Van nieuw project tot geïntegreerd werk

Transcriptie

1 Van nieuw project tot geïntegreerd werk Lessen uit 6 jaar hepatitis B vaccinatiecampagne Het outreachend werven van doelgroepen is kenmerkend voor de hepatitis B-vaccinatiecampagne, die in 2002 van start ging. GGD en en hun samenwerkingspartners bouwden daarmee in de periode een schat aan ervaring op. De lessen uit deze succesvolle campagne kunnen van waarde zijn voor preventiewerkers op meerdere terreinen, en zijn daarom gebundeld in dit boek. Van nieuw project tot geïntegreerd werk Lessen uit 6 jaar hepatitis B-vaccinatiecampagne Van nieuw project tot geïntegreerd werk Lessen uit 6 jaar hepatitis B vaccinatiecampagne

2 Van nieuw project tot geïntegreerd werk Lessen uit 6 jaar hepatitis B-vaccinatiecampagne 1

3 Voorwoord 2 3 Mensen die vanwege hun leefstijl een verhoogd risico op hepatitis B lopen, krijgen in Nederland sinds 2002 een gratis vaccinatieserie aangeboden. Deze landelijke hepatitis B-vaccinatiecampagne voor risicogroepen wordt uitgevoerd door de GGD en en hun samenwerkingspartners in Nederland. Het verhoogde risico geldt voor drugverslaafden, prostituees en voor mannen die seks hebben met mannen (msm). Aan de GGD en de taak om zo veel mogelijk mensen uit deze doelgroepen te vaccineren. Simpelweg een spreekuur instellen, dat zou niet werken. Onze doelgroep komt in het algemeen niet uit zichzelf naar de GGD. De preventiewerkers moesten zelf op pad om mensen op te sporen en te motiveren voor vaccinatie. Wij zijn van mening dat de ervaringen die hierbij zijn opgedaan, waardevol kunnen zijn voor preventiewerkers die ongeacht het onderwerp- eveneens op een outreachende manier hun doelgroepen willen bereiken. De lessen die de GGD en en wij hebben geleerd, delen wij graag met collega s en zijn daarom gebundeld in dit boek. Een aantal medewerkers van GGD en verspreid over Nederland is gevraagd naar ervaringen en succesfactoren en daarnaast is gebruik gemaakt van onder meer onderzoeken en evaluaties naar aanleiding van de hbv-campagne. Ons doel was een handig naslagwerkje te maken, met praktisch nut voor bijvoorbeeld preventiewerkers die eveneens outreachend willen gaan werken. De landelijke coördinatie van de hbv-campagne was tot 1 januari 2009 in handen van GGD Nederland, en is inmiddels overgedragen aan het Centrum Infectieziektenbestrijding (CIb) van het RIVM. Dankzij het enthousiasme, de inventiviteit en volhardendheid van GGD-medewerkers en de landelijke samenwerkingspartners was het een genoegen om deze campagne te coördineren. Wij wensen iedereen die betrokken is bij de campagne veel plezier en succes met de voortzetting ervan! Namens het projectteam bij GGD Nederland, Quita Waldhober Projectcoördinator landelijke hepatitis B-vaccinatiecampagne risicogroepen GGD-contactpersonen voor de hbv-campagne,

4 Inhoud 4 5 Vaktermen 6 Inleiding 9 1 Waarom een hepatitis B-vaccinatiecampagne? In vogelvlucht door zes jaar campagne 15 3 Lessen uit de praktijk 29 > Mannen die seks hebben met mannen 35 > Prostituees 45 > Druggebruikers 53 > Hetero s met wisselende seksuele contacten 59 4 Landelijke ondersteuning 65 5 Begeleidend onderzoek en resultaten 71 6 Samenvatting en conclusie 77 7 Bronnen 81 Wervingsposter van GGD Rotterdam-Rijnmond

5 Vaktermen 6 7 In de hepatitis B-vaccinatiecampagne (hbv-campagne) wordt het nodige jargon gebruikt. Voor niet-ingewijden is hier een verklarende lijst. Acute hepatitis B Bij acute hepatitis B krijgt een deel van de patiënten (milde tot ernstige) klachten, anderen merken niets. Het virus verdwijnt meestal binnen een half jaar. De arts stelt met behulp van een bloedonderzoek vast of de patiënt is genezen. Na genezing is de patiënt in de meeste gevallen immuun en niet meer besmettelijk. Een klein deel van de geïnfecteerden behoudt het virus. Zie Chronisch drager. Baan of cruising area Een homo-ontmoetingsplaats in de openlucht (bijvoorbeeld een parkeerplaats of een park) waar naast ontmoeting ook seksueel contact plaatsvindt. Bron- en contactopsporing Na het vinden van een drager van het hepatitis B-virus of iemand met acute hepatitis B voert de GGD bron- en contactopsporing uit om preventieve maatregelen te nemen ter voorkoming van verdere verspreiding. Er wordt nagegaan wie de mogelijke bron is van de besmetting. Daarnaast worden indien mogelijk (seksuele) contacten van de betreffende persoon opgespoord om deze mensen te testen op, dan wel te vaccineren tegen hepatitis B. Chronisch drager Iemand die na besmetting met het hepatitis B-virus niet immuun is geworden, maar het virus bij zich blijft dragen. Dit is bij vijf tot tien procent van de geïnfecteerden met hepatitis B het geval. Een chronisch drager kan (ongemerkt) andere mensen besmetten. CIb Centrum Infectieziektebestrijding, een onderdeel van het RIVM. Compliance / therapietrouw Voor de hbv-campagne houdt therapietrouw in dat de serie van drie vaccinaties wordt afgemaakt. DJI De Dienst Justitiële Inrichtingen is onderdeel van het ministerie van Justitie en bestaat uit de sectoren Gevangeniswezen (Penitentiaire Inrichtingen), Forensische Zorg, Justitiële Jeugdinrichtingen (Rijks Jeugdinrichtingen en Particuliere Jeugdinrichtingen) en de directie Bijzondere Voorzieningen (Detentiecentra en Uitzetcentra). Gedragsgebonden risicogroepen Mensen die door hun levensstijl een vergroot risico lopen op een aandoening, in dit geval hepatitis B. Hoog-endemisch gebied Een gebied waar een ziekte gedurende langere tijd, in hoge mate voorkomt. IVO Instituut voor Onderzoek naar Leefwijzen en Verslaving. Justitiële inrichtingen (JI s) JI s is de verzamelnaam voor onder meer huizen van bewaring, gevangenissen, tbs-klinieken, justitiële jeugdinrichtingen en detentie- en uitzetcentra. De Kringen Groepen van lesbische vrouwen, homoseksuele mannen en biseksuele mensen in Nederland. De lokaal gevormde groepen bestaan uit acht tot vijftien mensen die regelmatig bij iemand thuis bij elkaar komen voor een gesprek over onder meer onderwerpen die met homoseksualiteit te maken hebben. Msm Mannen die seks hebben met mannen. De term wordt gebruikt om alle mannen met homoseksuele contacten aan te duiden, ook degenen die zichzelf niet als homo- of biseksueel wensen te profileren. Outreachend werken Binnen de hbv-campagne houdt outreachend werken in dat GGD ers locaties bezoeken waar de doelgroep samenkomt, zoals een gaybar of een prostitutiespreekuur, en ter plekke vaccinatie aanbieden. Peers Vrijwilligers met wie mensen uit de doelgroep zich kunnen identificeren. Rappelleren Het herinneren van deelnemers aan in dit geval- hun tweede of derde vaccinatie (bijvoorbeeld per brief of telefoon). Het rappelleren vraagt binnen de hbv-campagne veel aandacht; om langdurig beschermd te zijn tegen hepatitis B moeten deelnemers de volledige serie van drie vaccinaties toegediend krijgen. Swingers Swingen is seks tussen twee of meer stellen of koppels. Ook wel partnerruil genoemd. De ontmoetingen vinden vaak plaats in parenclubs.

6 Inleiding 8 9 De hepatitis B-vaccinatiecampagne (hbv-campagne) ging in 2002 van start, met als doel een gratis hepatitis B-vaccinatieserie aan te bieden aan de klassieke risicogroepen. Daaronder werden verstaan: homo- en biseksuele mannen (verder in het boek afgekort als msm oftewel mannen die seks hebben met mannen), prostituees, harddruggebruikers en heteroseksuelen met wisselende seksuele contacten. Binnen een half jaar na de start van de campagne kon men voor de serie van drie vaccinaties bij elke GGD in Nederland terecht. De term klassieke risicogroepen is inmiddels vervangen door gedragsgebonden risicogroepen. Maar klassiek of niet, feit is dat de personen uit de doelgroepen niet altijd makkelijk bereikbaar zijn. Eén van de uitdagingen in de campagne was dan ook vanaf het begin: hoe bereik je deze doelgroepen? Hoe motiveer je ze en hoe zorg je dat ze de eerste en volgende vaccinaties krijgen? Bij de hbv-campagne is dan ook veel kennis en ervaring opgebouwd met een outreachende werkwijze. Die kennis willen wij graag delen met anderen. In dit boek beschrijven wij de aanleiding voor de hbv-campagne (hoofdstuk 1) en wordt een overzicht gegeven van de belangrijkste ontwikkelingen, mijlpalen en neveneffecten (hoofdstuk 2). In hoofdstuk 3 staan wervingsstrategieën beschreven die werken, de zogeheten best practices, maar ook komen minder succesvolle activiteiten aan bod. Hoofdstuk 4 geeft een beeld van de manier waarop de landelijke ondersteuning aan GGD en plaatsvond. Een overzicht van onderzoeken en publicaties, gerelateerd aan de hbv-campagne, is te vinden in hoofdstuk 5. In hoofdstuk 7 zijn per hoofdstuk de bronnen vermeld waarnaar in de tekst wordt verwezen. Deze uitgave is mogelijk gemaakt door ZonMw en kwam mede tot stand dankzij de medewerking van alle hbv-campagnecoördinatoren bij de GGD en. Daarnaast is gebruik gemaakt van interviews met tien coördinatoren, informatie uit de HBV-CampagneBerichten, projectplannen outreachend werken, evaluaties, onderzoeken en publicaties over de campagne. Hbv-campagnelogo

7 Waarom een hepatitis B vaccinatiecampagne? Sinds 1982 is er een veilig en betrouwbaar vaccin beschikbaar tegen hepatitis B. Omdat de ziekte in Nederland beperkt voorkomt, is destijds gekozen voor het vaccineren van de belangrijkste risicogroepen voor hepatitis B. Een deel van deze risicogroepen wordt via het reguliere medische circuit bereikt. Dat geldt echter niet voor mensen uit de gedragsgebonden risicogroepen: prostituees, mannen die seks hebben met mannen (msm), hetero s met wisselende contacten en harddruggebruikers. Zij vormen de doelgroepen van de hepatitis B-vaccinatiecampagne. Hepatitis B, wat is het? Hepatitis B is een leverinfectie, veroorzaakt door het hepatitis B-virus (HBV). Het hepatitis B-virus is zeer besmettelijk en wordt overgedragen door chronisch dragers van het virus. Dat kan via seksueel, bloed-bloed contact en verticale overdracht (van moeder op kind). Het virus dringt de levercellen binnen en veroorzaakt daar een ontsteking. Vijf tot tien procent van de geïnfecteerden blijft chronisch drager van het virus, hetgeen kan leiden tot leverontsteking. Dit kan levercirrose en zelfs leverkanker tot gevolg hebben. Klachten kunnen echter ook geheel ontbreken. Het virus verdwijnt dan vanzelf, zonder complicaties. Bij voldoende aanmaak van antistoffen is er dan immuniteit en bescherming voor de rest van het leven. In Nederland is 0,2 procent van de bevolking chronisch drager van het hepatitis B-virus. Verder heeft 2,1 procent ooit een infectie met hepatitis B doorgemaakt en is daarmee immuun (1). In de volksmond wordt hepatitis wel geelzucht genoemd. Geelzucht is echter het gevolg van een ontstoken lever. Dit komt ook voor bij andere ontstekingen van de lever, waarbij hepatitis B niet de oorzaak is. Drie vaccinaties Om langdurig beschermd te zijn tegen hepatitis B, zijn drie vaccinaties noodzakelijk. De eerste vaccinatie wordt na een maand gevolgd door de tweede. Vijf maanden daarna volgt de derde vaccinatie. Binnen de hbv-campagne wordt bij de eerste vaccinatie ook bloed afgenomen om te kijken of de persoon ooit met het virus in aanraking is geweest (bepaling van anti-hbc). Als de uitslag positief Voorlichtingsfolders hbv-proefproject,

8 12 Hoofdstuk 1 Waarom een hepatitis B-vaccinatiecampagne? 13 is (dus ooit in aanraking geweest met het virus), dan wordt bepaald of iemand nog steeds het virus bij zich draagt (HBsAg). Is dat het geval, dan vindt bron- en contactopsporing plaats volgens het protocol van de GGD. Nederlands vaccinatiebeleid ten aanzien van hepatitis B Zoals hierboven geschetst, komt hepatitis B in Nederland beperkt voor. In maart 2009 adviseerde de Gezondheidsraad (2) om de hepatitis B-vaccinatie standaard op te nemen in het Rijksvaccinatieprogramma. Tot 2009 was het advies alleen groepen die een verhoogd risico lopen de vaccinatie aan te bieden: seksuele partners en gezinsleden van chronisch geïnfecteerden; pasgeborenen van wie de moeder chronisch geïnfecteerd is (zwangerschapsscreening); hemodialysepatiënten; patiënten met continue ambulante peritoneale dialyse; hemofiliepatiënten; patiënten die regelmatig of in grote hoeveelheden bloed en bloedproducten ontvangen; verstandelijk gehandicapten in inrichtingen; personen met Down-syndroom; werknemers in de gezondheidszorg (of in opleiding), indien hun werk contact met bloed met zich meebrengt; pasgeborenen van wie tenminste één ouder afkomstig is uit een hoog-endemisch land; kinderen (geboren na 1/1/03) van asielzoekers; nieuw binnengekomen kinderen van asielzoekers tot en met 18 jaar; mensen die een prik-, spat- of snij-accident hebben gehad met bewezen positief of verdacht bloed; gedragsgebonden risicogroepen, te weten: prostituees, mannen die seks hebben met mannen en harddruggebruikers. De hbv-campagne voor gedragsgebonden risicogroepen De Gezondheidsraad concludeerde in 1983 en 1996 (3 & 4) dat de gedragsgebonden risicogroepen voor hepatitis B niet werden bereikt via het reguliere medische circuit. Daarom ging in 1998 een proefproject van twee jaar van start bij zeven GGD en, waarin de haalbaarheid werd onderzocht van een gratis aanbod voor hepatitis B-vaccinatie via de GGD. Naar aanleiding van de positieve uitkomsten van het proefproject (5) besloot het ministerie van VWS de collectieve preventie van hepatitis B te intensiveren en de klassieke risicogroepen landelijk via de GGD en gratis hepatitis B-vaccinatie aan te bieden. Het doel van de hepatitis B-vaccinatiecampagne was (en is nog altijd) zo veel mogelijk mensen uit de risicogroepen te vaccineren, zodat zij beschermd zijn tegen hepatitis B. Dat zal op termijn leiden tot vermindering van de transmissie van het hepatitis B-virus en vermindering van het aantal mensen met acute hepatitis B in de risicogroepen. Hoewel deelname aan de vaccinatiecampagne plaatsvond op vrijwillige basis, deden alle GGD en binnen een half jaar na de start in 2002 mee. GGD Nederland coördineerde de landelijke hbv-campagne van 2002 tot Dit gebeurde in opdracht van de minister van VWS en onder begeleiding en met financiering van ZonMw. De coördinatie is uitgevoerd in samenwerking met de landelijke organisaties Schorer (het Nederlands instituut voor homoseksualiteit, gezondheid en welzijn), Soa Aids Nederland (SANL, het expertise- en kenniscentrum voor hiv/aids en andere soa) en de Landelijke Steunfunctie Preventie/het Trimbos-instituut (het landelijk kennisinstituut voor de geestelijke gezondheidszorg, de verslavingszorg en de maatschappelijke zorg). In januari 2009 is de landelijke coördinatie van de hbv-campagne overgedragen aan het Centrum Infectieziektebestrijding / RIVM. Het vaccineren van gedragsgebonden risicogroepen blijft de komende decennia relevant, ongeacht de beslissing van VWS over het al dan niet opnemen van hepatitis B-vaccinatie in het Rijksvaccinatieprogramma.

9 In vogelvlucht door zes jaar campagne Roze Zaterdag in Bergen op Zoom, Een nieuw project, een nieuwe werkwijze. De eerste tijd was het pionieren. Maar gaandeweg stond de hbv-campagne als een huis, met stevige pijlers in de vorm van samenwerking met doelgroeporganisaties. In dit hoofdstuk schetsen we het verloop van zes jaar campagne.

10 De Landelijke vaccinatiecampagne hepatitis B risicogroepen wordt uitgevoerd door GGD Nederland in opdracht van de Minister van Volksgezondheid, Welzijn en Sport in samenwerking met de Schorerstichting, Stichting soa-bestrijding en de Landelijke Steunfunctie Preventie / Trimbos-instituut HOOFDSTUK 2 In vogelvlucht door zes jaar campagne 17 Een vliegende start Alle GGD en participeren l Vanaf 1 november 2002 kunnen de gedragsgebonden risicogroepen zich in Nederland gratis laten vaccineren tegen hepatitis B (1). l Voorafgaand aan de campagne organiseert GGD Nederland een aantal studiedagen ter voorbereiding van alle betrokkenen (zie hoofdstuk 4). Er wordt een logo ontwikkeld. Bij de start ontvangen de deelnemende GGD en een handboek (2) en startpakket met posters, folders en medische infobladen. Het registratiesysteem is klaar voor gebruik en GGD en kunnen op een centraal punt vaccins bestellen en hun consulten hepatitis B declareren bij GGD Nederland. l Met een tweewekelijks digitaal bulletin, het CampagneBericht, worden GGD en en samenwerkingspartners op de hoogte gehouden van de voortgang en nieuwe ontwikkelingen. l In november 2002 verschijnt het eerste nummer van HBV-CampagneNieuws, een gedrukte nieuwsbrief die achtergronden bij de campagne belicht. HBV- campagne bericht #1-4 november 2002 Nieuwsbericht van GGD Nederland voor GGD-coördinatoren, hoofden infectieziekten en de helpdesks van Stichting soa-bestrijding, de Schorerstichting en de Landelijke Steunfunctie Preventie / Trimbos-instituut. HBV-campagne bericht Extra aanbod: GGD en die naast het basisaanbod risicogroepen met Dit nieuwsbericht verschijnt gedurende de outreachende activiteiten benaderen vaccinatiecampagne iedere twee à drie GG&GD Amsterdam weken om alle coördinatoren, de GGD Rotterdam betrokken hoofden infectieziekten en de GGD Den Haag helpdesks van de landelijke samenwerkende organisaties te informeren over GGD Regio Nijmegen GG&GD Utrecht de voortgang in de vaccinatiecampagne. GGD Zeeland GGD Oostelijk Zuid Limburg Naast algemene informatie wordt Hulpverleningsdienst Gelderland aandacht besteed aan zaken die direct op Midden de uitvoering van toepassing zijn. Het GGD Zuidelijk Zuid Limburg nieuwsbericht zal op die wijze de betrokkenen ondersteunen bij hun werk Registratiesysteem voor de vaccinatiecampagne. De eerste vaccinaties zijn elektronisch Met specifieke vragen kunt u terecht bij de geregistreerd. Vanwege problemen met landelijke helpdesk HBV-campagne van de providers is voor sommige GGD en het GGD Nederland via registratiesysteem tijdelijk (2 weken) niet helpdeskhbvcampagne@ggd.nl. bereikbaar onder Deelnemende GGD en maar onder nummer In de vaccinatiecampagne participeren volgens de informatie van 1 november j.l. Voor het oefenen met het programma kunt de volgende GGD en: u terecht op (login Basisaanbod: GGD en die binnen hun cursist1: password cursist1) reguliere werkzaamheden risicogroepen gaan vaccineren Om met het systeem te oefenen zijn 4 GGD Noord Kennemerland trainingen gegeven. De registratietraining GGD Kop van Noord Holland is totaal door ongeveer 70 mensen GGD Westfriesland bezocht. Naast praktische oefening werd GGD Fryslan er achtergrondinformatie over het GGD Regio IJsselvecht registratiesysteem verschaft. Indien GGD Rivierenland gewenst komen er vervolg trainingen. De GGD Amstelland de Meerlanden oefensite is beschikbaar op GGD Zuidhollandse Eilanden Voor vragen of problemen tijdens het GGD Eemland registreren kunt u contact opnemen met GGD Gooi & Vechtstreek de helpdesk GGD Midden-Holland l Vijftien GGD en krijgen geld om extra outreach-activiteiten uit te voeren voor de doelgroepen msm, druggebruikers en prostituees l Medewerkers van GGD en en verslavingszorg worden getraind in het gebruik van het hbv-registratiesysteem. Dit landelijke systeem vervult meerdere functies: registratie van patiëntgegevens, rappel, regionale en landelijke rapportage en facturering (zie ook hoofdstuk 4). l In 2003 blijkt dat de participatie van soapoliklinieken aan de campagne achterblijft. Zij kunnen vanwege capaciteitsen logistieke problemen de hepatitis B-vaccinatie moeilijk integreren in hun werkzaamheden. l In juni 2003, een half jaar na de start, participeren alle 39 GGD en in Nederland op vrijwillige basis in de hbv-campagne (3). l Niet elke sociaal-verpleegkundige is bedreven in bloedafname; GGD en organiseren daarom zelf een aanvullende training. l Het Trimbos-instituut ontwikkelt in 2003 een Train de trainersprogramma met een module hepatitis B voor de contactpersonen infectieziekten van de instellingen voor verslavingszorg. De trainers infectieziekten worden opgeleid om hun collega s voor te kunnen bereiden op het uitvoeren van de hepatitis B-vaccinatiecampagne. l GGD Rotterdam-Rijnmond ontwikkelt een cd-rom met laptopquiz die landelijk wordt verspreid: het vrijexamen hepatitis. Het is een interactieve quiz voor homomannen om hun kennis over hepatitis B te testen In oktober 2003 hebben tienduizend deelnemers tenminste één vaccinatie gekregen.

11 HOOFDSTUK 2 In vogelvlucht door zes jaar campagne 19 Samenwerking komt steeds meer van de grond l In 2004 starten nog eens twaalf GGD en met extra outreach-activiteiten, naast de vijftien GGD en die al actief zijn (4). l Eind 2004 start Schorer via internet met het werven van msm voor vaccinatie, met een speciaal ontwikkelde banner. De banner wordt geplaatst op allerlei websites, zoals van GGD en en op homospecifieke websites zoals l Op initiatief van GGD Amsterdam en Schorer is een nieuwe voorlichtingsposter voor msm ontwikkeld. De poster gaat in op redenen die msm vaak ten onrechte- aanvoeren om zich niet te laten vaccineren. de wettelijke norm voor vaccineren op locatie door verpleegkundigen, mits het veld hiervoor zelf normen opstelt. Deze veldnormen zijn vastgesteld door het Landelijk Overleg Infectieziektebestrijding (LOI) op 11 mei Dankzij de nieuwe veldnorm kunnen verpleegkundigen voortaan onder bepaalde voorwaarden zelfstandig, zonder aanwezigheid van een arts, hepatitis B-vaccinaties uitvoeren. Dit bevordert de praktische uitvoerbaarheid van de outreach-activiteiten. l Een presentje als je terugkomt voor de vervolgvaccinatie blijkt in de smaak l De Dienst justitiële inrichtingen (DJI) wordt een van de ketenpartners in de hbv-campagne, omdat een deel van de risicogroepen voor hepatitis B te bereiken is in de gevangenissen. Een aantal druggebruikers bijvoorbeeld komt zijn vervolgvaccinatie niet halen vanwege verblijf in de gevangenis. De DJI-directie ondersteunt formeel de hbv-vaccinatiecampagne. De medische diensten van alle justitiële inrichtingen worden ingelicht over de campagne. In veel regio s wordt samenwerking opgezet tussen de JI s en de GGD. Medio 2004 verschijnt het 50e CampagneBericht te vallen. De clip-on-radio wordt vooral onder druggebruikers een hit. l Een belangrijk aspect van de hepatitis B vaccinatiecampagne is het vaccineren op locatie. De Inspectie voor de Gezondheidszorg bepaalt dat voor deze campagne mag worden afgeweken van In oktober 2004 hebben deelnemers tenminste één vaccinatie gekregen.

12 2005 Nog meer impuls aan outreachend werken 20 HOOFDSTUK 2 In vogelvlucht door zes jaar campagne 21 l Mainline, een tijdschrift voor druggebruikers over gezondheid en druggebruik, brengt in 2005 een special uit over hepatitis (5). l In mei 2005 worden alle regio s in staat gesteld om outreach-activiteiten uit te voeren voor alle doelgroepen binnen de campagne, waaronder ook swingers en prostituanten. l GGD Nederland bundelt Ervaringen met outreach-activiteiten door GGD en (6). Hierin staat een groot aantal best practices beschreven voor het bereiken van de doelgroepen in de campagne. Dit ter inspiratie voor GGD en en hun samenwerkingspartners. l In juli 2005 wordt speciaal voor msm de website gelanceerd, met als doel barrières weg te nemen voor het maken van een vaccinatieafspraak. De website biedt informatie over hepatitis B en advies op maat. Homohep is ontwikkeld door GGD Amsterdam, GGD Nederland en Schorer (7). Daarbij is gebruik gemaakt van resultaten uit onderzoek van de Universiteit Utrecht naar gedragsbeïnvloeding van msm (zie hoofdstuk 5). Schorer start de campagne Je hep t zo om de website onder de aandacht te brengen van msm. Posters, flyers en bierviltjes worden verspreid op ontmoetingsplekken voor msm zoals homohoreca, homofeesten, landelijke gay-evenementen en bij jongerenorganisaties. Ook adverteert Schorer op homowebsites en in homotijdschriften. l Schorer verspreidt onder GGD en een geïntegreerd protocol Outreachend vaccineren en testen, te gebruiken voor het bereiken van msm. Uitreiking van de WHO-award op het ministerie van Justitie in Den Haag l De hbv-campagne krijgt eind 2005 de WHO Award Health in Prisons Project (HIPP) toegekend, vanwege de effectieve samenwerking tussen justitiële inrichtingen en GGD en (8). Het is een stimuleringsprijs om best practices toegankelijk te maken voor andere landen en zo de gezondheidszorg binnen de justitiële inrichtingen te bevorderen. In december 2005 zijn vijfduizend gedetineerden gevaccineerd en de helft van de JI s participeert in de campagne. l Uit een kosteneffectiviteitanalyse (KEA) van het RIVM in opdracht van het ministerie van VWS blijkt dat de vaccinatiecampagne tegen hepatitis B voor risicogroepen kosteneffectief is (9). l Eind 2005 adviseert de begeleidingscommissie het ministerie van VWS om de intensieve ondersteuning van GGD en door GGD Nederland voort te zetten. Mede op basis van de behaalde resultaten en de kosteneffectiviteitanalyse neemt het ministerie dit advies over. Besloten wordt dat de coördinatie van de campagne op 1 januari 2009 zal worden overgedragen van GGD Nederland aan het CIb/RIVM.

13 HOOFDSTUK 2 In vogelvlucht door zes jaar campagne 23 Internet steeds belangrijker l Begin 2006 spreekt de Commissie Gelijke Behandeling zich uit over een klacht van een gezin dat moest betalen voor vaccinatie, terwijl homoseksuele mannen tegen een gereduceerd tarief tegen het hepatitis A-virus gevaccineerd kunnen worden in combinatie met een gratis hepatitis B-vaccinatie. Dit onderscheid is toegestaan, oordeelt de commissie. l Websites voor prostituees ( en druggebruikers (www. De uitspraak is van belang, omdat het vaccineren van risicogroepen hiermee veilig wordt gesteld. l Vanaf eind 2006 biedt de helft van de GGD en de mogelijkheid aan msm om via de website online een vaccinatieafspraak te plannen. mainline.nl) besteden aandacht aan hepatitis B en de vaccinatiecampagne. Ook staat op de diverse doelgroepwebsites een link naar een telefoonlijst met GGD-contactpersonen, voor het maken van een vaccinatieafspraak. l Het IVO onderzoekt hoe prostituanten bereikt kunnen worden door de vaccinatiecampagne. Zie ook hoofdstuk In april 2006 hebben deelnemers tenminste één vaccinatie gekregen. Wachtkamer van de soa-poli GGD Amsterdam

14 HOOFDSTUK 2 In vogelvlucht door zes jaar campagne 25 Bijsturing van de campagne l Een expertmeeting in maart 2007 leidt tot bijsturing van de hbv-campagne op drie aspecten: stoppen van het aanbod voor heteroseksuelen met wisselende contacten; intensiveren van de campagne voor msm; voortzetten van de campagne voor druggebruikers en prostituees. De bijsturing gaat in op 1 november 2007 (11&12). Transmissie van hepatitis B via heteroseksuele contacten lijkt geen grote rol te spelen. Dit is de reden waarom heteroseksuelen met wisselende contacten niet langer tot de doelgroepen van de hbv-campagne worden gerekend. Het aantreffen van acute hepatitis B onder deze doelgroep wordt met name verklaard door afkomst uit een hoog-endemisch land ofwel het hebben van een vaste partner uit een hoog-endemisch land. Een uitzondering wordt gemaakt voor gedetineerden. Voor de intensivering van de campagne voor msm zijn meerdere redenen. Een derde van de meldingen van acute hepatitis B betreft mannen met homoseksuele contacten. De incidentie van hepatitis B is het hoogst bij deze groep. Vaccinatie van msm is bovendien het meest kosteneffectief gebleken (9). De campagne zal extra aandacht besteden aan het bereiken van jonge mannen tot 26 jaar. Het risicogedrag in deze leeftijdscategorie neemt niet af en er is een hoge transmissiegraad. Op jongere leeftijd vaccineren kan voor de gevaccineerde een langer leven zonder hepatitis B opleveren. Alle voorlichtingsmaterialen voor de doelgroepen worden aangepast aan de bijsturing. 3X ALLEEN MET ALLEEN MET 3 PRIKKEN BEN JE BESCHERMD TEGEN HEPATITIS B AL 1 OF 2 KEER GEVACCINEERD? HET IS NOG NIET TE LAAT VOOR JE VOLGENDE HEPATITIS B VACCINATIE! HAAL HEM NU. BEL JE GGD. De landelijke campagne wordt gecoördineerd door GGD Nederland samen met Schorer, Soa Aids Nederland en de Landelijke Steunfunctie Preventie/Trimbos-instituut. l Er wordt een complianceposter ontwikkeld voor alle doelgroepen. l In 2007 kunnen de soa-centra projectplannen indienen om extra activiteiten te organiseren gericht op (jonge) msm. l Schorer krijgt van GGD Nederland het verzoek om een nieuwe wervingscampagne te ontwikkelen die gericht is op msm. Dat resulteert in 2008 in de Man of mietje -campagne. l Schorer organiseert in de zomer van 2007 de Roze priktoer. Samen met GGD en worden vier grote homo-evenementen en festivals bezocht om mannen te werven voor de hepatitis B-vaccinatie In juli 2007 hebben deelnemers tenminste één vaccinatie gekregen (13).

15 HOOFDSTUK 2 In vogelvlucht door zes jaar campagne 27 Vaccinatie geïntegreerd in soaconsult l Om het bereik van de risicogroepen bij de soacentra te verhogen, krijgen de acht regionale soacentra de mogelijkheid om financiering aan te vragen. Doel is de hepatitis B-vaccinatie (beter) te integreren in alle soaconsulten, de compliance te verbeteren en de toestroom uit de doelgroepen van de campagne naar de soacentra te verhogen. Alle soacentra maken gebruik van deze mogelijkheid. l De integratie wordt vanaf juni 2008 ondersteund door de koppeling tussen het soa- elektronisch patiëntendossier en het landelijke hbv-registratiesysteem. Voordeel van de koppeling is dat medewerkers van de soacentra de persoonsgegevens van de deelnemers nog maar één keer hoeven in te voeren. l Vanaf maart 2008 kunnen druggebruikers net als msm online via de website een vaccinatieafspraak maken. Deze website is ontwikkeld door het Trimbos-instituut en gaat over druggerelateerde infectieziekten zoals hepatitis B. De website heeft een design in de stijl van Herman Brood. Later dat jaar wordt in dezelfde stijl een complianceposter gemaakt. l Een sms-project van Soa Aids Nederland dient als voorbeeld voor een nieuwe sms-applicatie voor de hbv-campagne. GGD en kunnen groeps-sms jes versturen om deelnemers te attenderen op hun volgende vaccinatie. De smsservice wordt vooral gebruikt om de compliance van msm en prostituees te vergroten. Bij de start participeert tweederde van de GGD en. l Het aantal meldingen van acute hepatitis B onder msm is in de periode met 27 procent afgenomen. Mogelijk is dit een effect van de campagne (14). Outreachactiviteit op een strandfeest in Bloemendaal l In september 2008 start de nieuwe mediacampagne voor msm, onder het motto Man of mietje. Centraal hierin staat de gerestylde campagnewebsite Uiteenlopende campagnematerialen worden ingezet, waaronder banners, spiegelposters, flyers en T-shirts. Om vooral ook jonge msm te bereiken die zich niet als homo profileren, worden zowel homospecifieke als reguliere jongerenmedia en kanalen ingezet. Alle campagnemiddelen zijn erop gericht dat mannen de website b-a-man.nl gaan bezoeken, waar zij online een afspraak kunnen maken voor de gratis vaccinatie In november 2008 zijn deelnemers gevaccineerd.

16 28 29 Lessen uit de praktijk 3 Een gratis vaccinatieserie aanbieden, om te voorkomen dat mensen een venijnige ziekte oplopen. Dat zou niet zo n moeilijke opdracht zijn, ware het niet dat de hbv-campagne zich richt op een aantal niet zo makkelijk te bereiken doelgroepen: prostituees, druggebruikers, mannen met homoseksuele contacten, en gedurende de eerste jaren ook hetero s met wisselende contacten. Daarbij: met één vaccinatie ben je er niet. Om volledig beschermd te zijn, is een serie van drie vaccinaties nodig. Eén ding was duidelijk: achterover leunen en wachten tot de cliënten zouden komen, zou niet werken. De mensen uit de risicogroepen moesten actief worden opgespoord. En dat was pionieren, voor alle bij de campagne betrokken preventiewerkers. Diverse benaderingen zijn uitgeprobeerd, met meer of minder succes, ervaringen zijn gedeeld, onderzoek werd verricht. Zo groeide gaandeweg de deskundigheid over strategieën die goed, of juist minder goed werkten bij de betreffende doelgroep. Een inzicht dat zich al snel opdrong, was dat uitsluitend het informeren van de doelgroepen niet werkte. In het begin van de campagne was dat nog vrij gebruikelijk: voorlichting geven en folders uitdelen op locaties waar mensen uit de risicogroepen te vinden zijn. Maar voor de meeste doelgroepen gold dat de drempel om vervolgens de GGD te bellen voor een afspraak te hoog was. Het bleek efficiënter om ter plekke vaccinatie aan te bieden. Na zes jaar hbv-campagne kan een aantal factoren worden benoemd die hebben bijgedragen aan het succes van de campagne. In de volgende paragrafen worden deze per doelgroep beschreven. Een aantal van deze succesfactoren is van toepassing op alle doelgroepen; deze staan hierna kort omschreven. Voorlichtingsfolders voor verschillende doelgroepen

17 30 HOOFDSTUK 3 LESSEN UIT DE PRAKTIJK 31 Succesfactoren voor het regionaal organiseren van de campagne: Een vaste contactpersoon bij de GGD en die het overzicht heeft over het verloop van de campagne en structureel uren beschikbaar heeft voor het uitvoeren en/of het coördineren ervan. Een vaste contactpersoon bij de samenwerkingspartners, zoals de instellingen voor verslavingszorg, die verantwoordelijk en het aanspreekpunt is voor de campagne. Het management van de betrokken organisaties steunt de campagne. De hepatitis B-vaccinatie is geïntegreerd in het reguliere werkproces van de organisatie(s). Een verbindingswagen van de Hulpverleningsdienst Gelderland-Midden doet hier dienst als mobiele vaccinatie unit Succesfactoren voor outreachend werken: Een geschikte vaccinatieruimte, goede verlichting en enige privacy blijken op de meest uiteenlopende plaatsen gerealiseerd te kunnen worden. Een aantal GGD en maakt gebruik van een mobiele vaccinatie unit, een speciaal ingerichte bus of camper waar plek is om te vaccineren. De bus kan voor het café of de discotheek worden geplaatst waar outreachend geworven en gevaccineerd wordt. Ook is er een GGD die de verbindingscommandowagen van de brandweer leent bij vaccinatieacties. In deze vrachtwagen zijn twee vaccinatieplekken in te richten, waardoor deze goed als mobiele vaccinatie unit dienst kan doen. Gay Pride Amsterdam, 2007 Flexibiliteit, improvisatievermogen en affiniteit met de doelgroep zijn belangrijk voor de betrokken medewerkers. Er wordt soms gevaccineerd onder niet-comfortabele omstandigheden: bijvoorbeeld in de avonduren, buiten of in kleine ruimtes. Je moet dit outreachende werk uitdagend en leuk vinden. Volhouden. Een eerste outreachactie die niet succesvol is, is geen reden om het daarbij te laten. Evalueren is essentieel. Soms is een lange adem nodig om het vertrouwen te winnen van de doelgroep.

18 32 HOOFDSTUK 3 LESSEN UIT DE PRAKTIJK 33 Voorlichtingsmateriaal met rolmodellen uit de Rotterdamse homoscene Succesfactoren voor het bereik onder de doelgroep: Het inzetten van rolmodellen kan voor elke doelgroep goed werken, is de ervaring binnen de hbv-campagne. Als bepaalde sleutelfiguren binnen de leefomgeving van de risicogroep al zijn gevaccineerd, er enthousiast over zijn en het belang van alle drie de vaccinaties inzien, kan dit ervoor zorgen dat anderen het voorbeeld volgen. Succesfactoren voor het verhogen van de compliance: Direct bij de eerste vaccinatie enkele zaken onder de aandacht brengen: het belang van het afmaken van de serie, de mogelijkheid om de reeks overal in Nederland gratis te voltooien, en dat het nooit te laat is voor vervolgvaccinaties ( eens gegeven blijft gegeven ). Verder blijkt expliciete informatie over de afspraakprocedure (oproepen of zelf bellen) van belang. Tijdens het eerste consult contactgegevens opnemen, zodat iemand gerappelleerd kan worden. Of direct een afspraak voor de tweede vaccinatie maken. Een flexibele en laagdrempelige opstelling bij het maken van de (vervolg-) afspraak. Bied bijvoorbeeld de mogelijkheid voor een afspraak s avonds. Het werkt goed om een deelnemer direct te bellen als hij niet op zijn afspraak komt en dan meteen een nieuwe afspraak te maken. Vaccinatie op locatie in Limburg

19 34 HOOFDSTUK 3 LESSEN UIT DE PRAKTIJK 35 Mannen die seks hebben met mannen Mannen die seks hebben met mannen (verder afgekort als msm) zijn een verre van eenduidige groep. Lang niet elke msm profileert zich als homo- of biseksuele man. Ook zijn er grote verschillen in seksueel gedrag en risicohandelingen. De behoefte van jonge msm aan gezondheidsvoorlichting en voorlichting over soa en hepatitis B kan sterk verschillen van die van oudere msm. Veel biseksuele mannen willen anoniem blijven, bijvoorbeeld omdat hun vrouwelijke partner niet weet van de homoseksuele contacten. Die anonimiteit maakt hen moeilijk te bereiken voor soapreventie. De diversiteit in deze doelgroep is dus van invloed op het bereiken, voorlichten en motiveren tot hepatitis B-vaccinatie. Daarnaast verschillen steden en regio s sterk in het aantal homovoorzieningen, uitgaans- en recreatiemogelijkheden en andere ontmoetingsplaatsen. Ook dit heeft invloed op het bereik van de hbv-campagne onder msm. Campagnefolder voor msm Werven en vaccineren op GGD en soapoli De grootste groep msm (72 procent) is gevaccineerd tijdens een soa-consult op de soa-poli of GGD (1). In mindere mate worden mannen doorverwezen via het reizigersspreekuur of de hiv-poli. Via het reguliere medische circuit wordt slechts een beperkt aantal msm bereikt. Vermeldenswaardig is de inzet van de homovriendelijke huisartsen in Amsterdam. Zij hebben een groot deel van hun homo- en biseksuele cliënten gevaccineerd tegen Gay Pride Amsterdam, 2006 hepatitis B. Bij de reguliere huisartsen blijkt deze strategie niet te werken. Zij zijn vaak niet op de hoogte van de seksuele geaardheid van hun patiënten, terwijl deze kennis binnen de hbv-campagne essentieel is om te kunnen doorverwijzen voor de vaccinatie. Huisartsen vinden het ook moeilijk hepatitis B bespreekbaar te maken, terwijl de patiënt voor iets heel anders is gekomen. Ook kost het informeren over hepatitis B en de vaccinatie de huisartsen veel tijd.

20 36 HOOFDSTUK 3 LESSEN UIT DE PRAKTIJK 37 Luid gejuich* Op de parkeerplaats voor de discotheek waar de mobiele vaccinatiebus stond, had de eigenaar van de discotheek de parkeerplaats mooi aangekleed. Hij had twee gouden paaltjes neergezet met rood touw ertussen, speciaal gereserveerd voor de vaccinatiebus. Hij parkeerde zelf de bus mooi in, onder luid gejuich van het aanwezige publiek. Het illustreert wel hoe goed en prettig de samenwerking is en dat de aanwezigheid van de GGD wordt gewaardeerd. Heel bijzonder om dit werk te kunnen doen. Toiletjuffrouw De toiletjuffrouw van Gay Palace, een mevrouw op leeftijd, zei tegen de jongens: ach laat je nu vaccineren, het is zo belangrijk. En het werkte! * De citaten in dit hoofdstuk zijn afkomstig van GGD-medewerkers die voor dit boek zijn geinterviewd. Outreachende werkwijze bij msm Ongeveer 30 procent van de msm wordt bereikt op locatie, dat wil zeggen: op alle populaire ontmoetingsplaatsen voor msm (1) zoals het COC, de Kringen, homodiscotheken, horeca en -sauna s, op cruising areas (de baan ) en op landelijke of regionale gayfeesten en evenementen. Bekende voorbeelden zijn de Gay Pride, PANN-feesten, Roze Zaterdag en Roze Kermis. Een van de eerste lessen was dat alleen het informeren van mannen op homo-ontmoetingsplaatsen niet effectief was. De drempel bleek voor velen van hen te hoog om vervolgens zelf de GGD te bellen voor een vaccinatieafspraak. Daarom is de outreachende aanpak bij de hbv-campagne vrijwel synoniem met vaccinatie op locatie : mannen krijgen desgewenst ter plekke de eerste vaccinatie toegediend. De meeste GGD en werken met mannelijke peers/vrijwilligers om msm te werven. Zij voeren korte persoonlijke gesprekken waarin ze mannen proberen te motiveren voor de vaccinatie. Belangrijk is dat de peers aansluiten bij het aanwezige publiek. Dus op evenementen met jonge mannen worden jonge mannen ingezet. Op een baan waar meer oudere msm komen, kunnen het beste oudere vrijwilligers ingezet worden die zelf ervaring hebben met baanbezoek. Toch zijn er ook vrouwelijke sociaal verpleegkundigen die zonder mannelijke peers naar de baan gaan en voldoende mannen weten te werven. Het werven en trainen van vrijwilligers kost de nodige tijd. Daarom werken sommige regio s -naar volle tevredenheid- met een gezamenlijke pool van vrijwilligers. Hoe beginnen? Om outreachend te gaan werken, is de eerste stap het in kaart brengen van de belangrijkste homo-ontmoetingsplaatsen in de regio. GGD-medewerkers doen dit meestal in overleg met Schorer, het COC of een andere regionale of lokale homo-organisatie. Vaak wordt aansluiting gezocht bij een feest, voorlichtingsavond of jongerenactiviteit. Ook kan via internet worden gezocht naar de hotste uitgaansplekken voor msm in de regio; beschrijft bijvoorbeeld cafés, evenementen, cruising areas ( banen ), gaysauna s en andere ontmoetingsplekken. Homocafés en discotheken, bijeenkomsten van het COC en de Kringen zijn voor de hand liggende plekken om msm te treffen. Relatief veel biseksuele mannen komen op de baan, in homosauna s, seksbioscopen en darkrooms. GGD Amsterdam vaccineerde ook de leden van een gay-zwemvereniging in de hoofdstad Het is de kunst om gebruik te maken van drukke dagen of piekuren. Dit verschilt per regio, maar een populair tijdstip is nogal eens de lunchpauze op werkdagen. Verder heeft elke regio haar eigen goedlopende homofeesten. GGD ers zoeken in het kader van de hbv-campagne aansluiting bij bekende, populaire (homo-)organisatoren in de eigen GGDregio. Voorbeelden daarvan zijn Motion in Arnhem, Stichting Out! In Limburg en Embrace Pink in Noord-Brabant. Ook zijn er landelijke feesten waar veel jonge mannen op af komen, zoals de PANN-feesten. Sommige COC s hebben een aparte afdeling of organiseren specifieke activiteiten voor biseksuele mannen, jongeren of allochtonen die via deze weg te bereiken zijn. Schorer heeft overigens een handige richtlijn geschreven voor outreachend vaccineren en testen (2).

21 38 HOOFDSTUK 3 LESSEN UIT DE PRAKTIJK 39 Fotosessie De GGD en Hart voor Brabant, Brabant ZuidOost, West-Brabant en Zeeland bedachten een bijzondere incentive voor msm. Mannen die de derde vaccinatie hebben gekregen, kunnen een fotosessie winnen van een professionele fotograaf. Jongeren Onderzoek van o.a. Schorer (3) bevestigt een trend dat steeds meer jonge homomannen zich niet identificeren met de traditionele homoscene. Zij bezoeken liever de reguliere horeca. Het bereiken van de jonge msm voor de hbv-campagne vraagt dus een andere benadering dan voorheen. Daarom wordt campagnemateriaal niet meer uitsluitend in homolocaties uitgezet, maar ook in algemene uitgaansgelegenheden. Zo zijn spiegelposters opgehangen in herentoiletten in uitgaansgelegenheden en in bioscopen in het hele land om een bredere groep msm te bereiken. In onder meer Rotterdam heeft de GGD met succes de Man of mietje posters ingezet in het openbaar vervoer en advertenties in lokale kranten. Vaccinatie-actie aankondigen Om mannen op een outreach-locatie te bereiken, moeten zij wel weten dat de GGD komt. Daarom is het belangrijk dat de vaccinatie-actie van tevoren wordt aangekondigd. Mogelijkheden daarvoor zijn: informatie over de hbv-campagne en de data van de vaccinatieacties plaatsen op de website van de betreffende discotheek, kroeg of sauna. Ook kan de actie worden aangekondigd op de landelijke website man.nl en de website van de eigen GGD. posters ophangen, flyers en ander campagnemateriaal neerleggen op de plekken waar gevaccineerd zal worden. sommige discotheken of cafés hebben beeldschermen waarop de vaccinatieacties kunnen worden aangekondigd. in overleg met COC-vrijwilligers een wervende tekst aanleveren voor de COC-nieuwsbrief of een GGD-brief over de campagne verspreiden. Samenwerken met horeca-eigenaren en andere intermediairen Een goed contact met de horeca-eigenaar en andere intermediairen is een voorwaarde voor succes. Zo kan de eigenaar aangeven wat goede tijden zijn om te vaccineren. Ook kan hij zelf een rol spelen bij het werven van mannen voor vaccinatie. Een grote homosauna heeft bijvoorbeeld op de website informatie opgenomen over de samenwerking met de GGD. Vermeld staan de (vaste) dagen en tijden dat de GGD-verpleegkundige komt vaccineren. Op de dagen dat de GGD-verpleegkundige aanwezig is, krijgen de mannen dat al bij het inchecken te horen. Daarnaast krijgen zij een folder met informatie over de campagne. Enkele aanbevelingen: Een goede voorbereiding is van belang. Maak duidelijke afspraken met de organisatoren van een feest of de eigenaren van horecagelegenheden. En probeer een realistische inschatting te krijgen van het aantal bezoekers van een evenement (op basis van eerdere bezoekersaantallen), zodat er niet te veel of te weinig vrijwilligers en GGD-medewerkers worden ingezet. Maak duidelijk aan de eigenaar of organisator wat er van hem, het barpersoneel en eventuele andere betrokkenen wordt verwacht. Vraag hem iedereen op de hoogte te brengen. Zo wordt de ongemakkelijke situatie voorkomen dat bijvoorbeeld de barmedewerkers van niets weten als het GGD-team arriveert. Een persoonlijke benadering in het contact met intermediairen en sleutelfiguren werkt het beste. Wanneer een informatiepakket wordt gestuurd naar homohoreca, is het aan te raden om persoonlijk te adresseren en na enige tijd te informeren naar de reacties op het materiaal. De resultaten kunnen worden gebruikt bij nieuwe activiteiten. Van invloed op het bereik van msm Als sleutelfiguren in het homocircuit al gevaccineerd zijn, kan dit ervoor zorgen dat anderen het voorbeeld volgen. Denk aan de voorzitter van de regionale COC, de eigenaar en het personeel van de gay-sauna, of de eigenaar van de homodiscotheek. Dit kan een mooi aftrapmoment opleveren voor een vaccinatie-actie. Combinatieconsult Afhankelijk van de seksuele risicohandelingen lopen msm niet alleen risico op hepatitis B, maar ook op hepatitis A. Daarom bieden verschillende GGD en homoseksuele mannen een combinatievaccin hepatitis A en B aan. Het prijsverschil komt voor rekening van de cliënt of GGD; het combinatievaccin wordt via de campagne beschikbaar gesteld tegen een gereduceerd tarief. Daarnaast combineren veel GGD en de hepatitis B-vaccinatie met een soa-onderzoek en/of gratis hivtest. Een goede service aan de deelnemers. Voor de GGD is het bovendien prettig dat het onderwerp soa breder kan worden besproken. De voorzitter van het COC Rotterdam laat zich vaccineren

22 40 HOOFDSTUK 3 LESSEN UIT DE PRAKTIJK 41 Wervingsactie van GGD Kennemerland Het Setheater maakte in opdracht van het soacentrum Limburg een interactieve act voor gayfeesten en andere evenementen Konijn Twee voorlichters kwamen op de baan twee mannen tegen die ze aanspraken en informeerden over hepatitis B. De mannen zeiden geen interesse te hebben in de vaccinatie, omdat ze daar waren om te jagen. Uiteindelijk gingen de voorlichters met een konijn naar huis Een creatieve aankleding van ruimtes èn mensen werkt positief op de werving van msm. De doelgroep staat ervoor open als het campagnemateriaal op een ludieke manier onder de aandacht wordt gebracht. Zo hebben GGD ers zich meer dan eens bijzonder uitgedost tijdens outreachacties. GGD Zuid-Limburg heeft zelfs een professionele act laten ontwikkelen die tijdens druk bezochte evenementen wordt ingezet om de aandacht te vestigen op hepatitis B en de vaccinatie. Voor de peers/vrijwilligers zijn speciale campagne-t-shirts ontworpen. Om een onderscheid te maken tussen degenen die werven en degenen die bloed afnemen en vaccineren, dragen GGD-medewerkers meestal andere kleding dan de vrijwilligers. Vaccineren aan het begin van een (feest-)avond of saunabezoek is het meest effectief. Hoe later in de nacht, hoe meer alcoholgebruik, hoe minder aanspreekbaar mannen zijn voor vaccinatie. Geef bij contact met msm een paar extra folders mee, zodat zij die kunnen uitdelen aan hun vrienden. Zo kunnen mannen worden bereikt die niet op homofeesten of op andere homolocaties komen. De baan Het bereik van msm op de baan loopt per regio erg uiteen. De mate waarin mannen openstaan voor voorlichting en vaccinatie kan op de ene baan groot zijn, terwijl op een andere locatie bezoekers schichtig reageren op de aanwezigheid van GGDvoorlichters. De enige manier om uit te vinden wat werkt, is uitproberen. Enkele algemene adviezen: GGD ers moeten zich een beeld zien te vormen van wat wel en niet mogelijk is per locatie. De aanwezigheid van een GGDbusje op de baan kan een deel van de mannen afschrikken. Maar er zijn ook veel positieve ervaringen met het vaccineren op deze locatie. In sommige regio s is een vaccinatieactie vooraf aangekondigd, bepaalde mannen kwamen er speciaal voor naar de baan. Ook zijn er situaties bekend waarbij het juist goed werkte om onverwacht langs te komen. Evalueer een baanbezoek om ervan te leren voor een volgende keer. Inventariseer vooraf wat de drukke tijden zijn en maak daar gebruik van. Het benaderen en winnen van vertrouwen van de baanbezoekers vraagt de nodige tijd en tact. Als de mannen eenmaal vertrouwd zijn geraakt met de aanwezigheid van de GGD ter plaatse, kan er een goed bereik zijn. Kondig de vaccinatieactie aan door posters en afscheurkaartjes op te hangen aan bomen met daarop informatie over de campagne en de GGD. Onder de ruitenwissers van de geparkeerde auto s kan een folder worden gedaan met een aankondiging. Laat een baanbezoek niet eenmalig zijn. Door frequente aanwezigheid met dezelfde mensen kan het vertrouwen van de mannen worden gewonnen. Omgevingsfactoren Om een goed bereik te hebben moet het weer een beetje mee zitten. Op regenachtige dagen zijn er weinig tot geen mannen te Aankondiging van een vaccinatieactie in het Kralingse Bos Vaccinatieactie op de baan vinden op de banen of strandfeesten. Het weer kan echter twee kanten op werken. Als na een paar dagen regen de zon schijnt, kan het zo zijn dat een normaal druk bezochte sauna nauwelijks bezoekers heeft. Sommige steden profileren zich als homovriendelijk of willen dat meer worden, andere steden besteden er geen aandacht aan. Dit kan invloed hebben op de verschillen in steden en regio s in (homo-)voorzieningen, uitgaans- en recreatiemogelijkheden en andere ontmoetingsplaatsen. Sluiting van een baan door de gemeente heeft vanzelfsprekend een negatief effect op het bereik. Dit geldt ook als er op bepaalde homoplekken geweld plaatsvindt tegen msm en mannen daarom niet meer op die plekken komen.