouwen Van de geregistreerde volwassen slachtoffers was ruim 80% een vrouw. Er zijn geen aparte omvangschattingen voor alleen vrouwen gedaan. Aard van het geweld Er konden geen omvangschattingen worden gemaakt over de aard van het huiselijk geweld. Van de geregistreerde slachtoffers was bij volwassenen ongeveer: - 5% slachtoffer van seksueel geweld - 44% (ook) slachtoffer van lichamelijk geweld - 71% (daarnaast) slachtoffer van geestelijk geweld (53% was uitsluitend slachtoffer van geestelijk geweld) Bij de jeugd waren deze percentages: - 9% slachtoffer van seksueel geweld - 47% (ook) slachtoffer van lichamelijk geweld - 50% (ook) slachtoffer van geestelijk geweld - 31% uitsluitend slachtoffer van geestelijk geweld - 15% uitsluitend slachtoffer van verwaarlozing Verwaarlozing In feite is bij alle vormen van huiselijk geweld per definitie ook sprake van verwaarlozing. Uitsluitend verwaarlozing werd alleen gevonden bij de jeugd: bij 15% van de registraties. Een omvangschatting van verwaarlozing was niet mogelijk.

16 De omvang van huiselijk geweld in Haarlem. GGD Kennemerland, februari Bespreking van de uitkomsten Betrouwbaarheid en nauwkeurigheid Voordat conclusies uit de resultaten worden getrokken, moet een inschatting zijn gemaakt van de betrouwbaarheid van deze uitkomsten. Samengevat gaat het om de geldigheid van de benodigde statistische vooronderstellingen, de betrouwbaarheid van definities en het registratieformulier, en om de nauwkeurigheid van de schattingen. De belangrijkste statistische vooronderstellingen zijn getoetst met gevoeligheidsanalyses. De overige aannames lijken geen grote rol te spelen. De betrouwbaarheid van de uitkomsten en van definities (case-definitie) en registratieformulier zijn verder getoetst door vergelijking van de uitkomsten onderling, door vergelijking met de omvangschattingen gebaseerd op de dubbel geregistreerden bij de politie, en door vergelijking met de uitkomsten van eerder onderzoek in Nederland. Deze vergelijkingen blijken de uitkomsten te onderbouwen. Bij de jeugdigen zijn de uitkomsten gebaseerd op relatief kleine aantallen gegevens, wat uiteraard enigszins nadelig is voor de nauwkeurigheid van de uitkomsten. Door de goede vergelijkbaarheid met de uitkomsten bij volwassenen en met de resultaten van eerder onderzoek in Nederland, lijkt ook dit aspect echter geen grote rol te spelen. Wel moeten de uitkomsten nog voorzichtig worden geïnterpreteerd. Door het nagenoeg ontbreken van registraties in de leeftijd van 0-4 jaar bij directe slachtoffers van geweld is het onzeker of de uitkomsten ook representatief zijn voor deze jongste leeftijdsgroep. Het vóórkomen van huiselijk geweld Er zijn verschillende manieren om de mate van voorkomen van huiselijk geweld te beschrijven. De belangrijkste zijn: - de lifetime-prevalentie: het percentage personen dat in haar / zijn leven huiselijk geweld heeft meegemaakt (huiselijk geweld 'ooit') - de (persoons-) incidentie: het jaarlijks aantal personen dat voor het eerst te maken krijgt met (episodes van) huiselijk geweld - de (punt-) prevalentie: het aantal personen dat op een bepaald gegeven moment slachtoffer is (op dat moment reeds bestaande situaties) - de 1-jaars-prevalentie: het aantal personen dat in de loop van een jaar geconfronteerd is of wordt met huiselijk geweld (een optelsom van nieuwe en reeds bestaande situaties). In het onderzoek in Haarlem is de uitkomst een benadering van de 1-jaars-prevalentie (tussen incidentie en 1-jaars-prevalentie in). Van twee van deze vier maten worden de resultaten van het tot dusver bekende onderzoek in Nederland in de tabel op de volgende bladzijde weergegeven. Daarbij moet worden bedacht dat deze uitkomsten van eerder onderzoek vaak nog onderschattingen zijn. In de tabel zijn ook de uitkomsten van het registratieproject in Haarlem verwerkt. Naar de incidentie en de (punt-) prevalentie is nog nooit onderzoek gedaan in Nederland. Hoewel de twee onderzoeksmaten uit de tabel onderling niet direct vergelijkbaar zijn, is met verdere analyse ingeschat dat de verschillende gegevens in grote lijnen goed bij elkaar passen. Er zijn tot nu toe geen of weinig gegevens bekend over de duur van het huiselijk geweld: hoe lang de situatie van mishandeling voortduurt bij slachtoffers van huiselijk geweld. Uit de verhouding tussen de lifetime-prevalentie en de 1-jaars prevalentie kan echter worden opgemaakt dat dit vaak ten minste enkele jaren zal zijn. Ook zijn er nog geen precieze gegevens bekend over het voorkomen van huiselijk geweld op een bepaald moment, de (punt-) prevalentie, noch over de incidentie, het aantal nieuwe gevallen in een jaar. Omdat situaties van huiselijk geweld vaak langere tijd duren, zal de punt-prevalentie echter slechts iets lager zijn dan de 1-jaars prevalentie. De incidentie zal een fractie zijn van de lifetimeprevalentie.

17 De omvang van huiselijk geweld in Haarlem. GGD Kennemerland, februari Het voorkomen van huiselijk geweld - samenvatting van eerder onderzoek in Nederland (benadering van) 1-jaars-prevalentie lifetime-prevalentie Volwassen slachtoffers 2% 14-15% Volwassen plegers 1% onbekend Jeugdigen - directe slachtoffers 2-3% 7% * Jeugdigen indirecte slachtoffers 2% onbekend (getuigen) * Dit betreft de 'lifetime-prevalentie' aan het eind van de jeugd: hoeveel jeugdigen hebben huiselijk geweld meegemaakt? Betekenis van de uitkomsten De uitkomsten komen goed overeen met de schatting die gemaakt is van de omvang van huiselijk geweld bij de jeugd op basis van een vertaling van Amerikaans onderzoek naar de Nederlandse situatie. Het registratieproject in Haarlem is daarnaast het eerste onderzoek in Nederland dat gegevens levert over de omvang van de groep plegers van huiselijk geweld. Ook zijn voor het eerst gegevens bekend over het gedeelte van het huiselijk geweld dat (niet) bekend wordt bij de politie of bereikt wordt door de hulpverlening. Het onderzoek heeft inzicht gegeven in de aantallen en percentages van de jeugdige en volwassen bevolking van Haarlem die in een jaar tijd geconfronteerd worden met nieuwe episoden van huiselijk geweld of nieuwe situaties bij reeds bestaand huiselijk geweld. - Naar schatting één op elke vijftig personen in Haarlem wordt jaarlijks (opnieuw) slachtoffer van huiselijk geweld. - Nog eens ongeveer een op elke vijftig kinderen is getuige en indirect slachtoffer van huiselijk geweld in haar of zijn gezin. Uit eerder onderzoek in Nederland is gebleken dat uiteindelijk tenminste 1 op elke 7 volwassenen slachtoffer wordt van huiselijk geweld (minimaal 14-15%). Ongeveer de helft hiervan heeft plaatsgevonden tijdens de jeugd, ongeveer de helft van het huiselijk geweld betreft geweld tegen volwassenen. Een groot deel van dit laatste geweld is gericht tegen vrouwen. Deze getallen illustreren de grote omvang van deze problematiek. - Slechts ongeveer een vijfde van al dit huiselijk geweld wordt opgemerkt of gesignaleerd door politie of hulpverlening.

18 De omvang van huiselijk geweld in Haarlem. GGD Kennemerland, februari Conclusies en aanbevelingen Algemeen In 2003 en 2004 hebben acht instellingen in Haarlem gedurende zeven maanden een gestandaardiseerde uniforme registratie bijgehouden van hun contacten met slachtoffers en plegers van huiselijk geweld. De uitkomsten zijn gebruikt voor een schatting van de omvang van de totale groep mensen met deze problematiek. De deelnemende instellingen waren: Advies- en Meldpunt Huiselijk Geweld, Advies- en Meldpunt Kindermishandeling, Politie Kennemerland district Haarlem, Stichting Maatschappelijke Dienstverlening Zuid-Kennemerland, De Geestgronden, Bureau Jeugdzorg, de Jeugdriagg NH-Z, en de Jeugdgezondheidszorg van de GGD Kennemerland. Dit Registratieproject van Geweld in het gezin Haarlem kende een degelijke voorbereiding met veel aandacht voor definities en afbakening, voor het registratieformulier en de privacy-aspecten, en voor het vinden van draagvlak bij registrerende medewerkers. In de praktijk kostte het desondanks moeite om het registreren te blijven volhouden, en na zeven maanden is daarmee gestopt, hoewel het op dat moment niet helemaal zeker was of er voldoende gegevens waren. Het is echter gebleken dat ook met de relatief geringe aantallen verkregen gegevens betrouwbare en betekenisvolle uitkomsten zijn verkregen van de meeste relevante categorieën van het geweld. Dit pleit voor de betrouwbaarheid van de onderzoeksopzet en de vangst-hervangst analysemethode. De methode is vooral geschikt voor het schatten van de omvang van 'actueel geweld': nieuwe situaties en nieuwe episoden van huiselijk geweld waarmee slachtoffers en plegers gedurende de registratieperiode c.q. in de loop van een jaar daadwerkelijk geconfronteerd worden. Ook kan enigermate zicht worden verkregen op hoe vaak huiselijk geweld, dat zich in het verleden heeft afgespeeld, leidt tot hulpvragen op latere leeftijd. De methode is niet geschikt om te schatten welk percentage uit de bevolking ooit slachtoffer is geweest van huiselijk geweld (life-time prevalentie). Resultaten In Haarlem blijkt, volgens het onderhavige registratieproject: - ieder jaar naar schatting 2400 personen (2% van de volwassen bevolking) als slachtoffer geconfronteerd te zijn met nieuwe episoden of situaties van huiselijk geweld; - ieder jaar naar schatting jeugdigen (2-3% van de jeugdigen) direct slachtoffer te zijn geworden van huiselijk geweld, en daarbij nog eens ongeveer 600 (2% van de jeugdigen) als indirecte slachtoffers (getuigen); - ieder jaar naar schatting het aantal (volwassen) plegers ongeveer 1300 te zijn, dat wil zeggen 1% van de volwassen bevolking; - naar schatting ongeveer vergelijkbare percentages van de bevolking actuele hulpvragen te hebben over huiselijk geweld waarmee ze in het verleden zijn geconfronteerd; - rond een kwart van de volwassen slachtoffers en plegers en 13-16% van de jeugdige directe en indirecte slachtoffers bij de hulpverlening of politie terecht te komen. Het betreft in alle gevallen geweld dat zodanig ernstig is dat een deel van deze groep mensen bij politie of hulpverlening terechtkomt. 70% - 90% van deze groep komt daar echter niet terecht, en wordt dus niet bereikt of gesignaleerd (hidden population of dark number). Verreweg het grootste deel van de plegers of slachtoffers van huiselijk geweld wordt dus niet bereikt of gesignaleerd door politie of hulpverlening.

19 De omvang van huiselijk geweld in Haarlem. GGD Kennemerland, februari Het is bekend dat huiselijk geweld vaak gepaard gaat met (ernstige) psychische en/of lichamelijke klachten en ernstige gevolgen kan hebben op latere leeftijd, of bij kinderen de ontwikkeling een leven lang op achterstand brengt. Het is daarom van groot belang om de signalering van huiselijk geweld door hulpverlening, politie en publiek verder te verbeteren. De uitkomsten van de omvangschattingen zijn in lijn met de resultaten van onderzoek elders in Nederland. Ook in Haarlem is al eerder vragenlijstonderzoek gedaan naar de omvang van huiselijk geweld (Omnibusenquête). Dat onderzoek gaf lagere uitkomsten dan andere onderzoeken in Nederland en de betrouwbaarheid lijkt onzeker te zijn, wat mogelijk samenhangt met de lage respons. Het is nu voor het eerst dat in Haarlem de omvang van de groep mensen met ernstige actuele problematiek op het gebied van huiselijk geweld bekend is geworden, met een methode die vertrouwen biedt. Voor een deel betreft het onderzoeksresultaten die tot dusver uniek zijn in Nederland. Aanbevelingen 1. Het verdient sterke aanbeveling om de signalering van huiselijk geweld door professionals verder te verbeteren. Onder meer bestaat behoefte aan de ontwikkeling en invoering van nog betere c.q. bewezen effectieve signaleringsinstrumenten en -methoden, zoals gesprekstechnieken en andere onderdelen van de deskundigheidsbevordering. Ook kunnen de samenwerking en de verwijzingen tussen instellingen waarschijnlijk verder worden verbeterd, evenals het zogenaamde outreachend werken. 2. Omdat het voor een deel het eerste onderzoek van deze aard in Nederland betreft, en gezien de kleine aantallen gegevens bij de jeugd, wordt aanbevolen het onderzoek te herhalen en de uitkomsten te bevestigen. 3. De snelste en meest doeltreffende manier om dit te bereiken, is door in meerdere regio's bij de instanties werkzaam op het gebied van huiselijk geweld de gestandaardiseerde registratie van huiselijk geweld in te voeren op dezelfde wijze als in dit Haarlemse registratieproject. Daarmee kan de vangst-hervangst analysemethode worden toegepast, en kunnen de omvang van de problematiek en het bereik van de hulpverlening worden geschat. De resultaten van meerdere regio s kunnen onderling en met Haarlem worden vergeleken. Als definitief blijkt dat de methode betrouwbaar en succesvol is, verdient het aanbeveling de registratie een structureel onderdeel te maken van registratiesystemen van de betreffende instanties. Daarmee kan vervolgens worden gemonitored of de signalering verbetert en het bereik van de hulpverlening wordt vergroot. Ook kan de omvang van de problematiek worden gevolgd in de tijd. 4. Het in dit onderzoek gebruikte registratiesysteem wordt aanbevolen als uitgangspunt voor een minimale uniforme basisset van te registreren gegevens op het vlak van huiselijk geweld. 5. De onderzoeksmethode, omvangschatting met de vangst-hervangst methode, wordt aanbevolen als een waardevolle aanvulling op andere methoden van onderzoek naar huiselijk geweld zoals vragenlijstonderzoek. Voor het verkrijgen van een goed en betrouwbaar inzicht in huiselijk geweld bij de jeugd en bij plegers van huiselijk geweld is het mogelijk zelfs de beste methode. Voor de toepassing ervan moet echter wel aan een aantal voorwaarden zijn voldaan. Voor enkele technische aanbevelingen wordt verwezen naar bijlage 7.

20 De omvang van huiselijk geweld in Haarlem. GGD Kennemerland, februari RAPPORTAGE - UITGEBREIDE VERSIE

21 De omvang van huiselijk geweld in Haarlem. GGD Kennemerland, februari INLEIDING Voor de voorgeschiedenis en achtergronden van het onderzoeksproject wordt verwezen naar de inleiding van de korte versie van deze rapportage. Hier worden de vraagstellingen nog eens herhaald: Vraagstellingen 1. Wat is de omvang van de totale groep slachtoffers en plegers van huiselijk geweld in Haarlem? 2. Welk gedeelte van deze groep wordt bereikt door hulpverlening en politie? 3. Wat zijn de aard en achtergrond van het huiselijk geweld bij de geregistreerde cliënten? 4. Wat kan worden aanbevolen als voorwaarden voor het kunnen doen van een omvangschatting van huiselijk geweld met de vangst-hervangst methode, met behulp van registratie door hulpverlening en politie? 5. Welke aanbevelingen kunnen in het algemeen worden gedaan ten aanzien van de registratiemethoden van de deelnemende instellingen? De eerste drie vraagstellingen hebben betrekking op het onderzoek zelf. In deze uitgebreide versie van de rapportage wordt hier uitvoerig op ingegaan. De vierde en vijfde vraagstelling zijn vragen over de uitvoering van het registratieproject en het onderzoek. Naar deze uitvoering is op zichzelf geen wetenschappelijk onderzoek gedaan. Het oordeel is gebaseerd op de ervaring van de onderzoekers en andere betrokkenen. De weergave van deze ervaringskennis is vooral te vinden in bijlage 7 Evaluatie van het proces. In de rapportage zelf wordt slechts summier ingegaan op deze aspecten. Wel heeft uiteraard een deel van de aanbevelingen betrekking op de laatste twee vraagstellingen. De uitgebreide versie van de rapportage bevat hoofdstukken over de methoden van onderzoek, de resultaten, en de bespreking van de resultaten inclusief de aanbevelingen. Het laatste hoofdstuk is een bespreking van eerder onderzoek in Nederland naar huiselijk geweld. Waar nodig wordt verwezen naar de bijlagen.

22 De omvang van huiselijk geweld in Haarlem. GGD Kennemerland, februari METHODEN VAN ONDERZOEK 2.1 Voorbereiding 2.2 Uitvoering van het onderzoek 2.3 Verwerking van de gegevens 2.4 Statistische methoden omvangschattingen 2.5 Vooronderstellingen vangst-hervangst analysemethode 2.6 Wat wordt gemeten? Prevalentie, incidentie, bereik en categorieën 2.1 Voorbereiding De eerste gedeeltes van deze paragraaf zijn praktisch identiek aan het betreffende gedeelte van de korte versie van het rapport Projectgroep Voor het onderzoek is een projectgroep geformeerd bestaande uit vertegenwoordigers van de acht deelnemende instanties, de projectleider van het project Geweld in het gezin, en de coördinerend en uitvoerend onderzoeker van de GGD. Een begeleidend onderzoeker van het Trimbosinstituut was adviseur. In gezamenlijk overleg zijn de definities en afbakening vastgesteld, is het vragenformulier ontworpen en is de privacyprocedure vastgesteld. Daarnaast heeft de projectgroep het draagvlak bij de hulpverleners van de betrokken instellingen voor dit registratieproject onderzocht. Formuleren casedefinitie Definities en afbakening zijn belangrijk om te kunnen beslissen wanneer precies een registratieformulier moet worden ingevuld c.q. een cliënt als slachtoffer of pleger van huiselijk geweld moet worden geregistreerd (casedefinitie). In eerste instantie is daarbij uitgegaan van de definitie van huiselijk geweld van het Ministerie van Justitie (Van Dijk 1997). Deze luidt als volgt: Huiselijk geweld is geweld dat door iemand uit de huiselijke kring van het slachtoffer gepleegd is. Onder geweld wordt verstaan een aantasting van de persoonlijke integriteit. Hierbij onderscheiden we geestelijk en lichamelijk geweld (waaronder seksueel geweld). Er is sprake van huiselijk geweld als de pleger afkomstig is uit de 'huiselijke kring' van het slachtoffer. De huiselijke kring bestaat uit (ex-)partners, gezinsleden, familieleden en huisvrienden. Als huisvrienden worden beschouwd personen die een vriendschappelijke band onderhouden met het slachtoffer of met iemand uit de onmiddellijke omgeving van het slachtoffer en die het slachtoffer in huiselijke sfeer ontmoeten. Bron: Huiselijk geweld: aard, omvang en hulpverlening. Van Dijk e.a., Intomart i.o.v. Ministerie van Justitie, 1997 Om deze definitie te kunnen operationaliseren, heeft het Ministerie van Justitie (Van Dijk 1997) een lijst met voorbeelden van huiselijk geweld gemaakt, die ook in dit onderzoek is gebruikt. Omdat het onderscheid in de praktijk moeilijk zou zijn, is aan de definitie ook verwaarlozing toegevoegd, volgens de definitie van het NIZW (2002). Daarnaast is uit onderzoek bekend dat bij kinderen alleen al het getuige zijn van huiselijk geweld tussen andere leden van het gezin of gezinssysteem, bijvoorbeeld geweld tussen de ouders onderling, vaak gepaard gaat met nadelige psychische gevolgen. Zij zijn daarmee ook (indirect) slachtoffer van huiselijk geweld. Onder de casedefinitie vallen dus: seksueel geweld waaronder incest; geestelijke en lichamelijke mishandeling waaronder vrouwenmishandeling; ouderenmishandeling en -verwaarlozing;

23 De omvang van huiselijk geweld in Haarlem. GGD Kennemerland, februari kindermishandeling; bij kinderen het getuige zijn van huiselijk geweld binnen het gezin; en lichamelijke en psychische verwaarlozing bij kinderen. Voor de verdere operationalisatie voor dit registratieproject is afgesproken dat het alleen gaat om huiselijk geweld wanneer dit ter sprake wordt gebracht door de cliënt zelf, en/of wanneer sprake is van een zodanig vermoeden dat daadwerkelijk actie ondernomen is of wordt (op grond van tenminste één van de vier vormen van geweld en verwaarlozing). Een actie betreft hierbij alle soorten handelingen om de hulpverlening op gang te krijgen, bespreken van vermoedens, overleggen of verwijzen, of alle andere handelingen die buiten het cliëntcontact in dit kader plaatsvinden, waaronder het maken van een vervolgafspraak. Tenslotte is afgesproken dat het moet gaan om 'nieuwe gevallen' (cliënten, probleemgezinnen), inclusief nieuwe situaties of nieuwe episodes bij reeds bekende cliënten. Met de politie, de Geestgronden en de Jeugdgezondheidszorg van de GGD was het noodzakelijk om nog verder uitgewerkte operationalisaties af te spreken. Voor de volledige definities, lijst met voorbeelden, en operationalisaties, zie bijlage 5. Ontwikkelen registratieformulier De vragen uit het registratieformulier zijn noodzakelijk om de verschillende categorieën van huiselijk geweld te kunnen onderscheiden bij de bewerking van de gegevens: volwassen slachtoffers, volwassen plegers, jeugdige slachtoffer en plegers, evenals het onderscheid tussen (directe) slachtoffers versus indirecte slachtoffers/getuigen, en tussen actueel geweld (feitelijk geweld of bedreigende situaties) en over geweld (hulpvragen over geweld in het verleden). Daarnaast levert het registratieformulier informatie over aard en achtergronden van de cliënten. Zie bijlage 6 voor het registratieformulier. Voor de manier waarop de vragen moesten worden ingevuld, heeft de projectgroep definities en afspraken gemaakt. Zie daarvoor bijlage 5. Waarborgen privacy van persoonsgegevens Om de vangst-hervangst methode te kunnen gebruiken in het onderzoek moesten afzonderlijke cliënten en personen goed kunnen worden geïdentificeerd, zodat zo nauwkeurig mogelijk kon worden bepaald welke cliënten ook in andere registraties voorkwamen. Daartoe zijn telkens een aantal persoonsgegevens vastgelegd op het registratieformulier. Om de privacy te waarborgen en om te voldoen aan de privacy-wetgeving zijn deze persoonsgegevens eerst gecodeerd (versleuteld) voordat zij ter beschikking zijn gesteld aan de onderzoeker van de GGD. Deze versleuteling is gedaan door een derde onafhankelijke rechtspersoon (afdeling Onderzoek & Statistiek, gemeente Haarlem). De hoofdzaken van de privacy-procedure zijn tijdens de voorbereiding uitvoerig besproken in de projectgroep en vastgelegd in een protocol. Instructie van medewerkers Bij instellingen met meerdere registrerende medewerkers is een voorbereidingsbijeenkomst gehouden of werkoverleg geweest met instructie en uitleg over het onderzoek, de casedefinitie en het registratieformulier. Elke medewerker kreeg een persoonlijk exemplaar van alle relevante stukken. In september 2003 is er een proefperiode geweest van twee weken om de bruikbaarheid van casedefinitie en registratieformulier uit te testen.