ZWEEFVLIEGENNIEUWSBRIEF

Transcriptie

1 ZWEEFVLIEGENNIEUWSBRIEF Jaargang 4, nummer 3, december 2000

2 2 ZWEEFVLIEGENNIEUWSBRIEF JRG 4 NR 3 Colofon De Zweefvliegennieuwsbrief is het mededelingenblaadje van het project Verspreiding en Ecologie van de Nederlandse Zweefvliegen en gaat over de ontwikkelingen rond het zweefvliegengebeuren in Nederland. Dit Zweefvliegenproject (in de volksmond ZP) is in 1996 opgezet door de Nederlandse Jeugdbond voor Natuurstudie (NJN) en is nu uitgegroeid tot een samenwerkingsverband tussen European Invertebrate Survey- afdeling NL, sectie Diptera van de Nederlandse Entomologische Vereniging (NEV) en de NJN. Het doel is het verzamelen van verspreidingsgegevens van de Nederlandse zweefvliegen, en het verkrijgen van inzicht in de ecologie van zowel larven als volwassen zweefvliegen. Hopelijk leidt dit tot een groeiend enthousiasme voor zweefvliegen in de jeugdbond, en tot meer belangstelling voor insecten in het natuurbeheer. Voor je ligt ZWEEFVLIEGENNIEUWSBRIEF, Jaargang 4, nummer 3, december Oplage 300 exx. Voorkant: Melangyna umbellatarum vrouwtje, foto Willem Renema Voor opgave als waarnemer of voor het aanvragen van handleiding, formulieren, zoekkaart of database-voorbeelden: EIS-Nederland t.a.v. Zweefvliegenproject Postbus RA Leiden eis@naturalis.nnm.nl ZP medewerkers (locatie: EIS) John Smit en Menno Reemer, telefoon: / (De ZP internetsite van Bastiaan Wakkie is momenteel helaas uit de lucht, maar waarschijnlijk binnenkort weer te vinden op Vragen of opmerkingen zijn welkom bij John en Menno (zie boven) en ook bij Wouter van Steenis ( ) of, speciaal voor NJN ers, bij de redactie. Redactie van de nieuwsbrief: Bart Achterkamp W.A. Scholtenstraat KW Groningen tel: b.achterkamp@zonnet.nl Kopij voor de volgende nieuwsbrief (verschijnt in maart) vóór 1 februari aanleveren. Het liefst op flop, in een format waar word97 raad mee weet. REDACTIONEEL Een korte nieuwsbrief deze keer, maar toch met veel leesplezier. In de volgende nieuwsbrief veel aandacht voor saaie gebieden met, zoals het er nu naar uitziet, artikelen over zweefvliegen in saaie sparrenakkers, de waddenzee en intensieve weilandgebieden. Dit is interessanter dan het klinkt Heb jij nog een andere aanvulling (rietvelden? maisakkers?) de redactie is benieuwd! Verder loof ik aan Willem Renema een lekker lekkernij uit, onder voorwaarde dat hij voor de volgende nieuwsbrief weer een artikel met zo n mooie Suske en Wiske titel schrijft. Bart

3 ZWEEFVLIEGENNIEUWSBRIEF JRG 4 NR 3 3 Winterplanning 2000/2001 Ook al vliegt er niet zoveel rond buiten (zucht, maar snel eens naar de vlindertuin ), deze winter staat er weer van alles te gebeuren. Lekker bij de haard, opgeprikte beesten determineren, formulieren invullen of je excursieboekje legen in de computer natuurlijk, maar ook: 20/21 jan NJN formulieren invul weekend! Soms moet je even een drempel over om hiermee te beginnen. Tijdens dit gezellige weekend kun je een heel eind komen, bovendien zijn we net op tijd om de appeltaart te winnen voor de meeste ingeleverde formulieren van 2000! Bel voor info over dit weekend naar de redactie (Bart Achterkamp) 27 jan Diptera-dag van de NEV met praatjes en determineren 17 feb Zweefvliegendag in Naturalis! Met allerlei praatjes en dia s van mysterieuze zweefvliegen. Zie bladzijde 4. 3 mrt 2 e ecologiedag deze winter, waar we gaan bedenken hoe we komend seizoen in het veld met de relatie biotoop-zweefvlieg bezig gaan. Wie hierover mee wil praten kan zich bij John en Menno aanmelden, dan word je op de hoogte gehouden. Van de voorzitter Beste zweefvliegenvangers, Het seizoen is voorbij, al stelt de winter tot nu toe niet veel voor. Bart Achterkamp zag op 23 november nog een Eristalis tenax in Groningen. Zijn er meer mensen met winterwaarnemingen? Nu het seizoen voor de zweefvliegen voorbij is begint het seizoen van het verwerken van de waarnemingen, determineren van eventuele verzamelde exemplaren en vooral het opsturen van de gegevens naar EIS-Nederland. Dan zal blijken of mijn ervaringen met het jaar 2000 dezelfde zijn als die van andere zweefvliegenvangers. Ik heb het idee dat het voorjaar moeizaam op gang kwam, met een goede opleving eind april begin mei, juist toen ik de Griekse zweefvliegen en vooral vogels aan het bestuderen was. Vervolgens werden mooie dagen afgewisseld met koude dagen met vaak wind en regen. Op zich is dat niet zo erg, als je het maar vantevoren weet. Dat was dit jaar niet zo eenvoudig. Alleen door het weerbericht om te draaien wist je wat er kwam. Voorspelde het KNMI mooi weer, dan was het koud en nat. Een slechte dag betekende echter fraai vangweer met vaak een zonnetje. Voordat ik deze regelmaat ontdekt had was het jaar al flink opgeschoten. Van de zweefvliegen heb ik daardoor een iets minder compleet beeld dan vorig jaar. Op dit moment overheerst bij mij het idee dat de soorten er wel waren, maar dat de aantallen behoorlijk laag waren. Op een mooie dag was het altijd wel mogelijk een flinke lijst te zien, maar hiervoor moest je wel flink sprokkelen. De witte vlekken op de kaart zijn aardig bezocht. Op de zweefvliegenexcursies in de nazomer zijn veel witte hokken bezocht. Daarnaast heb ik van verschillende mensen gehoord dat ze naar gebieden zijn geweest waar nog maar erg weinig van bekend was. Desalniettemin zullen er nog vele lege hokken over zijn. Om hier een goed beeld van te krijgen wil ik iedereen vragen om de gegevens van 2000 (en natuurlijk van de jaren daarvoor!) liefst voor 31 januari door te geven aan EIS-Nederland. Hiervoor staat nog steeds een appeltaart klaar. In mijn vorige voorwoordje was helaas de omschrijving wat te breed, reden om hier de voorwaarden wat beter te formuleren: degene die op 31 januari 2001 het grootste aantal eigen zweefvliegenwaarnemingen uit het jaar 2000 bij EIS heeft ingeleverd krijgt van mij een appeltaart, te overhandigen op de Landelijke Zweefvliegendag op 17 februari. Speciaal hiervoor heb ik onlangs een oven gekocht, na het twee jaar zonder te hebben gedaan. Aan het werk dus! Eenieder die zich door de aanscherping van de regels benadeeld voelt kan bij mij verhaal halen. Als je de komende winter niet zonder zweefvliegen kan: er komt een Landelijke Zweefvliegendag in februari! Daarnaast zal er een tweetal discussiebijeenkomsten zijn over de ecologie van de zweefvliegen en voor het project zullen op 13 en 14 januari de zweefvliegen in de collectie in Maastricht worden opgenomen. Succes met al het winterwerk, Wouter

4 4 ZWEEFVLIEGENNIEUWSBRIEF JRG 4 NR 3 Het merken van zeldzame zweefvliegen Ik wil waarschuwen tegen het merken van veel exemplaren van een zeer zeldzame zweefvlieg zoals bijvoorbeeld Willem Renema deed met Sericomyia lappona (zie Zweefvliegennieuwsbrief jrg 4, nr2 p4/5). Je moet er sterk rekening mee houden dat exemplaren met een gekleurde stip op de borststukrug of met een gekleurde vleugel niet meer aan bod komen bij de balts. Het resultaat daarvan is dat de populatie door jouw onderzoek bij de volgende generatie is gedecimeerd heb je er weinig aan dat jij hebt vastgesteld dat er een grote populatie aanwezig WAS. Volkert van der Goot N. Anslijnstraat WN Amsterdam Advertentie Nog héél even en dan verschijnt de Zweefvliegenveldgids van Menno Reemer bij de Jeugdbondsuitgeverij. In dit boekje zijn kleurenfoto s opgenomen van alle soorten van de Benelux. Voor elke soort worden in korte, overzichtelijke tekstjes de kenmerken opgenoemd. Dit is in het veld een handige aanvulling op de bestaande determinatieliteratuur. Je ziet in een oogopslag waar je een soort mee kunt verwarren en je kunt snel even de kenmerken scannen die je vergeten was. De prijs van het boekje zal onder de 20 gulden liggen. Het is te bestellen bij: Stichting Jeugdbondsuitgeverij Donkerstraat KB Utrecht of via website: Landelijke Zweefvliegendag Leiden, 17 februari 2001 Op zaterdag 17 februari 2001 wordt de tweede editie van de Landelijke Zweefvliegendag gehouden. Dit gebeuren vindt plaats in het auditorium van natuurhistorisch museum Naturalis in Leiden. De zaal is open vanaf uur, het programma begint om uur. Zo tegen het einde van de winter is een dag als deze een verademing: eindelijk weer eens genieten van mooie zweefvliegendia s en interessante verhalen. Het programma is nog niet geheel bekend, maar het ziet er zeer veelbelovend uit. Enkele onderdelen: - Als alles meezit komt Graham Rotheray uit Schotland om ons te vertellen over zweefvliegenlarven. Dit is in Europa de grote specialist op dit gebied. Hij schreef onder andere het boekje Colour guide to hoverfly larvae uit Dit mag je niet missen! - Komend jaar zullen we binnen het Zweefvliegenproject goed gaan kijken naar de ecologie van onze geliefde insectengroep. Willem Renema zal hier iets over vertellen. - Je kunt je inmiddels weggezakte veldkennis weer op peil brengen in de eerste Mysteryzweefvliegcompetitie. Dit betekent dia s kijken, raden wat het is en achteraf horen waarom je het fout hebt - Net als vorig jaar is er aan het eind van de dag gelegenheid om verzamelde zweefvliegen die moeilijkheden bij de determinatie opleveren voor te leggen aan enkele ervaren zweefvliegers. Van het volledige programma wordt je nog op de hoogte gebracht. Noteer de dag alvast in je agenda! Iedereen die iets wil vertellen wordt nadrukkelijk uitgenodigd om ons dit te laten weten. Ook korte mededelingen zijn welkom, en je kunt ook je dia s laten zien! Menno Reemer & John Smit EIS-Nederland Postbus RA Leiden reemer@naturalis.nnm.nl / smitj@naturalis.nnm.nl

5 ZWEEFVLIEGENNIEUWSBRIEF JRG 4 NR 3 5 Hulpjes bij het determineren- IV Zweefvliegproblemen? Voor het Zweefvliegenproject is het van belang dat determinaties zo betrouwbaar mogelijk gebeuren, en dat bovendien iedereen de soorten op dezelfde manier determineert. Vandaar dat de zweefvliegencommissie in deze rubriek iedere keer aandacht wil geven aan groepen zweefvliegen die niet altijd even makkelijk te determineren zijn. Na Leucozona, Eristalis, Eupeodes en de Cheilosia s rond C. bergenstammi volgen nu in deel IV de vrouwtjes van twee Platycheirus soorten. Tip: stop een kopie in je tabel en determineer zoveel mogelijk beesten in het veld! Misschien vind je aanvullende veldkenmerken. - ogen gescheiden - derde sprietlid geheel zwart - oranjegele, soms oranjerode vlekken aanwezig op segmenten 2-5 (soms ook op segment 6) - vlekken op segmenten 3-4 beginnen direct aan de voorrand van de segmenten - zijkant van het borststuk ten minste grotendeels duidelijk bestoven - gezicht niet naar voren uitstekend, middenknobbel klein en rond - dij 3 en scheen 3 met zwarte ring (soms net niet helemaal ringvormig) Aan deze kenmerken voldoen ook nog de zeldzame soorten P. europaeus en P. immarginatus. Kenmerken voor deze soorten zijn voldoende voorhanden, voor P. immarginatus in de diverse tabellen en voor P. europaeus in Van der Linden (1991). Voor onopgeloste problemen kunnen je je wenden tot de 'helpdesk' Wouter van Steenis of Theo Zeegers: w.vansteenis@natuurmonumenten.nl Theo.Zeegers@fietsersbond.nl Vrouwtjes Platycheirus clypeatus en P. scambus. Wouter van Steenis INLEIDING Herkenning van de soorten van het genus Platycheirus in het veld is niet altijd eenvoudig. Er zijn veel soorten die op elkaar lijken. Vooral de clypeatus-groep en de koppels albimanus / sticticus, scambus / immarginatus en fulviventris / perpallidus zijn vermaard moeilijk. Soms alleen de mannetjes, soms alleen de vrouwtjes, soms allebei. Afgelopen zomer bleek mij dat ook het onderscheid tussen vrouwtjes P. clypeatus en P. scambus niet altijd eenvoudig is. Volgens de boeken is het vrij eenvoudig: het zesde tergiet ( = rugdeel van het segment) is bij P. clypeatus geheel zwart, terwijl P. scambus hier duidelijke gele zijvlekken heeft. Helaas kom je ook vrouwtjes tegen met kleine gele vlekjes op het zesde segment. En hoe bepaal je dan welke soort het is? Ik wist hiervoor geen eenvoudige kenmerken. Navraag bij anderen leerde dat dit ook voor anderen gold. Reden om de literatuur en de beesten goed te bestuderen. OM WELKE PLATYCHEIRUSSEN GAAT HET HIER? De vrouwtjes van P. scambus en P. clypeatus samen zijn aan de hand van de volgende kenmerken van de meeste andere Platycheirussen te onderscheiden: Fig. 1. Achterlijf van vrouwtje Platycheirus. a: P. clypeatus (meestal zijn de vlekken op tergiet 2 wat kleiner), b: P. scambus. Tekeningen J. v.d. Linden. DE LITERATUUR Ik heb zeven tabellen bekeken voor kenmerken. Hierin wordt een scala aan kenmerken genoemd, die meestal bij meerdere tabellen terugkomen. Bij alle kenmerken is aangegeven in welke tabellen deze kenmerken gebruikt zijn. Merendeels zijn de soorten niet de laatste twee die tegenover elkaar worden uitgesleuteld. Daarom heb ik soms ook kenmerken op andere plaatsen in de sleutels meegenomen. Kleuring segment 6 Van der Goot (1981): in de regel zwart bij P. clypeatus, in de regel over een min of meer aanzienlijke afstand geel bij P. scambus (fig. 1). Torp (1994): segment 6 meestal zwart bij P. clypeatus en vaak min of meer geel bij P. scambus. Sack in Lindner (1932), Stubbs & Falk (1996): P. clypeatus tergiet 6 zwart en P. scambus tergiet 6 geel. Barendregt 1991: P. clypeatus tergiet 6 zwart en P. scambus (grotendeels) geel.

6 6 ZWEEFVLIEGENNIEUWSBRIEF JRG 4 NR 3 Van der Linden (1986): P. clypeatus tergiet 6 zwart of met kleine vlekjes, P. scambus tergiet 6 meestal geel. Vlekken op segment 2 Stubbs & Falk (1996): P. clypeatus heeft kleine vlekken op tergiet 2, terwijl P. scambus grote vlekken heeft op tergiet 2 (fig. 1). Verlinden (1991): de vlekken op segment 2 nemen bij P. clypeatus minder dan de helft van de lengte van het segment in, terwijl dit bij P. scambus tenminste 2/3 is. Zwarte ring op dij 3 en scheen 3 Van der Goot (1981), Sack in Lindner (1932), Torp (1994): dij 3 en scheen 3 bij P. clypeatus met een duidelijke zwarte ring, P. scambus gewoonlijk met een zwak afgetekend donkere ring. Beharing dij 1 Van der Goot (1981), Van der Lindern (1986), Stubbs & Falk (1996), Verlinden (1991): P. clypeatus met een lange witte haar aan de basis; P. scambus zonder witte haar (fig. 2). Overigens kan de lange witte haar bij P. clypeatus afgebroken zijn. Van der Goot (1981), Van der Linden (1986), Stubbs & Fak (1996), Torp (1991): P. clypeatus met rij haren achterop de dij die aan de basis ongeveer even lang is als de dij dik is en naar de top toe korter wordend. P. scambus heeft de beharing achterop dij 1 veel korter, over de hele dij van dezelfde lengte. Kleuring segment 6 Bij Platycheirus clypeatus is segment 6 overwegend donker. De helft van de dieren heeft een geheel donker 6e segment. De andere helft heeft aan de zijkanten duidelijk lichtere vlekken. Deze vlekken zijn altijd donkerder dan de vlekken op segment 5, maar soms scheelt het weinig. De vier vrouwtjes P. scambus hebben op segment 6 duidelijke vlekken van dezelfde kleur als de vlekken op segment 5. In de geringe hoeveelheid materiaal die ik heb is dit dus een goed kenmerk. Vlekken op segment 2 De vlekken op segment 2 nemen bij P. clypeatus minder dan 60% van de lengte van het segment is, terwijl dit bij de vier vrouwtjes P. scambus tussen de 70% en de 90% ligt. Gezien de grote spreiding binnen de soort zou hier net overlap kunnen optreden. Bij de meeste dieren zal dit een goed kenmerk zijn. Zwarte ring op dij 3 en scheen 3 In het materiaal uit Nederland hebben beide soorten meestal een vrij smalle, maar scherp afgetekende zwarte ring op dij en scheen 3. Bij beide soorten kan de ring gereduceerd zijn tot een of twee vlekken aan de voor- (en achter)zijde van de dij. Soms is de dij geheel geel met een iets donkerder waas. De scheen is altijd duidelijk zwart geringd, soms net gereduceerd tot twee vlekken. Beharing dij 1 De rij haren op dij 1 bij P. clypeatus is vooral goed te zien in vergelijking tot de dijdikte. De haren bij de basis zijn ongeveer even lang als de dij. Het korter worden is soms slecht te zien. P. scambus heeft de haren bij de basis ongeveer half zo lang als de dij. Doordat de haren wit zijn is dit kenmerk met een loupe slecht waar te nemen. De witte haar bij P. clypeatus is soms lastig te zien, doordat hij verscholen gaat tussen de langere andere haren. Omdat deze haar altijd langer is dan de dij dik, is verwarring met P. scambus uitgesloten. Fig. 2. Dij 1 van vrouwtje Platycheirus. a: P. clypeatus, b: P. scambus. Tekening J. v.d. Linden. Bestuiving borststuk Barendregt (1991): de zijkant van het borststuk van P. clypeatus is geheel bestoven. Bij P. scambus heeft de zijkant van het borststuk een glimmende vlek (fig. 3). Van der Linden (1986): onderste helft mesopleuron niet bestoven bij P. scambus. DE COLLECTIE De bovenstaande kenmerken heb ik bekeken bij een aantal dieren uit mijn collectie. Ik heb vier vrouwtjes P. scambus en een vijftiental vrouwtjes P. clypeatus bekeken, allemaal gevangen in Nederland. Bestuiving borststuk Meestal is de glimmende vlek op het mesopleuron een prima kenmerk om P. scambus te onderscheiden van de geheel bestoven P. clypeatus. De bestuiving op de zijkant van het borststuk van P. clypeatus kan aangetast zijn door het vasthouden van het dier bij het opprikken. Dan kan het lijken alsof P. clypeatus toch kleine glimmende plekken heeft. In vergelijking tot P. scambus zijn deze vaak kleiner en altijd minder scherp begrensd. Ook is de kale plek dan aan beide zijden van het borststuk verschillend. Bij exemplaren van P. clypeatus waarbij de bestuiving is aangetast zijn de haren op het mesopleuron nog wel aanwezig.

7 ZWEEFVLIEGENNIEUWSBRIEF JRG 4 NR 3 7 LITERATUUR Fig. 3. Borststuk van Platycheirus scambus, zijaanzicht. n: notopleuron, m: mesopleuron. Let op de onderste helft van het mesopleuron, die glimmend is. Tekening J. v.d. Linden. Overige kenmerken In het veld viel het me op dat vrouwtjes P. clypeatus op het gezicht en het voorhoofd een witte bestuiving en beharing hebben, terwijl die bij P. scambus meer een goudgele indruk maakt. In het collectiemateriaal heb ik dit verschil niet terug kunnen vinden. Het lijkt er ook op dat P. clypeatus een puntiger, meer glimmende middenknobbel heeft, maar dit is zo variabel dat dit zonder veel vergelijkingsmateriaal geen waarde heeft. Barendregt, A Zweefvliegentabel. Achtste druk. - Jeugdbondsuitgeverij, Utrecht. Goot, V.S. van der De zweefvliegen van West- Europa en Europees Rusland, in het bijzonder van de Benelux. - Bibliotheek KNNV 32. KNNV-uitgeverij. Linden, J. van der Het voorkomen van het genus Platycheirus (Diptera, Syrphidae) in Nederland. - Nieuwsbrief European Invertebrate Survey - Nederland, 17: Linden, J. van der Nieuwe soorten van het genus Platycheirus in Nederland en België (Diptera, Syrphidae). - Entomologische Berichten 51 (8): Sack, P., Syrphidae. - In: Lindner: Die Fliegen der Palaearktischen region, Band IV, 6. Stubbs, A.E. & S.J. Falk British Hoverflies; an illustrated identification guide. 4e druk met toegevoegd supplement. - British Entomological & Natural History Society. Torp, E Danmarks Svirrefluer. - Danmarks Dyreliv bd 6. Verlinden, L Zweefvliegen.- Koninklijk Belgisch Instituut voor Natuurwetenschappen, Brussel. CONCLUSIE De meeste vrouwtjes van P. clypeatus en P. scambus zijn eenvoudig in het veld te herkennen aan de tekening op het zesde segment. Alleen als de vlekken wel aanwezig en duidelijk zijn, maar niet zo licht gekleurd als die op het 5e segment lijkt er een probleem te kunnen zijn. In het veld is dan de glimmende vlek op het mesonotum (zijkant borststuk) een mooi aanvullend kenmerk. Thuis onder de binok verdient de beharing op dij 1 de voorkeur. De tekening op dij 3 en scheen 3 is geen goed kenmerk tussen deze soorten. De kleur van de beharing en bestuiving op gezicht en voorhoofd verdient nadere aandacht.

8 8 ZWEEFVLIEGENNIEUWSBRIEF JRG 4 NR 3 Zwevende zweefvliegen Willem Renema Een belangrijke rol in het leven van een zweefvlieg is weggelegd voor voortplanting: vaak wordt zelfs gezegd dat alles in het leven draait om voortplanting. Territoriumgedrag bij zweefvliegen wordt, zover mij bekend, altijd vertoond door mannetjes. Ze verdedigen een gebied waaruit ze alle andere mannetjes, maar in sommige gevallen ook andere insecten, verjagen. Een verdedigbaar territorium bevat over het algemeen een gebied waar de mannetjes makkelijk vrouwtjes kunnen vinden. Dit kan zijn op een plek waar vrouwtjes foerageren, eieren af kunnen zetten of langs komen als ze van de een naar de ander vliegen. Het bekendste territoriumgedrag is waarschijnlijk wel het zweven. Dit is ook het makkelijkst herkenbare gedrag. Iets anders wat velen wel eens gezien zullen hebben is het uitvallen vanaf een blad of tak. Mannetjes die op een blad zitten vallen alles aan wat in hun buurt komt. Vaak wordt dit afgewisseld met zweefgedrag. Een derde type territoriumgedrag is vaak wat moeilijker herkenbaar, het patrouilleren. Mannetjes vliegen heen en weer langs een geschikte biotoop. Het is niet altijd in een keer duidelijk of het echt territorium gedrag betreft, of gewoon langsvliegende beesten. Soorten die zulk gedrag wel vertonen zouden Syritta pipiens en Platycheirus albimanus kunnen zijn. De eerste vliegt vaak laag door de vegetatie, waarbij hij regelmatig kort stil staat en dan weer verder vliegt. Als ze een ander mannetje tegenkomen, gaan ze met de koppen naar elkaar toe staan en draaien ze (kort) om elkaar heen. ZWEVEN In dit stuk heb ik het verder alleen maar over het zweefgedrag van de mannetjes. Ik geef een opsomming van soorten waarbij ik zweefgedrag, of in sommige gevallen een afgeleide daarvan heb waargenomen. Deze lijst is vast niet compleet, en ik hoop dat iedereen die dit gedrag ook waargenomen heeft (bij dezelfde of ook bij andere soorten) dit aan mij wil doorgeven. Ook over ander opvallend gedrag, zoals boven genoemd patrouilleren of uitvallen (voor iets meer, zie Stubbs en Falk 1983). Waar gaan de mannetjes staan? Als het gaat om het vinden van vrouwtjes, zou je denken dat mannetjes op twee plaatsen kunnen gaan zoeken: op de plek waar voedsel te vinden is, of op een plek waar de eitjes afgezet moeten worden. Dit zijn dan ook plaatsen waar je vaak zwevende mannetjes ziet (Melangyna quadrimaculata bij wilgenkatjes, Brachyopa bij bloedende bomen). Maar al die soorten op zonnige plekken in het bos dan? Hier staan vaak geen bloemen, maar vaak zie je ook niet direct een plek waar je ei afzet verwacht (toegegeven, van veel soorten weten we nog niet wat ze als een optimale plek voor eileg beschouwen). Bij dazen vond Theo Zeegers (2000) dat dit waarschijnlijk om plekken gaat waar vrouwtjes langs komen als ze van het voedselgebied naar het voortplantingsgebied gaan. Dit zou bij zweefvliegen ook wel eens zo kunnen zijn. Omdat het vaak zonnige plekken betreft, kan het ook zijn dat het plekken zijn waar veel beesten gaan zonnen. Of mogelijk gaat het om plaatsen waar vrouwtjes naar toe komen om mannetjes te vinden, een soort baltsplaatsen zoals die bij bijvoorbeeld Kemphanen bekend zijn. Opsomming zwevende zweefvliegen Xanthogramma pedissequum De mannetjes van deze soort zweven vaak in ruige kruidenweitjes, tussen de begroeiing of op de overgang tussen hoge en lage vegetatie. X. citrofasciatum zag ik eenmaal ook zulk gedrag vertonen, maar deze waarneming betrof kortere vegetatie en hij vloog erg laag boven de grond. Episyrphus balteatus Deze soort staat vaak in grote groepen voor door zon beschenen struiken of boombladeren in het bos te zweven. Syrphus De drie soorten van het genus Syrphus staan vaak te zweven op zonnige plekken in bossen. Vaak zijn er geen bloemen in de buurt. Zowel S. ribesii, S. torvus als S. vitripennis vertonen dit gedrag. Ik heb maar een enkele keer waargenomen dat er twee soorten op één plek hingen, maar moet daarbij bekennen niet heel vaak meerdere mannetjes achter elkaar te vangen. Melangyna cincta staat vaak in heel grote groepen boven open plekken in het bos. De vliegen staan meestal maar heel kort op 1 plaats en vliegen vaak in korte rukjes van plek naar plek. In deze groepen sommige exemplaren soms erg hoog, wel tot ongeveer 6m (en veel hoger is het moeilijk waarnemen). In het vroege voorjaar staat M. quadrimaculata vaak hoog naast en boven wilgenkatjes te zweven. Epistrophe. Soorten uit dit genus staan vaak in kolommetjes te zweven aan de randen van bossen of boven wat opener bospaden. Deze kolommen kunnen soms erg hoog zijn, en wel 10 tot 15 mannetjes bevatten. Van Epistrophe eligans zie je dit gedrag met meest, en kan je het zelfs in tuinen waarnemen. De onderste in de kolom staat vaak al erg hoog, vaak zo rond de drie meter. Andere Epistrophes waarvan ik dit gedrag heb gezien zijn E. nitidicollis en E. melanostoma. De laagste exemplaren stonden bij deze soorten steeds veel lager, zo rond de meter boven de grond. Meer over dit genus staat in Reemer (1999). Meligramma euchroma In het vroege voorjaar heb ik deze soort twee maal (beide malen in landgoed t Hoosten) voor een struik die in de zon stond zien zweven. Mannetjes stonden vaak even voor de struik en gingen regelmatig op de bladeren zitten.

9 ZWEEFVLIEGENNIEUWSBRIEF JRG 4 NR 3 9 Chrysotoxum. Op de Meinweg zag ik enkele malen C. festivum zweven aan de rand van de hei, in de buurt van een mierennest (Formica). Een ander keer zag ik hem in een slootkant zweven tussen witte schermbloemen. Andere soorten zag ik nooit zweefgedrag vertonen. Stubbs en Falk (1983) vermelden nog zweefgedrag van C. bicinctum en C. arcuatum. Dasysyrphus albostriatus. Wederom een soort die vaak op in bosranden en iets grotere open plaatsen in bossen staat te zweven. Net als M. cincta is dit een erg zenuwachtige zwever, die zich vaak over nog grotere stukken verplaatst. Twee vroeg vliegende soorten uit het geslacht Platycheirus die ik wel eens heb zien zweven zijn P.ambiguus en P. discimanus. In het vroege voorjaar staat P. discimanus soms boven wilgenkatjes bij wilgen in rietland of op vochtige hei. De vrouwtjes zitten dan vaak op de katjes. P. ambiguus vertoond hetzelfde gedrag, maar dan op sleedoorn. Enkele soorten uit het geslacht Cheilosia zweven ook. In het vroege voorjaar staan mn Cheilosia albipila vaak in groepjes van 4-8 in bosranden. Soms staan ze vlak voor bloeiende wilgen, maar vaak staan ze ook midden op open plekken. In de duinen bij Wassenaar heb ik van het voorjaar enkele keren waargenomen dat onder de plek waar een groepje mannetjes territoriaal zweefden, enkele vrouwtjes zaten te zonnen. Een maal vloog een vrouwtje hard op een mannetje toe, en vlogen ze samen naar een naburige wilg om op de katjes te paren. Deze paring duurde wel enkele minuten. In de duinen zweven mannetjes C. bergenstammi zowel in het voor- als najaar boven plaatsen waar kruiskruid groeit. Meestal staan ze op 1,5-2m (net als C. albipila), in groepen die soms best groot kunnen zijn. Meestal zijn het er 3-4, maar soms ook wel 10 tegelijk. Cheilosia semifasciata is ook een beruchte zwever. De meeste waarnemingen van deze soort betreffen mannetjes die staan te zweven boven bospaden. Ook Cheilosia pagana zweeft vaak, en doet dit soms ook in grote groepen. Meestal staan ze voor door zon beschenen bomen, maar ik heb ze ook in de schaduw tussen twee gewonde dennen zien zweven. Cheilosia variabilis is ook een soort waarvan de mannetjes vaak zweven. In het voorjaar zitten de mannetjes op ongeveer een meter hoogte te zonnen op bladeren, en gebruiken die als basis voor frequente, maar kort durende zweef patrouilles. Van alle soorten van het genus Brachyopa is zweefgedrag ook bekend. Ze staan niet echt stil, maar dansen meer voor gewonde bomen. Meestal hangen meerdere mannetjes voor een wond, die zich erg weinig van elkaar aantrekken. Slechts zelden heb ik een mannetje een ander mannetje zien wegjagen, altijd uit de scutellaris groep. Echter ik zag ook een keer een mannetje een vrouwtje wegjagen. Ik ga hier niet verder in op dit gedrag, er zijn al meerdere publicaties geweest waar per soort de boomvoorkeur wordt behandeld. Sphegina is een ander genus dat zijn eigen manier van zweven heeft. Hoewel minder vaak bij de algemeenste soort S. clunipes en S. elegans, hangen soorten uit dit genus vaak min of meer op hun plek met afhangende achterpoten. Vaak doen ze dit in de schaduw, soms zelfs in de schaduw van bloemen. In t Hoosten en het Bunderbos heb ik grote groepen S. verecunda waargenomen die zo dansten. Opvallend was dat dit op beide plaatsen rond bloeiende dolle kervel was. De enige keer dat ik S. clunipes en S. elegans zo zag zweven, stonden ze wel in de schaduw, maar een halve meter boven de vegetatie (zevenblad) en waren het voornamelijk vrouwtjes. Ze lieten witte paketjes vallen, die ik destijds als eieren interpreteerde, maar waar ik nu aan twijfel. Alle drie de Nederlandse soorten Microdon heb ik ook zien zweven. M. eggeri meestal in beboste stukken, en nooit ver van mierennesten. M. devius heb ik altijd in open vegetatie gezien, hetzij op de rand van hei met een geplagd stuk, hetzij boven mierennesten (Lasius) op een kalkgrasland. Slechts één Nederlandse waarneming van M. mutabilis zet geen zoden aan de dijk, maar ook deze stond te zweven boven een mierennest aan de rand van een stukje hei, maar de omgeving was veel natter dan bij M. devius. Volucella pellucens is een gerenommeerde zwever. Vaak kan je deze soort op grotere hoogte zien staan boven bospaden en op open plekken in bossen. Ook V. inflata heb ik echter wel eens zien zweven, een keer op de Riesenberg boven een pad en een keer op de Meinweg. Allebei de keren stonden er twee mannetjes naast elkaar, en vielen ze elkaar behoorlijk lastig. Op de Meinweg zaten er twee vrouwtjes in de buurt. Deze zomer zagen Wouter van Steenis en ik ook Xylota sylvarum staan zweven. In eerste instantie aan de rand van hogere kruiden vegetatie met een fietspad, later boven appelvlaai. Hij stond niet echt stil, maar vloog langzaam vooruit, met de poten opgetrokken (uitstekend) langs zijn achterlijf. Chalcosyrphus nemorum is een andere zweefvlieg uit de Xylotini die vaak territoriaal gedrag vertoont. Met een uitvalsbasis vanaf een blad of takje, meestal laag bij de grond, vliegen ze op en staan ze kortstondig te zweven boven de vegetatie. Ook over Criorhina is in dit verband al wel vaker geschreven (zie onder andere Renema 1993). C. floccosa, C. pachymera en C. ranunculi zweven zeer regelmatig rond bomen, soms zelfs alledrie bij dezelfde boom. C. floccosa vliegt vaak heen en weer tussen verschillende bomen, en blijft laag bij de grond. C. pachymera en C. ranunculi zijn vaak erg honkvast aan 1 boom, waarbij C. pachymera vooral laag bij de grond zweeft en C. ranunculi soms tot erg grote hoogte, langzaam stijgend omhoog vliegt (met hangend achterlijf). Van de Eristalini zweven veel soorten ook regelmatig, en bij sommige soorten manifesteert het zich als een ingewikkelde balts. Helophilus pendulus en H.

10 10 ZWEEFVLIEGENNIEUWSBRIEF JRG 4 NR 3 trivitattus heb ik beiden wel eens rond een wijfje zien vliegen, maar zonder de vlinderachtige vlucht zoals Anasymia lineata dat doet. Zowel bij Eristalinus aeneus als bij E. sepulchralis heb ik ook gezien. Het mannetje blijft met zijn hoofd naar het wijfje vliegen, met het achterlijf iets boven het horizontale vlak tussen de vleugels. Het gedrag binnen het genus Eristalis is zeer divers. Eristalis pertinax, E. tenax en soms E. horticola staan vaak hoog te zweven op open plekken en langs bosranden. E. nemorum hangt laag boven een vrouwtje, totdat hij een kans krijgt om te paren. Soms zie je wel 3-5 mannetjes boven een vrouwtje. Wederom, deze lijst is zeker niet uitputtend, en nog veel details moeten een keer goed bekeken worden. Zijn er hoogtes waartussen soorten vliegen, of is de variatie die we waarnemen voornamelijk gerelateerd aan de hoogte waarop we waarnemingen doen? Willem Renema Langegracht NW Leiden Renema@naturalis.nnm.nl LITERATUUR Reemer, M Faunistiek en ecologie van het genus Epistrophe in Nederland (Diptera, Syrphidae). - Nederlandse Faunistische Mededelingen 8: Renema, W Criorhina, behaviour and habitat in Limburg (Diptera: Syrphidae). - Stridula 17(2): Stubbs, A.E. en S.J.Falk British hoverflies. - BENHS, London. Zeegers, T. en T. van Haren Dazen en dazenlarven. - Wetenschappelijke Mededelingen KKNV 225. Waarnemingenrubriek Momenteel is het weer nogal zweefvlieg-onvriendelijk. Wel zag Jan Degenaar op 11 december in de tropische kas van de Harense Hortus een mannetje Eristalis tenax

11 ZWEEFVLIEGENNIEUWSBRIEF JRG 4 NR 3 11 In de mottenballen Menno Reemer & John Smit De twee betaalde medewerkers van het Zweefvliegenproject zijn al sinds oktober 1999 bezig met het opnemen van alle zweefvliegen in de grote museumcollecties van Amsterdam en Leiden. Twee dagen per week snuiven wij gebogen over onze binoculairs de geur van mottenballen. Wat betekent dat opnemen precies en wat levert het op? Hieronder geven we een kort verslag van ons monnikenwerk. HET OPNEMEN VAN COLLECTIES Bij het opnemen van de collecties controleren wij van elk exemplaar de determinatie. Dit blijkt geen overbodige luxe, want zelfs in collecties die door experts op naam gebracht zijn, kun je soms nog rare fouten tegenkomen. Het komt bijvoorbeeld voor dat je acht verschillende soorten vindt tussen materiaal dat als Syrphus ribesii is gedetermineerd. En zo kan het gebeuren dat er van de ene soort nog maar half zo veel exemplaren overblijven, terwijl het aantal van een andere soort verdubbelt. Tussen elke soort zitten wel enkele verrassingen. Na de determinatie worden van elk exemplaar de etiketgegevens in een databestand ingevoerd: vindplaats (eventueel met coördinaten), vangdatum, verzamelaar etc. Dit bestand wordt toegevoegd aan de Databank Nederlandse Zweefvliegen, dat over enkele jaren de basis zal zijn voor de zweefvliegenatlas. Juist toen we klaar waren werd de collectie van Jan Lucas aan de ZMA-collectie toegevoegd, goed voor nog vele duizenden exemplaren. Gelukkig zijn deze gegevens beschikbaar in een kaartsysteem, dat al enkele jaren geleden voor het Zweefvliegenproject is opgenomen... EN VERDER? Inmiddels zijn we begonnen met het opnemen van de collectie van het Nationaal Natuurhistorisch Museum (Naturalis) in Leiden. Hoeveel werk dit precies is, is nog moeilijk te zeggen, maar we verwachten hier wel het grootste deel van het jaar mee bezig te zijn. Naast het collectiewerk houden we ons ook bezig met het onderhoud van het bestand. Dit omvat nu zo n gegevens en het groeit gestaag. Het schiet alleen nog niet zo op met de waarnemingen van afgelopen jaar: waar blijven jullie? Voor het insturen van je waarnemingen en voor vragen over het Zweefvliegenproject zijn wij te bereiken via het adres in het colofon. LITERATUUR NJN Voorlopige atlas van de Nederlandse zweefvliegen (Diptera, Syrphidae). EIS- Nederland, Leiden en Nederlandse Jeugbond voor Natuurstudie, s-graveland. Smit, J.T Anasimyia lunulata (Meigen, 1822) nog steeds inheems! Zweefvliegennieuwsbrief 4(2): 15. DE COLLECTIE VAN HET ZOÖLOGISCH MUSEUM AMSTERDAM In november hebben we ons werk in de collectie van het ZMA afgerond. Dit betekent dat we ongeveer zweefvliegen op naam hebben gebracht en van elk exemplaar de gegevens hebben ingevoerd. Dit levert zeer waardevolle informatie op, vooral omdat de collectie veel oude exemplaren herbergt. Hiermee zijn we beter in staat om de historische verspreiding van soorten in de afgelopen eeuw in kaart te brengen. Dit was in de voorlopige zweefvliegenatlas (NJN 1998) nog niet goed mogelijk. Tussen de verrassingen die uit de collectie opdoken zijn onder andere twee nieuwe Cheilosia-soorten voor de Nederlandse fauna. Deze zullen volgend jaar gepubliceerd worden in het tijdschrift Nederlandse Faunistische Mededelingen. Andere bijzondere vondsten zijn bijvoorbeeld het derde Nederlandse exemplaar van Eupeodes lundbecki, het derde exemplaar van Eristalis rupium en een recent exemplaar van de uitgestorven gewaande Anasimyia lunulata (zie Smit 2000).

12 12 ZWEEFVLIEGENNIEUWSBRIEF JRG 4 NR 3 Inhoud WINTERPLANNING 2000 / VAN DE VOORZITTER HET MERKEN VAN ZELDZAME ZWEEFVLIEGEN LANDELIJKE ZWEEFVLIEGENDAG LEIDEN 17 FEBRUARI HULPJES BIJ HET DETERMINEREN IV VROUWTJES PLATYCHEIRUS CLYPEATUS EN P. SCAMBUS... 5 ZWEVENDE ZWEEFVLIEGEN WAARNEMINGENRUBRIEK IN DE MOTTENBALLEN