Veldwerkkist Bodem. docentenhandleiding
|
|
- Tine de Vos
- 8 jaren geleden
- Aantal bezoeken:
Transcriptie
1 Veldwerkkist Bodem docentenhandleiding
2 Uitg.: Amsterdams NME Centrum De veldwerkkist Bodem maakt onderdeel uit van een set van 7 kisten waarmee natuur-, milieu- en landschapsonderzoek gedaan kan worden. Voor de ontwikkeling van de veldwerkkist en de handleiding is een subsidie verleend door de gemeente Amsterdam. herziene uitgave 2004
3 amsterdams nme centrum Inhoud Praktische gegevens 5 - Doelgroep - Leerdoelen - Tijdsduur - Aansluiting bij lesmethoden - Keuze van de onderzoeksplek Handleiding 6 - Inleiding - Praktische organisatie van het programma - Opdrachten - Afsluiting - Tips voor verdere verwerking Achtergrondinformatie 8 - Grond en bodem - Ontstaan van grond en bodem - Ontstaan en betekenis van het bodemprofiel - Bodemclassificatie - Korrelgrootte verdeling - Verschillende grondsoorten - Bodemdieren - Bodemkringloop - De relatie tussen de bodem en de vegetatie De NatuurMEdiatheek 10 Docentenhandleiding Veldwerkkist Bodem 3
4 amsterdams nme centrum 4 Docentenhandleiding Veldwerkkist Bodem
5 amsterdams nme centrum Praktische gegevens Doelgroep Bovenbouw van het basisonderwijs en basisvorming van het voortgezet onderwijs. Leerdoelen De leerlingen weten wat een bodem is en kunnen een aantal omstandigheden noemen die een rol spelen bij de bodemvorming. De leerlingen kunnen een grondboring uitvoeren en een bodemprofiel beschrijven. De leerlingen weten dat de bodem is opgebouwd uit lagen. De leerlingen weten dat er een relatie is tussen de bodem en de plantengroei op die bodem. Tijdsduur Keuze van de onderzoeksplek De veldwerkkist is te gebruiken in de directe omgeving van de school, maar ook op natuurwerkweken op locatie. Het is het leukst als een bodem wordt onderzocht waar weinig menselijke invloed heeft plaatsgevonden. Bijvoorbeeld een plek waar al jaren een bepaald soort vegetatie voorkomt. De kans dat de kinderen een mooie ongestoorde bodem vinden is dan het grootst. Kijk uit met het kiezen van plekken om te boren. Boor niet: op of dichtbij (zand)paden en wegen; in de buurt van hekken naar bijvoorbeeld weilanden. Deze doorgangsplekken zijn vaak verstevigd met stenen en keien. Als u besluit in een weiland (of een ander particulier terrein) te gaan boren, vraag dan altijd eerst toestemming. Waar u ook boort, laat de leerlingen de boorgaten weer dichtmaken. Als dit niet gebeurt, bestaat de kans dat bijvoorbeeld een koe of een hond er zijn poot in breekt. Een dagdeel. Aansluiting bij lesmethoden Leefwereld - Uitgave 1989 groep 8, les 2: De Bodem bekeken - Uitgave 1999 groep 8, les 18: De Bodem bekeken Natuurlijk - Uitgave 1990 groep 5, les 2: Onder mijn voeten - Uitgave 1999 groep 7, blok 6, les 1: Aanpassingen aan leven in/op de bodem Vogelvlucht - Uitgave 1991 groep 7, Groene vingers, les 2 tot en met les 5 Docentenhandleiding Veldwerkkist Bodem 5
6 amsterdams nme centrum Handleiding Hieronder staat een korte beschrijving van het programma over bodem dat u met behulp van deze kist kunt uitvoeren. Tijdens dit programma worden de materialen uit de veldwerkkist gebruikt. Natuurlijk kunt u de losse onderdelen van de kist ook in uw eigen programma inpassen. Inleiding Begin het programma met een inleiding over bodem. Voor deze inleiding kunt u onder andere gebruik maken van de achtergrondinformatie die verderop in deze handleiding te vinden is. Besteed in de inleiding vooral aandacht aan wat de leerlingen al van de bodem weten: Wat is de bodem eigenlijk? Niet elke bodem is hetzelfde. Ontstaan van een bodem. Wat leeft er in de bodem en wat doen al die beestjes daar? De functie van de bodem voor planten en dieren. Praktische organisatie programma Bespreek voordat de leerlingen buiten aan het werk gaan hoe ze de opdrachten moeten uitvoeren en hoe het programma is opgebouwd. Waar worden de opdrachten uitgevoerd, welke onderdelen vinden binnen en welke buiten plaats? Laat daarbij het materiaal zien dat wordt gebruikt zoals de grondboor, de valpen of de bodemvochtigheidsmeter. Bespreek waar de leerlingen op moeten letten als ze hiermee werken. Ook het werken met de naamzoeklijst Bodemtypen moet van te voren besproken worden. De leerlingen gaan vervolgens in groepen zelf aan de slag. Ze gebruiken hierbij opdrachtkaarten en werkbladen. Van elke opdrachtkaart zijn drie exemplaren in de veldwerkkist. De leerlingen vullen de resultaten van hun opdrachten op de bijbehorende werkbladen in. Deze werkbladen kunt u naar behoefte kopiëren. Alle opdrachten, behalve opdracht 6 worden buiten uitgevoerd. De opdrachten en materialen in de kist zijn gemaakt voor het gebruik door zes leerlingen die in tweetallen werken. Als er met meer dan 6 leerlingen met de kist wordt gewerkt (tot ongeveer 30 leerlingen) is het noodzakelijk zelf te zorgen voor voldoende verbruiksmateriaal (zoals lijm, plastic zakjes en potloden). De veldwerkmaterialen zijn op een goede manier te verdelen. Hieronder een suggestie hoe u het veldwerk voor een groep van ongeveer 30 leerlingen kunt organiseren. U verdeelt de groep in twee subgroepen, en deze weer in drie groepjes van 5. Zo ontstaan er 2 parallelgroepen van 3 maal 5 leerlingen. De eerste parallelgroep werkt de opdrachten als volgt af: eerst opdracht 1, 2 en 3 en dan opdracht 4, 5 en 6. De tweede parallelgroep werkt ze als volgt af: eerst opdracht 4 en 5 dan opdracht 1, 2 en 3 en tot slot opdracht 6. Er zijn nu maximaal drie groepjes met dezelfde opdracht bezig. Omdat het materiaal in drievoud in de kist aanwezig is, is dit geen probleem. Opdrachten Er zijn zes opdrachten, waarvan hieronder een korte beschrijving gegeven wordt. 1 Het gebied Een beschrijving van het gebruik van de omgeving door planten, dieren en de mens. 2 Onderzoek op de bodem Een beschrijving van de dingen die op de bodem te vinden zijn en een tekening van drie planten die op de onderzoeksplek groeien. 3 Het bovenste laagje De leerlingen gaan nu de bodem in, ze bekijken het bovenste laagje (meten van temperatuur, vochtigheid en hardheid). 4 Grondboring maken De leerlingen gaan nu echt de diepte in. Met behulp van de grondboor maken ze een boring, ze leggen het bodemmateriaal in een uitleggoot en ze bekijken en beschrijven de lagen van de bodem. 5 Grote en kleine korrels Door de grond te zeven komen de leerlingen er achter dat niet alle deeltjes waaruit de bodem is opgebouwd even groot zijn. 6 Een bodemprofiel plakken De kinderen plakken monsters van bodemlagen op een plankje, zodat een miniatuurbodemprofiel ontstaat. De naamzoeklijst Bodemtypen wordt door de leerlingen gebruikt om achter de naam van de bodem te komen. Aandachtspunten Het is belangrijk dat u zich eerst goed op de hoogte stelt van de bodemsituatie ter plekke. Als de plaatselijke situatie het mogelijk maakt, is het leerzaam om elk groepje een andere bodem te laten 6 Docentenhandleiding Veldwerkkist Bodem
7 amsterdams nme centrum onderzoeken en de resultaten aan elkaar te laten presenteren. Zorg ervoor dat de leerlingen tijdens het werk zoveel mogelijk een beroep kunnen doen op een begeleider voor hulp of advies. Er zijn altijd leerlingen die de opdracht niet (direct) begrijpen of niet precies weten wat ze moeten doen, zeker als veldwerk nieuw voor ze is. Bij zeer zware kleigrond kan het voor de leerlingen moeilijk zijn de boor te hanteren. Ook dan is hulp van een begeleider noodzakelijk. Om een goed overzicht te houden over de verschillende werklocaties is het verstandig de groepen niet te ver uit elkaar te laten werken. De groepen leerlingen kunnen achteraf een tentoonstelling maken, waarin ze aan elkaar laten zien wat ze met hun groepje gedaan hebben. Zeker als de groepen een verschillende bodem hebben onderzocht is het leuk dat ze aan elkaar laten zien of vertellen wat de resultaten zijn. Afsluiting Naar aanleiding van de resultaten en de tentoonstelling van de leerlingen kan gesproken worden over het bodemprofiel (niet elke bodem is hetzelfde!), de ontstaansgeschiedenis van de bodem (als daar iets over bekend is) en de relatie tussen de bodem en de plantengroei. Besteed daarnaast ook aandacht aan het gebruik van de bodem door de mens. Bodem is voor veel leerlingen een abstract begrip - het is belangrijk de theorie te koppelen aan de eigen ontdekkingen en ervaringen van de leerlingen. Tips voor verdere verwerking De Bodemkringloop Het werken met de kist is een uitstekende opstap om de rol van de bodem in de voedselkringloop ter sprake te brengen. De driepootloep Probeer de structuur van de grond na te tekenen, zoals die onder de driepootloep te zien is. Is er verschil tussen zand-, veen- en kleigrond? Veengrond bekijken In veengrond zijn plantenresten soms nog goed te herkennen. Laat de leerlingen een stukje veengrond uitpluizen en kijken of ze iets herkenbaars vinden. Docentenhandleiding Veldwerkkist Bodem 7
8 amsterdams nme centrum Achtergrondinformatie Grond en bodem De begrippen grond en bodem worden vaak door elkaar gebruikt, maar het zijn verschillende dingen. Grond is het losse materiaal aan de oppervlakte van de aardkorst. De bodem is de bovenste meter of paar meter van de aardkorst, die bestaat uit vaste deeltjes en met water en lucht gevulde holtes. Het is de laag waarin de meeste planten wortelen. Grond kun je door je vingers laten glijden, met een bodem lukt dat niet. Ontstaan van grond en bodem Nederland bestaat voor het grootste deel uit verweringsmateriaal. Vooral de twee laatste ijstijden hebben een grote invloed gehad op de bodem en het landschap. Tijdens de Saale-ijstijd werden door het ijs allerlei materialen als rotsblokken, grind, zand en klei naar ons land gebracht. Deze werden door het landijs gekneed en bleven bij het afsmelten achter in de vorm van keileem. Tijdens de Weichsel-ijstijd heeft het ijs ons land niet bereikt. Wel was het toen zeer koud en droog en er kwamen veel sneeuw-, zand- en stofstormen voor. Het zand werd afgezet als een dikke laag, dit wordt dekzand genoemd. In bodemkundige zin noemen we dit keileem en het dekzand het moedermateriaal. Dit moedermateriaal ondergaat onder invloed van het klimaat, de plantengroei, het dierenleven en de mens allerlei veranderingen: door de regen spoelen mineralen uit, afgestorven planten maken de bodem humusrijk, de boer beïnvloedt door bemesting en bewerking de structuur en vruchtbaarheid van de grond enz. Hierdoor worden in het moedermateriaal duidelijk te onderscheiden lagen gevormd. Dit heet bodem-vorming. Ontstaan en betekenis bodemprofiel Een bodemprofiel is een verticale doorsnede van de aardkorst tot een diepte, die voor de plantengroei nog van belang is (meestal 1 à 1,5 meter). De verschillende horizontale lagen noemen we horizonten. Iedere horizont krijgt in de bodemkunde een letter (zie de tekening). De O-horizont is een op de bodem liggende (meestal centimeters dikke) laag organisch materiaal; de strooisellaag. De A-horizont is de bovenste bodemlaag. Hierin zit veel organisch materiaal dat door bodemdieren, bacteriën en schimmels wordt omgezet in humus. De A-horizont heeft een donkerder kleur dan onderliggende horizonten. De dikte kan variëren van enkele centimeters (bijvoorbeeld in de duinen) tot bijna een meter (bijvoorbeeld in een tropisch regenwoud), maar is meestal 10 tot 20 centimeter. Als er meer regen valt dan verdampt, loopt de regen door de bodem naar beneden. Een aantal stoffen (zoals ijzer of organische stoffen) kunnen met de waterstroom meegevoerd worden naar beneden. De uitspoelingslaag is vaak lichter van kleur en heet de E-horizont. De B-horizont is de horizont waarin de uit de bovengelegen horizonten uitgespoelde deeltjes terechtkomen. De B-horizont is duidelijk donkerder dan de E-horizont. De C-horizont is het moedermateriaal, waarin geen verdere bodemvorming heeft plaatsgevonden. Bodemclassificatie De Nederlandse gronden zijn door de Stichting voor Bodemkartering ingedeeld in 5 hoofdgroepen: veengronden, podzolgronden, brikgronden, eerdgronden en vaaggronden. Veengronden zijn opgebouwd uit plantmateriaal (veen). Podzolgronden en brikgronden zijn gronden, waarin duidelijk een uitspoelingslaag (E) en inspoelingslaag (B) te zien zijn. Wanneer organisch stof wordt meegevoerd en weer neerslaat spreken we van een podzolgrond. Wanneer er klei wordt meegenomen spreken we van brikgronden. Eerdgronden zijn gronden met een donkergekleurde, humusrijke bovengrond, en een eronder gelegen grijze, humusarme ondergrond. Dit verschil is ontstaan doordat veel organische stof in de grond terecht is gekomen. De vaaggronden zijn gronden waarin geen duidelijke bodemvorming heeft plaatsgevonden. Korrelgrootte verdeling Eén van de belangrijkste eigenschappen van de bodem heeft betrekking op de grootte van de deeltjes. Veel eigenschappen van de bodem zijn hier nauw mee verbonden. - grind en stenen > 2 mm - heel grof zand 1 2 mm - matig grof zand mm - fijn zand mm - heel fijn zand (leem) < 50 mm - silt of stof 2 50 mm - klei < 2 mm 8 Docentenhandleiding Veldwerkkist Bodem
9 amsterdams nme centrum Verschillende grondsoorten De belangrijkste grondsoorten, die we in Nederland aan de oppervlakte kunnen vinden zijn: zeeklei, rivierklei, veen, zand en löss. Bodemdieren In de bodem leven veel diertjes, zoals spinnen, pissebedden en slakken. Het bekendste bodemdier is ongetwijfeld de regenworm. Wormen leven in zeer grote aantallen in de bodem. In een hectare weiland leven ongeveer wormen. De wormen vreten zich door de grond. Ze eten plantafval, maar krijgen ook grond binnen. De worm heeft geen ogen. De voorkant is spits en z n achterlijf meer afgerond. Bodemkringloop Als ergens veel planten groeien, komen er vooral in de herfst veel bladeren en takjes op de grond te liggen. Dit noemen we plantaardig afval. Denk maar aan een bodem in een bos. Er is ook dierlijk afval, zoals konijnenkeutels of een dode muis. Allerlei bodemdiertjes eten dit afval en knagen het in kleine stukjes. Schimmels (paddestoelen) maken het daarna nog kleiner. Dit verteerde materiaal noem je humus. Hoe meer humus er in de bodem zit, hoe bruiner de grond wordt. De allerkleinste deeltjes daarvan kunnen planten en bomen weer met hun wortels opzuigen om van te leven. Zo komt het voedsel weer bij de plant terug. Dit noem je de voedselkringloop. De relatie tussen bodem en vegetatie De bodem en de plantengroei hebben alles met elkaar te maken. Vaak kun je al een beetje raden hoe de bodem er uit ziet door te kijken wat er op die bodem te zien valt. Planten kunnen je bijvoorbeeld veel vertellen. Alle planten stellen bepaalde eisen aan hun omgeving. Planten die goed op een zandgrond groeien, doen het vaak slecht op klei en andersom. De planten die op een bodem groeien geven informatie over bepaalde eigenschappen van de bodem, zoals vochtgehalte, voedselrijkdom en de structuur van de bodem. Maar de planten die er groeien veranderen de bodem ook weer. Denk maar eens aan de wortels die in de bodem groeien of de dode bladeren die op de bodem vallen. Docentenhandleiding Veldwerkkist Bodem 9
10 amsterdams nme centrum De NatuurMEdiatheek De NatuurMEdiatheek van het Amsterdams NME Centrum biedt een grote hoeveelheid educatief materiaal op het gebied van natuur- en milieu zoals onderwijsmethodes, leskisten en ontdekdozen, kinderboeken en lesbrieven over uiteenlopende onderwerpen. Leerkrachten van de scholen in Amsterdam kunnen deze materialen lenen en gebruiken bij de voorbereiding en uitvoering van hun lessen. Om samen met kinderen veldwerkactiviteiten te kunnen uitvoeren zijn er diverse hulpmiddelen te leen zoals loeps, schepnetten en grondboren. Er zijn ook materialen om een binnenles over natuur zo concreet mogelijk te maken: opgezette dieren, boomschijven, strandvondsten, zaden en nog veel meer. Daarnaast zijn er nog tijdschriften en diverse audiovisuele materialen zoals video s, diaseries, cd-roms en posters. Bezoektijden Maandag t/m donderdag uur vrijdag gesloten Telefoon Maandag t/m donderdag 9-17 uur Fax Website Inventarislijst leskist Alle materialen die in deze veldwerkkist voorkomen staan genoemd op de inventarislijst. Aan de hand van deze lijst controleert de gebruiker vooraf of de inhoud van de kist compleet is. Bij akkoord wordt een contract getekend. De kist moet binnen de gestelde uitleentermijn weer compleet afgeleverd worden. Eventuele kosten als gevolg van vermissing van of schade aan voorwerpen zijn voor rekening van de gebruiker. 10 Docentenhandleiding Veldwerkkist Bodem
11 Werkbladen veldwerkkist bodem werkblad 1 gebiedsbeschrijving maken 1-2 werkblad 2 onderzoek op de bodem werkblad 3 h e t b o v e n s t e l a a g j e v a n d e b o d e m werkblad 4 Grondboring maken werkblad 5 grote en kleine korrels A dams NME Centrum 2004 veldwerkkist bodem
12 Werkblad 1 gebiedsbeschrijving maken 1 naam: groep: Vul in of kruis aan (je mag meerdere dingen aankruisen) 1 Hoe is het weer? m zonnig m regen / sneeuw m veel wind m bewolkt m geen neerslag m weinig wind 2 Hoe is de begroeiing? m geen m een beetje m veel 3 In welk gebied ben je? Bijvoorbeeld een bos, een duin, een weiland, een park of ergens anders. Ik ben in een 4 Is er water in de buurt? Zo ja, is dat dan een meer, een sloot, een poel of misschien nog iets anders? 5 Zijn er gebouwen? Zo ja, wat voor gebouwen? A dams NME Centrum 2004 veldwerkkist bodem
13 Werkblad 1 gebiedsbeschrijving maken 2 6 Maak in de ruimte hieronder een tekening van het door jou beschreven gebied. A dams NME Centrum 2004 veldwerkkist bodem
14 Werkblad 2 onderzoek op de bodem naam: groep: Vul in of kruis aan (je mag meerdere dingen aankruisen) 1 Wat voor dingen vind je op de bodem? m veren m poepjes m bladeren en stukjes blad m takjes m haren m zaden m kleine beestjes m slakken m schimmeldraden en paddestoelen m steentjes m m Niet levende dingen mag je meenemen als je dat wilt. 2 Kijk eens om je heen naar de planten. Maak een tekening van de drie planten die je het meest ziet. A dams NME Centrum 2004 veldwerkkist bodem
15 Werkblad 3 h e t b o v e n s t e l a a g j e v a n d e b o d e m naam: groep: 1 Steek de bodemthermometer ongeveer 10 centimeter de grond in. Lees na 10 minuten de temperatuur af. De grond is graden. 2 Steek de bodemvochtigheidsmeter ongeveer 10 centimeter de grond in. Je kunt direct aflezen hoe vochtig de bodem is (1 is het droogst, 4 is het vochtigst). De meter staat op dus is de bodem 3 Met de valpen meet je hoe hard of zacht de grond is. Laat de pen van 1 meter hoogte met de punt naar beneden op de grond vallen (denk om je tenen!). Lees van de pen af hoeveel centimeter hij in de grond zit. De valpen zit centimeter diep. Hoe zachter de bodem is, hoe dieper de valpen er in zit. Vind je de bodem hard of zacht? 4 Denk je dat planten dit een fijne bodem vinden om in te groeien? Waarom wel of niet? A dams NME Centrum 2004 veldwerkkist bodem
16 Werkblad 4 Grondboring maken 1 naam: groep: 1 Tot hoe diep kom je plantenwortels tegen? Tot centimeter 2 Tot hoe diep kom je bodemdiertjes tegen? Tot centimeter 3 Meet de grondwaterstand. a Laat de duimstok in het boorgat zakken (hij moet de bodem van het gat raken). Lees de diepte van het gat af. Dat is uitkomst 1. b Trek de duimstok weer omhoog en meet hoeveel centimeter hij nat is. Dat is uitkomst 2. c De grondwaterstand is uitkomst 1 min uitkomst 2. Het grondwater staat hier centimeter diep. 4 Vul onderstaande tabel in (kleur de grond na in de tweede kolom van de tabel) Diepte in cm Kleur van de grond Hoe voelt de grond aan? Hoe ruikt de grond? Zijn er andere dingen die opvallen? 1e worstje 2e worstje 3e worstje 4e worstje 5e worstje 6e worstje A dams NME Centrum 2004 veldwerkkist bodem
17 Werkblad 4 Grondboring maken 2 5 Bestaat jouw grond uit zand of klei? Met de volgende proef kom je erachter. A Neem van worstje 1 een klein beetje materiaal tussen je vingers en maak het een klein beetje nat. Probeer de vormen te kneden die hieronder staan. Begin bij A en als dat lukt maak je B en dan verder naar G. Kom je niet verder dan D? Dan bestaat jouw grond uit leem. Leem is een mengsel van klei en zand. B Doe hetzelfde met worstje 3 en ook met worstje 6. Vorm bestaat uit a bergje zand b dropje lemig zand c rolletje met scheuren zandig leem d rolletje zonder scheuren leem e hoefijzer met scheuren kleiig leem f hoefijzer zonder scheuren lemig klei g rondje zonder scheuren klei A dams NME Centrum 2004 veldwerkkist bodem
18 Werkblad 4 grondboring maken 3 Het 1e worstje bestaat uit Het 3e worstje bestaat uit Het 6e worstje bestaat uit 3 Bewaar van elk worstje grond een beetje in een plastic zakje. Op het zakje plak je een etiket waarop je schrijft van welk worstje het is. 4 Als je helemaal klaar bent maak je het boorgat weer dicht, zodat dieren hun poten niet breken of in het gat kunnen vallen! A dams NME Centrum 2004 veldwerkkist bodem
19 Werkblad 5 grote en kleine korrels naam: groep: Bij droog zand 1 Stapel de bodemzeven op elkaar. De grofste zeef (nummer 1) bovenop, een zeef in het midden (nummer 2) en de fijnste zeef onderop (nummer 3) 2 Neem een handvol droog zand en gooi die in de bovenste zeef. Het kwastje kun je gebruiken om het zand in de zeef te verdelen. 3 Schud voorzichtig met de hele set zeven. 4 Haal daarna de bovenste, grove zeef eraf. 5 Schud opnieuw met de overgebleven 2 zeven. 6 Zet de drie zeven naast elkaar. In welke zeef zit het meeste zand? In zeef nummer In welke zeef zit het minste zand? In zeef nummer Zeef 1 bevat grof zand, zeef 2 middelgrof zand en zeef drie fijn zand. Waar bestaat jouw bodem uit? mijn bodem bestaat uit: Bij nat zand 1 Neem de zandliniaal. Leg wat zand naast een vakje op de zandliniaal waar de zandkorrels ongeveer even groot zijn. Controleer dit met het vergrootglas. 2 Naast dat vakje staat een getal. Dat zijn micrometers. Dus als er 1000 staat, betekent dit 1000 micrometer. Elke micrometer is een duizendste millimeter. Zandkorrels zijn heel erg klein! Het zand is micrometer groot (getal opschrijven). A dams NME Centrum 2004 veldwerkkist bodem
20
21
22
Onderzoeksopdracht. Bodem en grondstaal
Onderzoeksopdracht Bodem en grondstaal Gebruik grondboor 1. Duw en draai gelijktijdig, in wijzerzin, de schroefachtige punt (het boorlichaam) in de bodem. Deze schroef verzamelt en houdt de grond vast.
Nadere informatieInhoud. Praktische gegevens 3 - Doelgroep - Leerdoelen - Tijdsduur - Aansluiting bij lesmethoden - Keuze van de onderzoeksplek
Inhoud Praktische gegevens 3 - Doelgroep - Leerdoelen - Tijdsduur - Aansluiting bij lesmethoden - Keuze van de onderzoeksplek Handleiding 4 - Inleiding - Praktische organisatie van het programma - Opdrachten
Nadere informatieWerkblad bodem (vooraf)
Werkblad bodem (vooraf) Wat zit er in de bodem? In en op de bodem leven planten en dieren. Om te kunnen leven hebben ze licht, lucht, water en voeding nodig. Licht valt van boven op de bodem, de rest zit
Nadere informatieEen bovenbouwproject van het IVN Veldhoven Eindhoven Vessem Najaar 2014
Een bovenbouwproject van het IVN Veldhoven Eindhoven Vessem Najaar 2014 Doelgroep: groepen 5 t/m 8 Plaats: Zoek een interessant terrein. Vooral een plek met hoogteverschillen geeft leuke vergelijkingsmogelijkheden.
Nadere informatieGrond onder je voeten
Grond onder je voeten Hé hé, wie heeft z n voeten niet geveegd? Overal ligt modder. Kijk allemaal onder je schoenen! Loop je even door de tuin en daar begint het gezeur. Grond op de vloer vinden we blijkbaar
Nadere informatieWat gebeurt er met de blaadjes die in de herfst van de bomen vallen? En wat doen onze tuiniers met dode of planten of afgesnoeide takken?
De bodem doorgrond Wat? Voor Leeftijd wie? Duur: Prijs: begeleid actief atelier Basisonderwijs 2 uur 90 per groep van max. 20 lln. Wat gebeurt er met de blaadjes die in de herfst van de bomen vallen? En
Nadere informatieDe landbouwer als landschapsbouwer
9A. De bodem (theoretisch) 9A.1 Bodemvorming Door allerlei processen zoals humusvorming, inspoeling, uitspoeling en oxidatie ontwikkelt zich een bodem. Dit is een heel lang proces wat ook nooit stopt.
Nadere informatieOpdrachtkaarten Lente
Zandspoor Opdrachtkaarten Lente Zandspoor Opdrachtkaarten Lente Je onderzoekt straks in het duingebied allerlei dingen die met zand te maken hebben. De materialen die daarvoor nodig zijn, zitten in de
Nadere informatie2 Bemesting 44 2.1 Meststoffen 44 2.2 Soorten meststoffen 46 2.3 Grondonderzoek 49 2.4 Mestwetgeving 49
Inhoud Voorwoord 5 Inleiding 6 1 Bodem en grond 9 1.1 Grond, bodem en grondsoorten 9 1.2 Eigenschappen van grond 20 1.3 Problemen met de grond 23 1.4 Verbeteren van landbouwgronden 30 1.5 Transport van
Nadere informatieLeg in iedere cirkel op het werkvel iets van een grondsoort. Zet de naam van de grond erbij.
GROND NADER BEKEKEN Opdracht 1. Kennismaken Leg in iedere cirkel op het werkvel iets van een grondsoort. Zet de naam van de grond erbij. We gaan de grondsoorten onderling vergelijken. De volgende vragen
Nadere informatieLes 5 Een goede bodem
Pagina 1 Les 5 Een goede bodem 1 Bodemsoorten-/Composthooples Er zijn verschillende soorten grond in Nederland. Elke soort grond is anders. Sommige planten houden van arme, voedingsloze grond en anderen
Nadere informatieGrond of aarde weghalen door te graven. Graven is een gat in de grond maken. De plaats waar de grond wordt weggenomen.
Les 1 De bodemverontreiniging. afgraven Grond of aarde weghalen door te graven. Graven is een gat in de grond maken. De afgraving De plaats waar de grond wordt weggenomen. De bodemverontreiniging De grond
Nadere informatieWoordenschat les 8.1. Vervuilde grond?
Woordenschat les 8.1 Vervuilde grond? Afgraven en de afgraving Afgraven is de grond of aarde weghalen door te graven. De afgraving is de plaats waar de grond wordt weggenomen. Boren We boren een gat in
Nadere informatie1 Grond Bodem Minerale bestanddelen Organische bestanddelen De verschillende grondsoorten 16 1.
Inhoud Voorwoord 5 Inleiding 6 1 Grond 9 1.1 Bodem 9 1.2 Minerale bestanddelen 11 1.3 Organische bestanddelen 13 1.4 De verschillende grondsoorten 16 1.5 Afsluiting 17 2 Verzorging van de bodem 19 2.1
Nadere informatieOpdrachtkaarten Herfst
Zandspoor Opdrachtkaarten Herfst Zandspoor Opdrachtkaarten Herfst Je gaat in het duingebied onderzoek doen naar allerlei dingen die met zand te maken hebben. De materialen die daarvoor nodig zijn, zitten
Nadere informatieInhoud. Praktische gegevens 3 - Doelgroep - Leerdoelen - Tijdsduur - Aansluiting bij lesmethoden - Keuze van de onderzoeksplek
Inhoud Praktische gegevens 3 - Doelgroep - Leerdoelen - Tijdsduur - Aansluiting bij lesmethoden - Keuze van de onderzoeksplek Handleiding 4 - Voorbereiding in de klas - Inleiding - Praktische organisatie
Nadere informatieDe bodem Klei Zand Veen Humus
De bodem Het afval van planten en dieren wordt door bodemdieren, bacteriën en schimmels omgezet in voedingsstoffen. Planten nemen om te kunnen groeien met hun wortels deze voedingsstoffen op, die in de
Nadere informatie2. Maak met de 4 buizen een vierkant op de grond. Dit is het zoekraam.
Opdracht 1. Gebruik je ogen goed. In het bos kun je van alles ontdekken! Komen er onder de bomen verschillende soorten insecten en of bodemdiertjes voor? Het beste bos 1. Materiaal tas 1: zoekraam, 1 schepje,
Nadere informatieBodem. Bodemleven. Bodemverzorging. Gevorderdencursus dl 1 TT Boxtel Volkstuinvereniging Ceres 2013-2014
Bodem Bodemleven Composteren Bodemverzorging Gevorderdencursus dl 1 TT Boxtel Volkstuinvereniging Ceres 2013-2014 Vanavond. Bodem: leer je bodem kennen Bodemvoedselweb Composteren Bodem verbeteren en voeden
Nadere informatieInhoud. Praktische gegevens 3 - Doelgroep - Leerdoelen - Tijdsduur - Aansluiting bij lesmethoden - Keuze van de onderzoeksplek
Inhoud Praktische gegevens 3 - Doelgroep - Leerdoelen - Tijdsduur - Aansluiting bij lesmethoden - Keuze van de onderzoeksplek Handleiding 4 - Inleiding - Praktische organisatie van het programma - Opdrachten
Nadere informatieVeldwerkkist Kleine beestjes
Veldwerkkist Kleine beestjes docentenhandleiding aanbod van Lesmaterialen voor het primair onderwijs van Amsterdam Uitgave: Amsterdams NME Centrum Veldwerkkist Kleine beestjes Herziene uitgave januari
Nadere informatieDE HERFST: KLEURRIJK SEIZOEN
DE HERFST DE HERFST: KLEURRIJK SEIZOEN vanaf 2de graad lager onderwijs. x vak: muzische vorming x duur: halve dag GRIEZELBOS HET KLEINE VIEZE BEESTJES- ONDERZOEK! verloop: x verdeel de klas in verschillende
Nadere informatieDASSENWERK. werkbladen opdrachten Nationaal Park De Loonse en Drunense Duinen. Locatie De Drie Linden Giersbergen 8 Drunen
DASSENWERK werkbladen opdrachten Locatie De Drie Linden Giersbergen 8 Drunen 2012 Nationaal Park De Loonse en Drunense Duinen 1. Waar ben je? Je onderzoekt vandaag een klein gebied van Nationaal Park De
Nadere informatieOnderdeel 1: beschrijving en kartering van het gebied
Opdracht Aardrijkskunde Singraven Inleiding Dit veldwerk/practicum is een onderdeel van het onderwerp "het Nederlandse Landschap". D.m.v. veldwerk krijg je de kans om een landschap anders te ervaren dan
Nadere informatieHandleiding Leskist bomen groep 7
Handleiding Leskist bomen groep 7 Inhoud pagina Inleiding 3 1. Doelgroep 4 2. Doelstelling 4 3. Relatie met kerndoelen en natuurmethoden 4 3.1. Kerndoelen 4 3.2. Natuurmethoden 4 4. Het aanbieden van de
Nadere informatieWERKBLAD OPDRACHTEN. Locatie: De Drie Linden Giersbergen 8 Drunen. 2008 Nationaal Park De Loonse en Drunense Duinen
Dassenwerk WERKBLAD OPDRACHTEN Locatie: De Drie Linden Giersbergen 8 Drunen 2008 Nationaal Park De Loonse en Drunense Duinen 1. Waar ben je? Je gaat een onderzoek doen in een klein gebied van Nationaal
Nadere informatieLeerlingenblaadjes Proefonderzoek van grondsoorten
1) Waterdoorlaatbaarheid grondsoorten 1. Werkwijze 1.1. Materialen & Middelen Grondstoffen - Staal zand - Staal leem - Staal klei (droog) Materialen - koffiefilter(3) - filterzakje(3) - recipiënt voor
Nadere informatieRegenwormen Tijdstip: in september, oktober en november, na een regenbui.
KB2 Tijdsinvestering: 45 minuten Regenwormen Tijdstip: in september, oktober en november, na een regenbui. 1. Inleiding Een mol eet per jaar wel 50 kg wormen. Dat is veel, maar als je bedenkt dat in je
Nadere informatieInstructieblad Aarde Activiteit 1.01: Grondsoorten
1. Wat ga je doen? Deze les gaat over grond en grondsoorten. Je gaat leren wat grondsoorten zijn, waar die in (de kop van) Noord-Holland te vinden zijn, wat het bijzondere aan deze grondsoorten is, en
Nadere informatieGroei voorbereiden. -voetafdruk van dit drukwerk is berekend met ClimateCalc en gecompenseerd bij: treesforall.nl. De CO 2
Groei voorbereiden De CO 2 -voetafdruk van dit drukwerk is berekend met ClimateCalc en gecompenseerd bij: treesforall.nl www.climatecalc.eu Cert. no. CC-000057/NL Groei voorbereiden WEGWIJZER Deze module
Nadere informatieHoe werk je met het projectenboek?
Hoe werk je met het projectenboek? In dit boek ga je allerlei opdrachten maken met gewassen in de hoofdrol. Je gaat toepassen wat je in de afgelopen jaren hebt geleerd. Ook leer je er nog een hoop nieuwe
Nadere informatieModule Bodem, substraat en potgrond
Module Bodem, substraat en potgrond De CO 2 -voetafdruk van dit drukwerk is berekend met ClimateCalc en gecompenseerd bij: treesforall.nl www.climatecalc.eu Cert. no. CC-000057/NL Colofon Auteur Harm Geert
Nadere informatieDoe- pad Watertorenweg. Achtergrond informatie voor de begeleider. Groep 5-6
Doe- pad Watertorenweg Achtergrond informatie voor de begeleider. Groep 5-6 Colofon Deze lesbrief in opgesteld door De Hortus, Centrum voor Natuur en Mileu, in opdracht van de Gemeente Harderwijk. Wij
Nadere informatieVeldwerkkist Planten en mossen. docentenhandleiding
Veldwerkkist Planten en mossen docentenhandleiding Uitg.: Amsterdams NME Centrum i.s.m. St. Veldstudie, Hei- en Boeicop Projectleiding: Ronald Hofmeester Tekst: Martijn Weesing Illustraties: Saskia van
Nadere informatieLeskist Grond voor groep 5 en 6. docentenhandleiding
Leskist Grond voor groep 5 en 6 docentenhandleiding Uitgave: Amsterdams NME Centrum Leskist Grond Docentenhandleiding Ontwikkeld in opdracht van Stadsdeel Zeeburg als onderdeel van het project NME in stadsdeel
Nadere informatieHandleiding. Geschikte tijd uitvoering jan feb mrt apr mei jun jul aug sep okt nov dec
Handleiding Naam opdracht De omgeving met andere ogen bekeken Geschikte tijd uitvoering jan feb mrt apr mei jun jul aug sep okt nov dec zeer geschikt ongeschikt Benodigde materialen opdrachtenbladen pen
Nadere informatieDoe- pad Watertorenweg
Doe- pad Watertorenweg Achtergrond informatie voor de begeleider. Groep 7-8 Colofon Deze lesbrief in opgesteld door De Hortus, Centrum voor Natuur en Mileu, in opdracht van de Gemeente Harderwijk. Wij
Nadere informatieAanvulling. Dictaat Inleiding Bodem. Voor versie Bodem en Water 1 (LAD-10806) Bodem en Water II (AEW-21306) Oktober 2011.
Aanvulling Dictaat Inleiding Bodem Voor versie 2010 Bodem en Water 1 (LAD-10806) Bodem en Water II (AEW-21306) ktober 2011 Inhoud - Practicumhandleiding Wat is een bodem P3 Practicum Wat is een bodem P3.1
Nadere informatieVeldwerkkist Water. docentenhandleiding
Veldwerkkist Water docentenhandleiding Uitg.: Amsterdams NME Centrum De veldwerkkist Water maakt onderdeel uit van een set van 7 kisten waarmee natuur-, milieu- en land schaps onderzoek gedaan kan worden.
Nadere informatieExperimenten KIT. werkboekje. Dokter in de wetenschap: Klas:
Experimenten werkboekje KIT Dokter in de wetenschap: Klas: 1 Licht/zon Zonnebaden in het licht Zonlicht is heel belangrijk voor planten. Als een plant enkele dagen geen of onvoldoende licht krijgt, begint
Nadere informatieBODEMLEVEN, GROND & BEMESTING
BODEMLEVEN, GROND & BEMESTING Wat gaan we doen De bodem Bodemleven Voorstellen van verschillende groepen Wat doen deze beestjes in de bodem Goede bodemkwaliteit Regenwormen Petra van Vliet Blgg - Oosterbeek
Nadere informatieAlleen maar zand? Groep 1,2,3 en 4. Bodemproject van IVN Veldhoven Eindhoven Vessem voor de basisschool.
Alleen maar zand? Bodemproject van IVN Veldhoven Eindhoven Vessem voor de basisschool. Doelgroep: Groep 1 t/m 4. Plaats: Rond de zandbak bij de school of elders. Doel: Ontdekken wat er allemaal in de grond
Nadere informatie2. Zijn aarde, grond en bodem drie omschrijvingen van hetzelfde? Geef met behulp van bovenstaande bronnen een omschrijving van deze drie begrippen.
Vragen en opdrachten Bodem van Nederland ORIENTATIE BODEM... 1 BODEMVORMING... 2 ZANDGRONDEN... 5 HOOGVEEN:... 7 LAAGVEEN... 8 ZEEKLEI... 9 RIVIERKLEI... 9 LÖSSGROND... 10 DE BODEMKAART VAN NEDERLAND...
Nadere informatieKwelder. Planten en zout water. Proefje. VO onderbouw
Kwelder Proefje Doel: Materialen: Leerlingen weten dat alleen speciale planten tegen zout water kunnen. De leerlingen weten dat zout, water aantrekt. Hierdoor gaan de meeste planten door uitdroging dood
Nadere informatie3. BODEMANALYSE EN BODEMZORG
3. BODEMANALYSE EN BODEMZORG 1. DE BODEMANALYSE De bodem bestaat uit drie grote bestanddelen. 1. Mineraal materiaal dat verschilt van streek tot streek en dat voortkomt van de ontbinding van het gesteente
Nadere informatieVroeger, toen hier ijs lag...
Vroeger, toen hier ijs lag... Opdrachtenboekje bij het geologisch leerpad Datum Naam Boekje Geo-pad 1 Inleiding Vroeger, toen hier ijs lag De titel van dit opdrachtenboekje is niet voor niets gekozen.
Nadere informatieEen midden- en bovenbouwproject van het IVN Veldhoven Eindhoven Vessem najaar 2015
Een midden- en bovenbouwproject van het IVN Veldhoven Eindhoven Vessem najaar 2015 Doelgroep: Midden- en bovenbouw basisonderwijs: groep 5-8 Jaargetijde: Herfst, winter, lente en een stukje zomer. Plaats:
Nadere informatieModule Teeltmedium. -voetafdruk van dit drukwerk is berekend met ClimateCalc en gecompenseerd bij: treesforall.nl. De CO 2
Module Teeltmedium De CO 2 -voetafdruk van dit drukwerk is berekend met ClimateCalc en gecompenseerd bij: treesforall.nl www.climatecalc.eu Cert. no. CC-000057/NL Colofon Auteur Ton van der Hoorn, Wellantcollege,
Nadere informatieDe composthoop Een composthoop bij school
De composthoop Afval in de natuur bestaat eigenlijk niet. Alles wat op de bodem komt, wordt uiteindelijk verteerd door bodemdieren, schimmels en bacteriën. In een composthoop gebeurt precies hetzelfde
Nadere informatieDe grond waarop wij wonen
GROEP 5/6 De grond waarop wij wonen Doel: Planten horen bij de grond waarop wij wonen. Dit onderdeel gaat over het onderzoekend verkennen van de vegetatie in de omgeving van de kinderen van de middenbouw.
Nadere informatieHandleiding Leskist bomen groep 7/8
Handleiding Leskist bomen groep 7/8 Inhoud pagina Inleiding 3 1. Doelgroep 4 2. Doelstelling 4 3. Relatie met kerndoelen en natuurmethoden 4 3.1. Kerndoelen 4 3.2. Natuurmethoden 4 4. Het aanbieden van
Nadere informatieVeldwerkkist Vogels. docentenhandleiding
Veldwerkkist Vogels docentenhandleiding Uitg.: Amsterdams NME Centrum De veldwerkkist Vogels maakt onderdeel uit van een set van 7 kisten waar mee natuur-, milieu- en landschaps onderzoek gedaan kan worden.
Nadere informatieWat weet jij over biologisch en over de bodem?
Met leuke vragen, opdrachten en experimenten voor thuis! Wat weet jij over biologisch en over de bodem? Biologisch, lekker natuurlijk! Heb je er wel eens over nagedacht dat alles wat je eet, van een plant
Nadere informatieDe grond waarop wij wonen.
De grond waarop wij wonen. GROEP 7/8 Doel: Planten horen bij de grond waarop wij wonen. Dit onderdeel gaat over het onderzoekend verkennen van de vegetatie in de omgeving van de kinderen van de bovenbouw.
Nadere informatieSpeurtocht in Wetland Passewaay
Speurtocht in Wetland Passewaay Naam:... School:... Groep:... Datum:... Informatieblad Wetland Passewaay Wetland Passewaay Sinds het voorjaar van 1996 is in de uiterwaarden van Tiel veel veranderd. Voor
Nadere informatieBodemkunde. Datum: vrijdag 24 juni 2016 V 2.1. V3.1 V4.1
Bodemkunde Datum: vrijdag 24 juni 2016 V 2.1. V3.1 V4.1 Bodems en hun eigenschappen 3 Bodems en hun eigenschappen Opdracht: - Zoek op wat het bodemprofiel is waar je zelf woont / werkt / stage loopt 4
Nadere informatieDe bodemverontreiniging
Les 8.1 Vervuilde grond? 1.Graven : een gat in de grond maken. 5. Boren: met een boor ergens een gat in maken. Dat kan in de grond, maar ook in metaal, hout of gesteente. 2. Afgraven: grond of aarde weghalen
Nadere informatieDe lesactiviteit Het Beste Bos Ede is een samenwerking van Het Groene Wiel en IVN Ede.
1 Colofon De lesactiviteit Het Beste Bos Ede is een samenwerking van Het Groene Wiel en IVN Ede. Deze handleiding hoort bij de leskist Het Beste Bos Ede. Dit is een, in samenwerking met IVN Ede, aangepaste
Nadere informatieDe bodem waarvan wij leven
De bodem waarvan wij leven Hilvarenbeek Ad Havermans adhavermans@concepts.nl 18 mei 2015 1 Inhoud van de presentatie 1. 2015 Het jaar van de bodem 2. Over geologie en bodemkunde 3. Bodemvormende processen
Nadere informatie4 Vind me dan. Achtergrondinfo Planten en dieren hebben allerlei manieren om niet op te vallen. Deze kunnen onderverdeeld worden in:
4 Vind me dan Er is altijd wel een verjaardag of een ander feestje om te vieren. En bij een feestje horen cadeautjes. Maar voor het zover is, wil je het cadeautje natuurlijk zo goed mogelijk verstoppen.
Nadere informatie4-7 jaar Scharrelavontuur. 4-7 jaar Scharrelavontuur. Sterke geuren. Aardegeuren. Pluk een blaadje van een plantje.
Sterke geuren Pluk een blaadje van een plantje. Wrijf erover met je vingers, en verkreukel het blaadje een beetje. Ruik nu eens. Laat elkaar je blaadje ruiken. Waar ruikt het naar? Aardegeuren Ga op de
Nadere informatieLesbrief Bodemdiertjes favoriete voedsel
Lesbrief Bodemdiertjes favoriete voedsel Doelgroep: Groep 4 t/m 8 Leerstofgebied: Wereldoriëntatie Werkvorm: Groepjes Duur: ± 30 minuten Doel van de opdracht: Leerlingen leren wat het favoriete voedsel
Nadere informatie1. Je krijgt van je juf of meester een plaatje. Bekijk het plaatje goed.
D S K C N L gemeente Olst-Wijhe Opdracht 1 Deze opdracht doe je in een groepje van vier. Nodig: papier, lijm. 1. Je krijgt van je juf of meester een plaatje. Bekijk het plaatje goed. 2. Zoek nu een klasgenoot
Nadere informatieObservatie van de wegberm
Observatie van de wegberm Materiaal ringbundel plantenkaarten plantengids de Nieuwe Bloemengids werkblad Observatie van een wegberm schrijfmateriaal, klembord Na opdracht alle materiaal terug netjes opbergen.
Nadere informatieVELDWERK LANDSCHAP Zwin Natuurcentrum veldwerkboekje. Groepsnaam: Datum:. OPDRACHT: waardering van het landschap. Opdracht 1: bekijk het landschap
VELDWERK LANDSCHAP Zwin Natuurcentrum veldwerkboekje Groepsnaam: Datum:. OPDRACHT: waardering van het landschap Opdracht 1: bekijk het landschap OPDRACHT: waardering van het landschap Opdracht 2: een eigen
Nadere informatieInleiding Doelgroep Relatieschema Opzet van de lescyclus Algemeen doel De doelstellingen...
1 Inhoudsopgave Inleiding...3 1. Doelgroep...4 2. Relatieschema...4 3. Opzet van de lescyclus...5 3.1. Algemeen doel...5 3.2. De doelstellingen...5 4. Relatie met de kerndoelen...6 5. Voorbereidende activiteit
Nadere informatieDoe- pad Watertorenweg
Doe- pad Watertorenweg Achtergrond informatie voor de begeleider. Groep 1-2 Colofon Deze lesbrief in opgesteld door De Hortus, Centrum voor Natuur en Milieu in opdracht van gemeente Harderwijk. Wij hebben
Nadere informatie2 > Kerndoelen 11. 4 > Aan de slag 15. 5 > Introductie van de manier van werken 22. 6 > Mogelijke werkvormen en de plaats op het rooster 27
Inhoud 1 > Uitgangspunten 9 2 > Kerndoelen 11 3 > Materialen 12 4 > Aan de slag 15 5 > Introductie van de manier van werken 22 6 > Mogelijke werkvormen en de plaats op het rooster 27 7 > Waarom samenwerkend
Nadere informatieDocentenhandleiding Onderzoek Leefomgeving
Docentenhandleiding Onderzoek Leefomgeving Doelgroep: Groep 6,7 en 8 Leerstofgebied: Natuur en techniek Werkvorm: Buiten in groepjes van 3 leerlingen Duur: 45 minuten buiten + 30 minuten nabespreken in
Nadere informatieDOCENT. Thema: natuur BOMEN BIJ MIJN SCHOOL. groep 3 en 4. Stadshagen
In groep 1 en 2 hebben de leerlingen binnen dit thema geleerd dat er in de natuur verschillende kleuren, vormen en texturen te vinden zijn. De leerlingen in groep 3 en 4 richten zich in dit thema op bomen.
Nadere informatieBuitenles THEMA-handleiding Ribbeltje is zijn geheugen kwijt Groep 3 en 4
BuitenWijs samen sterk in NME BuitenWijs brengt mensen actief met het buiten in aanraking, zodat zij wijs omgaan met hun eigen leefomgeving Buitenles THEMA-handleiding Ribbeltje is zijn geheugen kwijt
Nadere informatie4 Gazonaanleg en -onderhoud
4 Gazonaanleg en -onderhoud Opdracht 4.1 Grondsoorten herkennen a b De antwoorden staan in de tabel. Grondsoort Structuur (korrel) Kleur Plantenresten Opmerkingen Kleigrond fijn grijs/bruin nee Zandgrond
Nadere informatieUITBREIDING/ SEDIMENTATIEPROEF
UITBREIDING/ SEDIMENTATIEPROEF Oriënteren - onderzoeksvraag Onderzoeksvraag: Welk van de onderzochte stalen vertoont dezelfde sedimentatie als het staal dat gevonden werd in de buurt van het slachtoffer?
Nadere informatieGroei voorbereiden. -voetafdruk van dit drukwerk is berekend met ClimateCalc en gecompenseerd bij: treesforall.nl. De CO 2
Groei voorbereiden De CO 2 -voetafdruk van dit drukwerk is berekend met ClimateCalc en gecompenseerd bij: treesforall.nl www.climatecalc.eu Cert. no. CC-000057/NL Groei voorbereiden WEGWIJZER Deze module
Nadere informatieNatuur, Buiten Activiteit:
Natuur, Buiten Activiteit: Doelgroep: middenbouw (groep 4, 5 en 6) Doel van de activiteit: - De kinderen worden bewust van de herfst en zijn veranderingen. - De kinderen leren over de onderdelen van bladeren
Nadere informatieZand en klei 1. Van veen tot weiland 2. Blad 1. Heide Een lage plant met paarse bloemen.
5 Lastige woorden Blad Zand en klei Heide Een lage plant met paarse bloemen. Voedingsstoffen Voedsel dat planten nodig hebben om te groeien. Boomgaard Een stuk land met fruitbomen. Greppel Een kleine droge
Nadere informatieLeerpad Natuurbeleving kleuters Lesduur: ca 60 minuten Bestemd voor groep 1/2/3 Sluit aan bij kerndoel: 39, 40a
Leerpad Natuurbeleving kleuters Lesduur: ca 60 minuten Bestemd voor groep 1/2/3 Sluit aan bij kerndoel: 39, 40a Inleiding Korte omschrijving van de les: In groepjes van 4 kinderen lopen ze begeleid de
Nadere informatieTitel De gasbel onder Nederland
De gasbel onder Nederland Het ontstaan van gas en zout in de Nederlandse bodem Korte lesomschrijving In deze les maken leerlingen kennis met het ontstaan van de gasbel onder Slochteren in de provincie
Nadere informatieOpdrachtkaarten heide
Opdrachtkaarten heide OPDRACHT 1: WAT ZIEN WE ONDER DE GROND? Elke grond is anders. Ze kan vochtig of droog zijn. Ze kan korrelig zijn. Of uit piepkleine plakkende deeltjes bestaan. Al deze elementen bepalen
Nadere informatieWERKBLAD mijn landschap
WERKBLAD mijn landschap Hoe zie jij het landschap? Wat vind je mooi of belangrijk? Ga alleen of in groepjes aan de slag en maak - een presentatie op papier of digitaal - een gedicht, een verhaal of een
Nadere informatieKaart 15 Bollen en knollen
Kaart 15 Bollen en knollen Informatiekaart Werkblad Onderzoek: o Bollen en knollen o Narcissen op water Quiz: o http://natuur.ariena.com Voor de leerkracht: De kinderen leren de volgende begrippen: Bollenstreek
Nadere informatieGROEP 1-2. Wat valt er buiten te BELEVEN?!
GROEP 1-2 Wat valt er buiten te BELEVEN?! * Is evenveel ook even zwaar? Is een emmer met bladeren even zwaar als een emmer met stenen of takken? Hoeveel stenen zijn net zo zwaar als een emmer bladeren?
Nadere informatieSamenstelling en eigenschappen
Samenstelling en eigenschappen Mest is onder te verdelen in kunstmest en natuurlijke mest. Natuurlijke mest is op zijn beurt weer onder te verdelen in mest van dierlijke herkomst en mest van plantaardige
Nadere informatieCOMPOSTEREN MET KINDEREN WERKBLAD 24. Duizendpoot in bed
COMPOSTEREN MET KINDEREN WERKBLAD 24 Duizendpoot in bed COMPOSTEREN MET KINDEREN WERKBLAD 25 Twaalf groepen dieren COMPOSTEREN MET KINDEREN WERKBLAD 26 Instructieblad Jerom knutselen sok stokje prop papier
Nadere informatieONDERZOEKERS:...(vul je naam in) Volg de aanwijzingen en ontdek met de cijfercode wat de naam van de boom is. Onze boom heet :...
Rode opdracht: bomen Pak de boomzoeker 1, 2 en 3 uit de werkmap Volg de aanwijzingen en ontdek met de cijfercode wat de naam van de boom is. Onze boom heet :... Als je naar de takken van de boom kijkt,
Nadere informatieMeer theorie over bodem & compost
Basiscursus Ecologische Moestuin Meer theorie over bodem & compost Inhoud van de presentatie 1. Waarom biologisch? 2. Waar een moestuin aanleggen? 3. Inleiding bodem 4. Bodem: Minerale bestanddelen 5.
Nadere informatieVolg de aanwijzingen en ontdek met de cijfercode wat de naam van de boom is. Onze boom heet :...
Rode opdracht: bomen Pak de boomzoeker 1, 2 en 3 uit de werkmap Volg de aanwijzingen en ontdek met de cijfercode wat de naam van de boom is. Onze boom heet :... Kijk goed naar deze boom om te zien of het
Nadere informatieOntdekdoos Drijven en zinken
Ontdekdoos Drijven en zinken groep 6 en 7 handleiding Uitgave: Amsterdams NME Centrum Ontdekdoos Drijven en zinken Docentenhandleiding Het lesmateriaal mag vrij gekopieerd worden voor gebruik op school
Nadere informatiel a n d e l i j k i n f o r m a t i e c e n t r u m g e z e l s c h a p s d i e r e n SPREEKBEURT AXOLOTL AMFIBIEËN OVER HOUDEN VAN HUISDIEREN
l a n d e l i j k i n f o r m a t i e c e n t r u m g e z e l s c h a p s d i e r e n SPREEKBEURT AXOLOTL AMFIBIEËN OVER HOUDEN VAN HUISDIEREN WE HEBBEN DE BELANGRIJKSTE INFORMATIE OVER DE AXOLOTL BIJ
Nadere informatieRivierenhof. Handleiding. Opgesteld door de domeinwachters. >> Ontdekkingstocht voor het 4, 5 en 6 leerjaar. Tjakkie de specht Ontdekt de Herfst
Rivierenhof Handleiding Opgesteld door de domeinwachters >> Ontdekkingstocht voor het 4, 5 en 6 leerjaar Tjakkie de specht Ontdekt de Herfst INLEIDING Het zelf -doe pakket bestaat uit een bewegwijzerde
Nadere informatielesbrieven water verzamelen avonturenpakket de uitvinders en de verdronken rivier leerlingen werkblad Lesbrief 1:
lesbrieven leerlingen werkblad Lesbrief 1: water verzamelen Verhaal: De Uitvinders en De Verdronken Rivier Opdracht 1: Opdracht 2: Opdracht 3: Opdracht 4: Brainstorm over water Bouw een water-takel-kraan
Nadere informatieWhat s up Zuiderzeeland?
What s up Zuiderzeeland? biologie praktische opdracht, 4vmbo Naam: Klas: In dit onderdeel ga je zelf met je groepje aan de slag. Bij de theoretische opdracht heb je gekeken welke dieren er voorkomen in
Nadere informatieVERWERKING KERAMISCHE BUITENTEGELS
VERWERKING KERAMISCHE BUITENTEGELS Weet hoe t werkt! pagina 1 VERWERKING OP DIVERSE MANIEREN Keramische buitentegels Keramische tegels zijn de laatste tijd ontzettend in opkomst en eigenlijk al niet meer
Nadere informatiePapier recyclen. Inlage
Inlage A1 Papier maken Voor deze opdracht heb je de volgende materialen nodig: A - 1 Drielenzige loep B - 3 Bladen viltpapier C - 1 Reinigingsdoek D - 1 Zeef E - 1 Scheprand F - Stapel oude kranten G -
Nadere informatieOntdek je mee het leven in vijver en sloot? Zeg niet gewoon vis tegen een vis. Visinitiatie en Visdeterminatie voor de 3 de graad
Ontdek je mee het leven in vijver en sloot? Zeg niet gewoon vis tegen een vis. Visinitiatie en Visdeterminatie voor de 3 de graad Opdrachten voor de 3 de graad Wil je met je klas meer leren over vissen?
Nadere informatieIdeeën voor leerkrachten ter voorbereiding op de insectenwandeling door de Natuurtuin 't Loo
Ideeën voor leerkrachten ter voorbereiding op de insectenwandeling door de Natuurtuin 't Loo Om kinderen te interesseren voor kleine kriebelbeestjes is het doen van eigen waarnemingen zeer geschikt. Omdat
Nadere informatieMaak een feestmaaltijd voor de dieren in het bos. Voor kinderen van 4 tot 8 jaar
Maak een feestmaaltijd voor de dieren in het bos. Voor kinderen van 4 tot 8 jaar Benodigde materialen Knuffels of plaatjes van: een vos een konijn een eekhoorn een egel 4 etensborden 4 (linnen) tasjes
Nadere informatieHerfstwerkboekje van
Herfstwerkboekje van Herfst werkboekje groep 5 1 De bladeren aan de bomen worden bruin en rood en vallen naar beneden, het is weer herfst! September wordt herfstmaand genoemd, dit omdat op 22 september
Nadere informatieAardoliealarm in het bos
de graad > Landbouw > lesmateriaal > spelkaarten Aardoliealarm in het bos BIOBOER Om goed te kunnen zaaien, moet de aarde los. Daarvoor gebruik je een tractor. Dat gaat vlot. Neem reuzenpassen en ga 5
Nadere informatieBrabant Water Les je dorst educatieplatform Verdiepende suggesties
Brabant Water Les je dorst educatieplatform Verdiepende suggesties Voor groep 6 tot en met 8 Verdiepende suggesties voor de bovenbouw De volgende lessuggesties zijn veelal gericht op actief coöperatief
Nadere informatie