Olie en Gas in de Nederlandse Economie

Maat: px
Weergave met pagina beginnen:

Download "Olie en Gas in de Nederlandse Economie"

Transcriptie

1 Olie en Gas in de Nederlandse Economie Industriële Organisatie Academisch jaar 2006/2007 Faculteit Economie en Bedrijfskunde Afdeling Bedrijfseconomie - organisatie Versie 2 Naam: Simon Timmerman Studentnummer: Contact: simontimmerman@planet.nl Begeleiding: Dr M.T. Brouwer Amersfoort, 20 maart 2007

2 Inhoudsopgave 1. Inleiding Veranderingen Centrale vraag Methodologie Leeswijzer De mondiale energiemarkt De markt in theorie De markt in praktijk Vraag Aanbod & Reserves Investeringen Politieke verhoudingen Milieu Prijsontwikkeling van fossiele brandstoffen Nederlands perspectief De economische factoren Staatskas Consumenten- en producentenprijzen Voorzieningszekerheid Vraag en aanbod Vraag Aanbod & reserves Energiebalans Beleidsvoering Conclusie Staatskas vs consumenten- en producentenprijzen Voorzieningszekerheid Eindoordeel Literatuurlijst Bijlage 1 Olieproductie per Regio/Land (miljoen ton) Bijlage 2 Gasproductie per Regio/Land (Mtoe) Bijlage 3 Kolenproductie per Regio/Land (Mtoe)

3 1. Inleiding Deze thesis beschrijft de gevolgen van de ontwikkelingen op de mondiale energiemarkt voor de Nederlandse economie. Moderne industriële landen zijn voor hun productie afhankelijk van energie en daardoor is energie één van de belangrijkste factoren voor economische ontwikkeling. Deze energie wordt veelal opgewekt met de verbranding van met name van fossiele brandstoffen. Verwacht wordt dat de afhankelijkheid van fossiele brandstoffen de komende decennia verder zal groeien nu ook veel ontwikkelinglanden de energievraag zien stijgen. Energiedragers kunnen, door nieuwe technologische ontwikkelingen, steeds verder worden getransporteerd en de handel tussen landen groeit. Door het ontstaan van deze mondiale energiemarkt krijgen de energiegrondstoffen olie, gas en kolen steeds meer één wereldprijs. De afhankelijkheid tussen landen groeit en zo hebben de ontwikkelingen op de mondiale energiemarkt ook invloed op de Nederlandse energiemarkt en daarmee op de Nederlandse economie. 1.1 Veranderingen De laatste jaren is de wereldenergiemarkt aan een aantal grote veranderingen onderhevig geweest en deze trend zal zich naar verwachting voortzetten in de toekomst. Naast de bestaande grote energieverbruikers de Verenigde Staten, de Europese Unie (EU) en Japan, zijn het nu vooral de nieuwe economieën als China en India die hard groeien en hun energieimporten enorm zien stijgen. De afgelopen drie decennia groeide de mondiale energievraag met 2% per jaar. Verwacht wordt dat deze groei de komende drie decennia zal vertragen maar toch in 2030 met 66% gestegen zal zijn ten opzichte van Ook zien we veranderingen in het aantal producenten van energiegrondstoffen met als gevolg wijzigende machtverhoudingen op de markt. De productie van olie en gas zal de komende jaren in Noord-Amerika en Europa verder afnemen terwijl de productie in het Midden-Oosten zal toenemen. Er wordt gesproken over de vorming van een mogelijke Gaspec. En we zien nieuwe producenten die een belangrijkere rol krijgen. Begin jaren negentig zagen we de Sovjet-Unie uit elkaar vallen met onder andere als gevolg dat het slecht ging met de Russisch economie. De energieexporten waren laag maar toen de prijzen van fossiele brandstoffen stegen, bloeide de economie op. Inmiddels probeert de Russische regering ook steeds meer grip op de energiesector te krijgen en dit heeft zijn invloed op de export. 2

4 De steeds groter wordende milieuproblematiek staat steeds vaker op de agenda s van de overheden. Volgens de prognose van het IEA zal de CO2 uitstoot zal in de periode stijgen met ongeveer 15 miljard ton. Dit is een gemiddelde stijging van 1.7% per jaar, weliswaar hetzelfde percentage als de afgelopen drie decennia maar de nadelige gevolgen worden in hoog tempo meer zichtbaar. De ontwikkeling van de prijzen van olie en gas zijn erg veranderlijk. Prijspieken bereiken vaak recordhoogten vaak door onzekere gebeurtenissen op het wereldtoneel. Zo hebben politieke verhoudingen, oorlogen en terrorisme een grote invloed op de energieprijzen. 1.2 Centrale vraag De bovenstaande ontwikkelingen zijn interessant voor de Nederlandse belangen op haar eigen energiemarkt. Zoals veel mensen weten bezit Nederland grote gasvoorraden en is zij gasexporteur. De ontwikkelingen op de energiemarkt zijn dus ambigu. Aan de ene kant zijn prijsstijgingen van gas voordelig voor de Nederlandse staatskas. Aan de andere kant betekenen hogere energieprijzen een stijgende last voor producenten en consumenten. Daarnaast is het interessant om te bekijken welke invloed de mondiale ontwikkelingen hebben op de voorzieningszekerheid (een definitie zal ik geven in paragraaf 3.1.3). Dit onderwerp is een centraal punt binnen de Nederlandse energiepolitiek. De centrale vraag die ik wil beantwoorden in deze thesis luidt als volgt: Zijn de gevolgen van de mondiale ontwikkelingen op de grondstoffenmarkt voor energie, voordelig of nadelig voor de Nederlandse economie? Om deze vraag te kunnen beantwoorden, zullen de volgende sub-vragen worden beantwoord: 1. Wat is de huidige situatie op de mondiale grondstofmarkt voor energie en wat zijn de belangrijkste ontwikkelingen? 2. Wat zijn de belangrijkste economische factoren die van invloed zijn op de Nederlandse economie? 3. Wat is de Nederlandse positie binnen de grondstoffenmarkt voor energie? De beantwoording van elke sub-vraag zal een verduidelijking geven van het onderwerp van deze thesis. De stapsgewijze beantwoording van de sub-vragen zal leiden tot een eenvormig antwoord op de centrale vraag. 3

5 1.3 Methodologie Om de centrale vraag te beantwoorden zal ik een literatuurstudie uitvoeren. De literatuur bestaat voornamelijk uit wetenschappelijke artikelen, beleidsadviezen van adviesorganen en de overheid. Daarnaast zal ik gebruik maken van historische gegevens van de energiemarkt. De belangrijkste overheidsadviesorganen zijn het Ministerie van Economische Zaken (EZ) en de Algemene Energieraad (AER). Zij baseren hun beleidsadviezen op eigen onderzoek en publicaties van het International Energy Agency (IEA). Het IEA doet onderzoek naar energie, maakt data compilaties, doet verscheidene publicaties en verspreidt de laatste politieke analyses op gebied van energie. Zo ook doet zij, door middel van grondige analyses, voorspellingen over de energiemarkt in Je kan je natuurlijk afvragen hoe accuraat de voorspellingen van het energieverbruik in 2030 zijn. Vaker is gebleken dat zulke cijfers moesten worden bijgesteld en niemand kan met zekerheid zeggen wat er in de toekomst zal gebeuren. Daarom moeten deze voorspellingen alleen als richtlijn worden gezien. Voor de analyse van de literatuur en data maak ik gebruik van verscheidene economische theorieën. Deze theorieën vinden hun oorsprong in het vakgebied van de industriële organisatie. Het zal de basis vormen voor deze thesis. 1.4 Leeswijzer Hierna komen de volgende onderwerpen aan bod. In hoofdstuk 2.1 begin ik met het neerzetten van een theoretisch raamwerk voor marktwerking. Later zal ik verscheidene malen terugvallen op dit economische raamwerk. Vervolgens zal ik in hoofdstuk 2.2 de mondiale energiemarkt beschrijven. De vraag- en aanbod verhoudingen en de belangrijkste invloeden in de markt worden bekeken. In hoofdstuk 3.1 begin ik met het uiteenzetten van Nederlandse belangen in de energiemarkt. Daarna volgt de analyse van de Nederlandse energiemarktsituatie (hoofdstuk 3.2). In de conclusie, (hoofdstuk 4), zal ik de belangen en ontwikkelingen tegen elkaar afwegen om zo tot een oordeel te komen. 4

6 2 De mondiale energiemarkt In dit hoofdstuk zal ik de ontwikkelingen beschrijven die zich op het mondiale vlak met betrekking tot energiegrondstoffen afspelen. Allereerst definieer ik kort het theoretisch kader van de markt. Vervolgens wordt de toepassing hiervan in de praktijk gezocht. 2.1 De markt in theorie Als ik het over de markt van energie heb, kan men zich afvragen wat de term markt omvat. In deze thesis gebruik ik een definitie van de markt gegeven door Stephen Martin: a market is usually defined as a region within which and a group of varieties for which prices tend to equality, adjusting prices for differences in cost supply and for differences in product characteristics (Stephen Martin, 2001, p. 5) Deze definitie vertaalt: een regio waarin en een groep van variëteiten waarin een gelijke prijs voor de variëteiten ontstaat (aangepast voor de verschillen in de productiekosten en verschillen in producteigenschappen). De grondstoffenmarkt voor energie bestaat uit een aantal homogene goederen waarin de lokale prijs wordt bepaald door de wereldprijs. De drie belangrijkste grondstoffen zijn olie, gas en kolen en de handel daarin worden in deze thesis gedefinieerd als de markt. Als er in de markt voldoende marktwerking is, ontstaat een efficiënte markt waarin prijzen gelijk zijn aan de marginale kosten voor de producent en het totale consumenten en producenten surplus maximaal is. De overheid probeert zoveel mogelijk vrije marktwerking te stimuleren. Dit is een sociaal wenselijk streven waarin de welvaart wordt gemaximaliseerd. Het principe van marktwerking is dat vraag en aanbod op elkaar worden afgestemd door prijsverandering. Indien er sprake is van maximale marktwerking ontstaat perfecte competitie. Perfecte competitie in de markt ontstaat als er in de markt (Stephen Martin, 2001, p. 10): (a) veel kleine kopers en aanbieders zijn; (b) met complete en perfecte kennis van de marktcondities; (c) handelend in een gestandaardiseerd product; (d) met vrije en gemakkelijke toegang tot en vertrek uit de markt 5

7 Onder invloed van deze vier factoren zijn er ook nog twee andere mogelijke marktsituaties. De eerste is een monopolie waarin de markt wordt bediend door één producent. Hierdoor heeft de producent veel marktmacht en kan dit gebruiken om de eigen winst (producentensurplus) te maximaliseren. De tweede is een oligopolie. De markt wordt bediend door twee of meer producenten (maar wel minder dan in de situatie van perfecte competitie). Prijzen liggen boven het niveau van perfecte competitie. Later zal duidelijk worden dat ze zelfs op monopolie niveau kunnen liggen. 2.2 De markt in praktijk In het overzicht van de mondiale energiemarkt zal ik beginnen met de vraag- en aanbodverhouding. Vervolgens zullen de belangrijkste factoren worden belicht die een grote invloed hebben op de energiemarkt en ga ik de prijsontwikkeling van energieproducten bekijken Vraag De afgelopen drie decennia groeide de mondiale vraag naar energie met 2% per jaar. Voorspeld wordt dat deze groei licht zal vertragen en tussen 2002 en 2030 en gemiddeld 1.7% zal bedragen (IEA, 2004, p. 57). Tweederde van de groei zal volgens het IEA komen van ontwikkelingslanden. De verklaring hiervoor is dat deze landen een jarenlang aaneengesloten periode van relatief hoge economische groei zullen kennen. Daarbij komt dat deze landen vaak een hoge energieintensiteit kennen. Energieintensiteit wordt berekend door het totale energieverbruik (in ton olie equivalent) te delen door het BNP. Dit betekent dat een land voor dezelfde economische groei veel meer energie nodig heeft (AER, energiek buitenlands beleid, 2005, p. 13). In 2002 was het aandeel van de totale energievraag uit ontwikkelingslanden 38% en door de snel groeiende vraag zal dit aandeel in 2030, volgens het IEA, gestegen zijn naar 48%. Het aandeel van landen aangesloten bij de Organisation for Economic Co-operation and Development (OECD) daalt van 52% in 2002 naar 43% in Het aandeel van de transitie economieën daalt licht van 10% naar 9% (IEA, 2004, p. 64). Figuur 2.1 geeft een goed beeld van deze voorspelde ontwikkeling. 1 De OECD bestaat uit 30 landen (leden) die hun toewijding aan een democratische regering en markteconomieën delen. De OECD bestaat voornamelijk uit hoger ontwikkelde landen. Zij doet veel onderzoek naar economische en sociaal politieke kwesties. 6

8 Figuur 2.1 Totale Energievraag Per Regio Mtoe VS en Canada Europese Unie Rusland China India Oost- Azie Zuid- Azie Latijns Amerika Midden Oosten Afrika Bron: IEA, World Energy Outlook 2004 We zien dat de grootste vraag uit de Verenigde Staten en Canada blijft komen. Goed te zien is de groei uit een zich ontwikkelend land als China. De vraag uit China zal in 2030 meer dan verdubbelen wat uitkomt op Mtoe (IEA, 2004). China wordt hiermee na de Verenigde Staten en Canada de grootste energieverbruiker. De (aanhoudend hoge) groei van de Chinese economie ligt al jaren boven het Westerse niveau. Verder heeft China ook een hoge energie intensiteit. En aangezien China een netto importeur is van olie (de belangrijkste energiebron) zal deze ontwikkeling een grote druk leggen op de oliemarkt. Olie importen van China stegen in 2003 alleen al van 0.6 miljoen vaten per dag (mb/d) to 2.1 mb/d (IEA, 2004, p. 64). Overige regio s en landen die hun energievraag hard zullen zien groeien zijn Brazilië, India en Rusland. De totale wereldvraag naar energie in 2002 bedroeg Mtoe en zal tussen 2002 en 2030 groeien met 60% naar Mtoe. Tabel 2.1 geeft een overzicht van de soorten energie en haar geprognosticeerde groei tussen 2002 en

9 Tabel 2.1 Mondiale Energievraag Per Brandstof (Mtoe) (BP) percentage groei per jaar Alternatief scenario 2030 percentage groei per jaar Olie % % 1, % 1,2 Gas % % 2, % 1,9 Kolen % % 1, % 0,5 Nucleair * 692 7% 764 5% 0, % 0,8 Hydro * 224 2% 365 2% 1, % 1,8 Biomassa en afval * % % 1, % 1,4 Overig Hernieuwbaar * 55 1% 256 2% 5, % 6,6 Total , ,3 * Geen data Bron: IEA, World Energy Outlook 2004, p. 59, 416 & BP, Statistical Review of the World Energy 2006 We zien dat fossiele brandstoffen, met ruim 80% van de energievraag, de belangrijkste energiebronnen zijn en, volgens het IEA, zullen blijven. Olie zal van de fossiele brandstoffen het grootste aandeel behouden, zei het met een licht kleiner percentage van het totaal. Ook de vraag naar kolen stijgt hard en zal hiermee een belangrijke brandstof zijn. China is met 31% de grootste kolenverbruiker. De groei steeg met 15%. In Rusland steeg het verbruik met 7% en Japan met 5%. Dit wordt in deze beide veroorzaakt door het onverwacht sluiten van kerncentrales (IEA, 2004, p. 64). Wat verder opvalt is dat hernieuwbare energie het snelste zal stijgen met 5.7%. De rol van deze energievorm blijft echter beperkt. Deze minimale rol baart veel overheden zorgen die maatregelen willen nemen tegen de steeds groter wordende klimaatproblematiek. Het alternatieve scenario, opgesteld door het IEA, gaat uit van grote beleidsveranderingen door landen om het milieu te beschermen en ook om de energievoorziening in de toekomst zeker te stellen. Dit houdt in dat er meer investeringen in duurzame energie en energiezuinige apparatuur noodzakelijk zal zijn. In dit scenario zal de primaire wereldvraag 10% lager zijn en zal de CO2 uitstoot met 16% verminderen (IEA, 2004, p. 57). 8

10 2.2.2 Aanbod & Reserves Aan de aanbodszijde geven we extra aandacht aan de drie grootste energiebronnen olie, gas en kolen. Met name olie en gas zijn interessant omdat zij zijn omgeven door onzekerheden en risico s. Olie De olieproductie is tussen 1992 en 2002 met 12% gestegen (zie tabel 2.2). Het grootste deel van de productie komt uit het Midden-Oosten waar veel OPEC-landen liggen. Saoedi-Arabië, Rusland en Verenigde Staten blijven de landen met de grootste productie ondanks het feit dat deze alle drie hun productie hebben verlaagd. De productie in 2002 bedroeg respectievelijk 427, 379 en 346 miljoen ton olie. Overige belangrijke olieproducenten zijn de OPEC-landen Iran (168 miljoen ton olie), Nigeria (102 miljoen ton olie), Venezuela (150 miljoen ton olie) en Verenigde Arabische Emiraten. Daarnaast heeft is Mexico met 178 miljoen ton olie en grote aanbieder (BP, 2006). Het totale aantal aanbieders is de laatste tien jaar licht toegenomen. Veel nieuwe aanbieders produceren vooralsnog maar een kleine hoeveelheid olie (BP, 2006). Onder de nieuwe aanbiederes zijn er een aantal belangrijke. Met name Irak (stijging met 282%) en Kuweit (stijging met 82%) hebben hun olieproductie sterk opgeschroefd en zijn in het Midden- Oosten grote spelers geworden met beide een productie van 100 miljoen ton olie per jaar. Daarnaast zagen we Canada haar productie vergroten naar 136 miljoen ton olie per jaar (stijging van 39%) en Noorwegen naar 157 miljoen ton olie (stijging van 59%). Tabel 2.2 Olieproductie Per Regio (Mtoe) Verschil Noord-Amerika 663,7 21% 660,2 18% -1% Zuid- & Centraal-Amerika 246,5 8% 335,3 9% 36% Europa en Eurazie 695,6 22% 786,0 22% 13% Afrika 335,3 11% 379,6 11% 13% Midden-Oosten 913,8 29% 1033,0 29% 13% Azie Pacific 334,7 10% 378,0 11% 13% Totaal 3189, % Bron: BP, Statistical Review of the World Energy

11 De omvang van oliereserves is moeilijk vast te stellen door gebrek aan transparantie of betrouwbare gegevens. De schatting van British Petroleum (BP), een van s werelds grootste energiebedrijven, worden echter algemeen aanvaard. Tabel 2.3 Bewezen Oliereserves Einde 2005 (duizenden miljoenen vaten) Noord-Amerika 59,5 5% Zuid- & Centraal-Amerika 103,5 9% Europa en Eurazie 140,5 12% Afrika 114,3 10% Midden-Oosten 742,7 62% Azie Pacific 40,2 3% Totaal 1201 Bron: BP, Statistical Review of the World Energy 2006, p. 7 Uit deze tabel blijkt de grote concentratie aan oliereserves in het Midden-Oosten. Het Midden- Oosten heeft meer dan 60% van de bewezen oliereserves. Deze reserves zijn door nieuwe ontdekkingen in de jaren tachtig en negentig enorm gestegen, van 670 miljard vaten einde van 1980 naar 1147 miljard vaten in Vooral de OPEC landen zagen hun reserves enorm stijgen 2. De reserves van Saoedi-Arabië en Koeweit stegen met met 50%, en die van Venezuela haar namen met 57% toe. Ook de Verenigde Arabische Emiraten en Irak zagen een grote groei. De OPEC-landen zagen, samengevat, in de periode hun reserves stijgen van 536 naar 766 miljard vaten (IEA, 2004, p. 92). Voor Noord-Amerika wordt verwacht dat de productie steeds verder zal afnemen. De bewezen oliereserves van Mexico zijn al flink afgenomen omdat er weinig is geïnvesteerd in exploratie. De productie in Mexico steeg in de periode weliswaar met 16% maar door de lagere reserves zal de productie in 2010 waarschijnlijk sterk afnemen (IEA, 2004, p. 107). In Zuid- Amerika zal Brazilië waarschijnlijk haar productie sterk opschroeven. Tussen 1992 en 2002 heeft het land al een forse productiestijging laten zien. Het land bezit grote oliereserves met een groot potentieel voor de exploratie van nieuwe velden (IEA, 2004, p. 109). 2 OPEC staat voor Organization of the Petroleum Exporting Countries. De OPEC vormt een kartel van elf landen die sterk van de olie-inkomsten afhankelijk zijn. De OPEC zal ik in een later stadium uitgebreid behandelen. 10

12 De productie van Rusland komt vooral uit West-Siberië en de Oeral. In de toekomst zullen nieuwe gebieden zoals Sakhalin en Oost-Siberië belangrijk worden voor nieuwe productie. Door de aanleg van nieuwe pijpleidingen zullen in de toekomst de landen Kazakstan, Oekraïne, Georgië en Turkmenistan belangrijkere olieproducenten worden in die regio (IEA, 2004, p. 107). In Afrika is er een grote afname van productie in een aantal landen. De landen Angola en Soedan zullen in de toekomst belangrijke nieuwe aanbieders van Afrika worden. OPEC-land Nigeria blijft echter het grootst (100 miljoen ton olie in 2002) (IEA, 2004, p. 109). Naar schattingen van het IEA zal tot 2010 de hoeveelheid olie die geproduceerd wordt in niet-opec landen nog stijgen. Daarna neemt het marktaandeel van de OPEC sterk toe (IEA, 2004, p. 69). In 2002 was het aanbod van de OPEC 38% van het wereldtotaal. In 2030 zal dit ongeveer 55% bedragen. Gemiddeld is dit een groei van 3% per jaar. In de OECD-landen neemt het aanbod af met gemiddeld 1.8% per jaar (IEA, 2004, p. 106). De schattingen van het IEA wijzen erop dat er voor de komende 3 decennia voldoende olievoorraden zijn om aan de wereldvraag te blijven voldoen. Mocht de piek in olievraag niet voor 2030 zijn bereikt, dan zijn er nieuwe ontdekkingen van olievelden nodig om na 2030 aan de vraag te voldoen (IEA, 2004, p. 69). De vraag rijst welke invloed de grote concentratie van olie in het Midden-Oosten heeft op het olieaanbod en met name op de prijs. Gas De totale gasproductie is tussen 1992 en 2002 met 24% gestegen (zie tabel 2.5). Dit is een sterkere stijging dan bij de olieproductie. De belangrijkste gasproducenten in 2002 waren Rusland met 500 Mtoe en de Verenigde Staten met 490 Mtoe. Hierna volgt Canada met 169 Mtoe. Ter vergelijking, Nederland produceerde in Mtoe en behoort hiermee tot de middengroep (BP, 2006). Een flink aantal landen laat tussen 1992 en 2002 een sterke productiestijging zien. Dit zijn Canada (47%), Noorwegen (153%), Verenigd Koninkrijk (102%), Iran (200%), Saoedi-Arabië (48%), Algerije (45%) en Indonesië (30%). Al deze landen (exclusief Canada) produceren tussen de 51 en 93 Mtoe (BP, 2006). Met deze productie zijn deze landen belangrijke nieuwe spelers op de wereldmarkt geworden. Bij een groot aantal kleine landen zien we ook een grote productiestijging. Deze landen produceren ten opzichte van het totaal vooralsnog maar een kleine hoeveelheid gas. 11

13 Tabel 2.5 Gasproductie Per Regio (Mtoe) Verschil Noord-Amerika 601,6 33% 690,7 30% 15% Zuid- & Centraal-Amerika 54,9 3% 94,0 4% 71% Europa en Eurazie 857,2 47% 890,5 39% 4% Afrika 67,7 4% 116,7 5% 72% Midden-Oosten 102,6 6% 220,2 10% 115% Azie Pacific 157,8 9% 267,3 12% 69% Totaal 1841,8 2279,4 24% Bron: BP, Statistical Review of the World Energy 2006 Tabel 2.6 geeft een overzicht met de bewezen gasreserves eind Deze reserves blijken ruimschoots voldoende om voor de komende decennia aan de vraag te voldoen. Net als bij olie zien we een grote concentratie in een beperkt aantal regio s. De tabel hieronder geeft goed weer waar zich de grote voorraden bevinden. Tabel 2.6 Bewezen Gasreserves Einde 2005 (biljoen m 3 ) Noord-Amerika 7,46 4% Zuid- & Centraal-Amerika 7,02 4% Europa en Eurazie 64,01 36% Afrika 14,39 8% Midden-Oosten 72,13 40% Azie Pacific 14,84 8% Totaal 179,9 Bron: BP, Statistical Review of the World Energy 2006, p. 23 Rusland zal volgens het IEA de grootste gasleverancier blijven in Ook de Verenigde Staten zal een grote gasproductie houden. Een belangrijke regio voor gasproductie in 2030 is het Midden-Oosten. Het Midden-Oosten zal naar verwachting na Rusland en de Verenigde Staten de derde grootste gasproducent worden. Afrika en Zuid-Amerika zullen een grote groei in aanbod kennen (IEA, 2004, p. 69). De vraag rijst wederom wat deze concentraties betekenen voor de prijs. 12

14 Een belangrijke ontwikkeling in de gasmarkt is de groeiende betekenis van Liquified Natural Gas (LNG). Hierbij wordt gas afgekoeld tot een temperatuur van 160 graden Celsius onder nul. Hierdoor wordt het gas vloeibaar en wordt de hoeveelheid energie per volumeeenheid sterk verhoogd. Dit maakt het transport van gas per schip economisch rendabel. Gastransport per pijpleiding over grote afstanden is namelijk, door technische beperkingen, gelimiteerd. De LNGschepen zorgen ervoor dat gas nu verder getransporteerd wordt en daarom kunnen we steeds meer spreken van een wereldgasmarkt. De transformatie naar een wereldgasmarkt betekent volgens de AER ook dat er een wereldgasprijs zal ontstaan. De gasmarkt gaat dus sterker lijken op de wereldoliemarkt. De grote aanbieders op deze markt zullen Rusland, de Verenigde Staten en het Midden-Oosten zijn. Of deze landen veel invloed kunnen uitoefenen op de vraag- en aanbodverhouding, en zo de gasprijs, valt mijn inziens te bezien. Volgens de AER bestaat er een grote kans op de vorming van een Gaspec. Deze Gaspec zou de lange termijn belangen voor Rusland en het Midden-Oosten optimaliseren (AER, 2005, gas voor morgen, p. 58). Kolen Tabel 2.7 geeft de kolenproductie per regio weer. We zien tussen 1992 en 2002 een kleine stijging van de totale productie. De belangrijkste Kolenproducent is China met een productie van 734 Mtoe aan kolen. Daarop volgt de Verenigde Staten (566 Mtoe), Australië (184 Mtoe) en India (168 Mtoe). China, Australië en India laten een grote productiestijging zien. Indonesië heeft ook een plaats verworven als kolen producent met 64 Mtoe in Een stijging van 361% ten opzichte van Er zijn ook een aantal landen die een daling van productie laat zien. Rusland is de opmerkelijkste. Rusland produceerde in Mtoe en in 2002 is dit gedaald naar 115 Mtoe. Verder zien we een sterke daling in Duitsland, Verenigd Koninkrijk, Kazakstan en Oekraïne. Dit waren voorheen belangrijke kolenproducten. 13

15 Tabel 2.7 Kolenproductie Per Regio (Mtoe) Verschil Noord-Amerika 578,7 27% 605,7 25% 5% Zuid- & Centraal-Amerika 20,4 1% 33,9 1% 66% Europa en Eurazie 619,9 28% 422,2 18% -32% Afrika 105,0 5% 128,0 5% 22% Midden-Oosten 0,6 0% 0,4 0% -33% Azie Pacific 859,0 39% 1189,9 50% 39% Totaal 2183,6 2380,1 9% Bron: BP, Statistical Review of the World Energy 2006 In 2030 zal, naar verwachting van het IEA, 22% procent van de wereldenergievraag uit kolen bestaan (tabel 2.1). Dit betekent weliswaar een absolute stijging maar een relatieve daling ten opzichte van andere energiebronnen. Toch zullen kolen een belangrijke fossiele brandstof blijven, met name voor armere landen. Tabel 2.8 Bewezen Kolenreserves Einde 2005 (duizend miljoen ton) w.v. antraciet & bitumineuze kool Noord-Amerika 254,4 28% 115,7 24% Zuid- & Centraal-Amerika 19,9 2% 7,71 2% Europa en Eurazie 287,1 32% 112,3 23% Afrika 50,3 6% 50,2 10% Midden-Oosten 0,4 0% 0,4 0% Azie Pacific 296,9 33% 192,6 40% Totaal ,91 Bron: BP, Statistical Review of the World Energy 2006, p. 33 De reserves aan kolen zijn enorm. Afgezet tegen de geprognosticeerde vraag voldoende voor een aantal eeuwen. Volgens de vooruitzichten van het IEA blijft China ook in 2030 de grootste kolenproducent ter wereld en zal China haar capaciteit zelfs uitbreiden (IEA, 2004, p. 69). Zoals te zien in de tabel zijn de grootste voorraden te vinden in Noord-Amerika, Europa, Rusland en 14

16 Azië. Hiermee zijn de kolenreserves meer verspreid dan olie en gas die geconcentreerd zijn in een klein aantal regio s. Verbranding van kolen is een goedkope manier van energieopwekking. Alternatieve Energiebronnen Nucleaire energie of kernenergie wordt opgewekt door kernreacties. Het is een omstreden vorm van energieopwekking omdat het afval dat vrij komt bij de opwekking nog steeds een (milieu-) probleem is. En omdat met dezelfde processen ook kernwapens kunnen worden geproduceerd. Met name dit laatste zorgt voor veel internationale conflicten/spanningen zoals met Noord-Korea en Iran. Noord-Korea en Iran verrijken uranium en de internationale gemeenschap beschouwt Noord-Korea en Iran als een gevaar omdat deze landen het non-proliferatie verdrag (tegen verspreiding van kernwapens) niet ondertekend hebben. In een recent uitgebracht rapport van de financiële instelling ING, wordt gewaarschuwd voor een mogelijke aanval van Israël (met de steun van Amerika) op Iran (ING, 2007). Het absolute aandeel van kernenergie zal toenemen maar relatief zal het, naar verwachting van het IEA, afnemen van 7% in 2002 naar 5% in Kernenergie wordt, ook de laatste weer in Nederland (voorzichtig), wel weer als optie overwogen om de afhankelijkheid van fossiele brandstoffen te verkleinen. Hernieuwbare energie zal met 5.7% het hardst stijgen van de energiesoorten. In 2030 zal het percentage, volgens het IEA, ongeveer onveranderd blijven op 14%. Absoluut stijgt het dan van Mtoe naar Mtoe. Hernieuwbare energie is vooral populair omdat het milieu niet belast wordt. Tabel 2.1 geeft een duidelijk beeld van de onderverdeling tussen hydroenergie, biomassa en hernieuwbaar. Investeringen in technologische ontwikkeling kan het aandeel van hernieuwbare energie vergroten Investeringen Om aan de stijgingde vraag naar energie te voldoen zijn veel investeringen nodig. Het IEA schat dat er voor de totale infrastructuur (vervanging en uitbreiding) $16 biljoen (prijspeil 2000) nodig zal zijn in de periode Dit komt uit op $568 miljard per jaar. Hiervan zal ruim 60% naar stroomopwekking, -transmissie en -distributie gaan, wat neerkomt op $10 biljoen. De olieen gassector is goed voor $3 biljoen (18%) investeringen. Voor olie zal het geld voor 70% naar exploratie en ontwikkeling gaan. Voor gas is dat 56% door hogere investeringen in infrastructuur voor het transport. 15

17 Ontwikkelingslanden dienen volgens de prognose de grootste investeringen te doen, 50% van het totaal. China alleen neemt daarvan al 15% voor zijn rekening ($2.4 biljoen). Afrika $1.1 biljoen en het Midden-Oosten $1 biljoen (IEA, 2004, p. 72). Deze investeringen zijn niet alleen nodig voor nieuwe uitbreidingen maar voor meer dan de helft voor vervanging van de huidige investeringen. De huidige infrastructuur zal voor 2030 afgeschreven zijn en heeft dan grondige revisie nodig of moet geheel worden vervangen. Indien investeringen achterblijven dan heeft dit gevolgen voor het aanbod en dat op zijn beurt weer voor de prijs Politieke verhoudingen De wereldreserves van met name olie en gas liggen geconcentreerd. Dit betekent een grote afhankelijkheid van een klein aantal regio s. Voor olie is het Midden-Oosten de belangrijkste regio. Voor gas zijn dit Rusland en het Midden-Oosten. Dit zijn ook regio s met veel instabiliteit en dit heeft grote invloed op de het aanbod en zo op de prijs. Deze instabiliteit komt dikwijls door de binnenlandse problemen en politieke spanningen tussen landen. Ook kartelvorming zoals de OPEC en een mogelijke Gaspec, heeft grote invloed op de macht van de olie- en gasexporteurs. Tabel 2.9 Olie- en Gasimport Afhankelijkheid in Netto Importerende Regio s (%) Olie Gas OECD Totaal 63% 85% w.v. OECD Noord-Amerika 36% 55% OECD Noord-Amerika 0% 18% OECD Europa 54% 86% OECD Europa 36% 65% OECD Pacific 90% 95% OECD Azie 98% 94% Azie (ontwikkelend) 43% 78% w.v. China 34% 74% China 0% 27% India 69% 91% India 0% 40% Overig Azie 40% 76% Europese Unie 76% 94% Europese Unie 49% 81% Bron: IEA, World Energy Outlook 2004, p. 117, 140 De bovenstaande tabel geeft de afhankelijkheid weer van landen die netto olie en gas importeren. Het verschil tussen 2002 en 2030 is in deze regio s aanzienlijk. 16

18 OPEC De OPEC, opgericht in Baghdad (Irak) in 1960, is ontstaan om de olie-exporten van lidstaten te verenigen en te coördineren. De ministers van de lidstaten hebben regelmatig bijeenkomsten om de ontwikkeling van de olieprijs te bespreken en om (sinds 1982) quota-afspraken te maken. De landen van het OPEC-kartel zijn sterk van de olie-inkomsten afhankelijk. De leden zijn Algerije, Indonesië, Irak, Iran, Koeweit, Libië, Nigeria, Saoedi-Arabië, Venezuela, Verenigde Arabische Emiraten en Qatar. Ecuador en Gabon waren OPEC-leden, maar Ecuador trok zich terug in 1992 en Gabon volgde in Irak is nog steeds lid van de OPEC maar de Iraakse productie heeft sinds 1998 geen onderdeel van de OPEC quota-afspraken uitgemaakt. De olie reserves binnen het oliekartel de OPEC, met name het Midden-Oosten, zijn relatief zeer groot. De verwachting is dat de afhankelijkheid van de OPEC alleen maar groter wordt. De productie gaat volgens het IEA van 39% in 2002 naar 53% in 2030 van de totale olieproductie. Dit zou meer macht voor de OPEC betekenen die, als de prijzen dalen, hun export beperken om prijsdalingen tegen te gaan. De quota-afspraken worden nog wel eens geschonden door de Lidstaten. Zij produceren meer olie dan is toegestaan om zo extra inkomsten te genereren. Door dit verhoogde aanbod daalt vaak de olieprijs. Dit doet afbreuk aan het onderlinge vertrouwen wat de macht van een kartel verzwakt. De OPEC heeft niettemin grote invloed op de energiewereld. Afnemers willen niet graag afhankelijk zijn van een bepaalde grote macht omdat dit zorgt voor onzekerheid over de prijzen. Rusland Rusland heeft grote reserves aan energie. Het bezit s werelds grootste bewezen gasreserves de op een na grootste bewezen kolenreserves en zevende grootste oliereserves. Het verzorgde in 2002 ongeveer 10% van de mondiale energieproductie (IEA, 2004, p. 284). Rusland neemt daardoor een belangrijke positie in op de mondiale energiemarkt. Begin jaren negentig ging het nog zeer slecht met de Russische economie door het uiteenvallen van de Sovjet-Unie. De energieexporten waren laag. Begin 2000, toen de prijzen van fossiele brandstoffen stegen, bloeide de economie op. Inmiddels probeert de Russische regering steeds meer grip op de energiesector te krijgen. Rusland is namelijk zeer afhankelijk van de export van energie. Het beslaat een kwart van hun Bruto Binnenlands Product (BBP)(Wereld Bank, 2004) 3. 3 Het BBP is de totale (geld)waarde van alle in een land geproduceerde goederen en diensten gedurende een bepaalde periode (meestal een jaar). 17

19 De maatregelen van de Russische regering dragen vaak niet bij aan het vertrouwen van haar afnemers. In januari 2007 heeft Rusland nog, in conflict met Wit-Rusland, de gasolie kraan dicht gedraaid. Wit-Rusland zou importheffingen gaan invoeren op gasolie die over hun land naar het buitenland werd doorgevoerd. Wit-Rusland deed dit omdat zij een hogere prijs aan Rusland moesten gaan betalen voor olie en gas dan voorheen. Om deze betalingen van de importheffingen te garanderen had Wit-Rusland gasolie afgetapt. In reactie hierop draaide Rusland, de gasoliekraan dicht met als gevolg dat Duitsland en Polen geen levering van gasolie meer kregen. Hierover is veel ophef ontstaan binnen de Europese Commissie (EC) die opheldering wilde (Rtlz, 2007). Overheden zijn bang voor een instabiele aanvoer van olie en gas en willen voorzieningszekerheid garanderen. Ook Shell heeft het eind 2006 moeten ontgelden in het Sachalin 2 project. Sachalin 2 was één van de grootste olie- en gasprojecten ter wereld. Volgens de Russische regering waren de kosten van het project te veel uit de hand gelopen (het dubbele van wat werd geschat). Shell, die het project uitvoerde, werd door Rusland geblokkeerd in de uitvoering van hun werkzaamheden. Uiteindelijk is een akkoord bereikt wat inhield dat Shell zijn zeggenschap kwijt was voor een bedrag van $4.1 miljard. Voor Shell een forse klap aangezien het haar bewezen reserves met ongeveer 10% moest afschrijven (Rtlz, 2006). Uit deze voorbeelden blijkt dat Moskou onder leiding van Poetin haar invloed op de energiemarkt wil vergroten Milieu Klimaatsveranderingen hebben veel invloed op het energiebeleid van landen. De klimaatsveranderingen beginnen dan ook steeds zichtbaarder te worden. Het is van belang dat de CO2 emissies worden teruggedrongen. Volgens huidige verdragen zoals het Kyoto Protocol, dient in de periode de CO2 uitstoot van geïndustrialiseerde landen en transitie economieën verlaagd te worden naar 8% onder het niveau van Het nieuwe voorstel van de EC (januari 2007) wil dat percentage verder verhogen. In 2020 moet de CO2 uitstoot 20% beneden het niveau van 1990 liggen. In 2050 moet de uitstoot van CO2 zijn teruggebracht tot de helft van de uitstoot in 1990 (Rtlz, 10 Januari 2007). Volgens de prognose van het IEA zal de CO2 uitstoot in de periode stijgen met ongeveer 15 miljard ton. Dit is een gemiddelde stijging van 1.7% per jaar, hetzelfde percentage als de afgelopen drie decennia. Ontwikkelende landen zullen voor 70% verantwoordelijk zijn voor deze groei en tegen 2020 zullen ze de koppositie als grootste vervuilers overnemen. De uitstoot van China alleen al zal 18

20 groeien met 3837 miljoen ton. De sterke economische groei en het hoge kolenverbruik zijn hier de oorzaak van. Ondanks de sterke groei van CO2 uitstoot van ontwikkelende landen is de uitstoot per hoofd van de bevolking veel lager dan dat van OECD landen en transitie economieën. Tabel 2.10 Energie Gerelateerde CO2 Uitstoot (miljoen ton) OECD % % Transitie economieën % % Ontwikkelende landen % % Wereld Bron: IEA, World Energy Outlook 2004, pag. 75 Om deze redenen zullen milieumaatregelen een grote invloed hebben op het beleid van de regeringen. Verwacht mag worden dat door deze maatregelen er strengere regels komen om de vervuiling tegen te gaan. Dat daarvoor grotere investeringen moeten worden gedaan is onvermijdelijk. Het IEA heeft een schatting gemaakt van de mondiale vraag naar fossiele brandstoffen rekening houdend met strengere milieumaatregelen. In die visie groeit de vraag naar hernieuwbare energie sneller en zal de vraag naar de vervuilende fossiele brandstoffen, met name steenkool, minder hard groeien. Zie hiervoor ook tabel Prijsontwikkeling van fossiele brandstoffen Zoals eerder besproken in hoofdstuk 2.1 ontstaat een efficiënte markt (perfecte competitie) wanneer er maximale marktwerking is. Marktwerking wordt vergroot wanneer er meer dan voorheen aan de voorwaarden van perfecte competitie is voldaan. Dus, meer marktwerking ontstaat als er in de markt: (a) meer kleine kopers en aanbieders zijn; Gelet op de ontwikkelingen zien we dat er op de energiegrondstoffenmarkt veel aanbieders zijn bijgekomen. Door de groeiende vraag zien we een groeiende afhankelijkheid van het Midden- Oosten voor de productie van olie en gas omdat daar de grote olie- en gasreserves liggen. Ook komt veel productie van olie en gas uit de Verenigde Staten en Rusland. 19

21 Met betrekking tot kolen zijn er enorme reserves en veel aanbieders. Er is geen partij met veel marktmacht. Collusie (kartelvorming) vormt een risico in de markt. De OPEC-landen, voornamelijk landen uit het Midden-Oosten, hebben een grote hoeveelheid van de totale oliereserves in handen. Daarnaast bestaat er een kans dat er een Gaspec wordt gevormd door Rusland en het Midden- Oosten. Deze beide kartels vormen een gevaar voor vrije marktwerking en onder invloed hiervan kan de prijs stijgen. Om de aanbodstructuur van een markt te meten, kunnen we de aanbieder concentratie ratio berekenen, de zogenaamde m-seller concentration ratio. Deze ratio telt het marktaandeel van de m grootste aanbieders bij elkaar op. CRm = S 1 + S S m Hierbij is S 1 de grootste aanbieder, S 2 de op één na grootste enzovoort. Als voorbeeld: CR4 berekent het totale marktaandeel van de vier grootste aanbieders. Het is duidelijk dat er in de energiemarkt geen perfecte competitie is. Ook is er meer dan één aanbieder en dus is er geen monopolie. Wat is dan wel de marktstructuur? Over het algemeen spreekt men van een oligopolie indien de m-seller concentration ratio van de vier grootste aanbieders groter is dan 70%. In tabel 2.11 worden ratio s weergeven voor olie, gas en kolen. Bij de berekening van de olie ratio houd ik rekening met het feit dat de OPEC als één aanbieder fungeert met een totale productie van 1388 Mtoe in Tabel 2.11 Concentratie Ratio s aanbodzijde (Mtoe in 2002) Olie Gas Kolen OPEC 1388,3 38,9% Rusland 499,9 21,9% China 733,7 30,8% Rusland 379,6 10,6% Verenigde Staten 489,9 21,5% Verenigde Staten 565,6 23,8% Verenigde Staten 346,9 9,7% Canada 169,0 7,4% India 168,1 7,1% Mexico 178,4 5,0% Verenigd Koninkrijk 93,3 4,1% Australie 184,0 7,7% Wereld productie 3572,0 Wereld productie 2279,3 Wereld productie 2380,0 CR4 64,2% CR4 54,9% CR4 69,4% Bron: BP, Statistical Review of the World Energy

22 De concentratie ratio s voor de drie grondstoffen liggen allemaal vrij hoog. Dit betekent dat een groot deel van de markt wordt bediend door een beperkt aantal aanbieders. Met de sterke ontwikkeling van nieuwe economieën (zoals China) is er ook een grote groei aan kopers. Al deze landen zijn voor de economische ontwikkeling afhankelijk van energie en vaak energieimporten. Er zijn echter voldoende kleine kopers om ervoor te zorgen dat er geen koper in de markt is met veel marktmacht. (b) en/of de kopers en aanbieders completere en perfectere kennis van de marktcondities hebben; Kennis is nooit perfect maar de markt is redelijk transparant. Er is sprake van een mondiale energiemarkt waarbij prijzen aan elkaar gelijk zijn. Er zullen zich weinig situaties voordoen waarbij energiegrondstoffen boven de marktprijs kunnen worden verkocht. (c) en/of een homogener product wordt verhandeld; De grondstoffen olie, gas en kolen zijn homogeen. Een vat olie uit Saoedi-Arabië is gelijk aan een vat olie uit de Verenigde Staten. Hetzelfde geldt voor een m³ gas of een ton kolen. Olie, gas en kolen zijn de belangrijkste grondstoffen voor energie. In tabel 2.1 zie je dat er geen directe substituten zijn die deze drie grondstoffen kunnen vervangen. Daarnaast zijn alle producten goed te transporteren. De ontwikkelingen met betrekking tot LNG zijn zodanig dat het mogelijk is gas over grotere afstanden te vervoeren. (d) en/of vrijere en gemakkelijkere toegang tot en vertrek uit de markt is. Toetreding tot de markt wordt beperkt door het feit dat een land/regio daadwerkelijk olie, gas en kolen moet bezitten. Vooral bij olie en gas zien we dat het grootste deel van de voorraden in een beperkt aantal regio s ligt. Kolenvoorraden daarentegen liggen erg gespreid en zijn enorm in omvang. Als de prijzen ver boven de marginale kosten liggen dan zou dat tot gevolg hebben dat er veel nieuwe toetreders in de markt zouden komen. Hierbij moet men dan geen rekening houden met het feit dat er andere beweegredenen zijn om geen kolen te produceren zoals milieu- en omgevingsfactoren. Naast de beschikking over voorraden wordt toe- en uittreding tot de markt verder beperkt door de grote investeringen die nodig zijn om te produceren. Het zijn voornamelijk grote partijen die deze investeringen kunnen doen. We zien in de armere landen dat er weinig geld is voor de exploratie van nieuwe olie- en gasvelden. 21

23 Marktfalen Politieke beweegredenen hebben invloed op de handel. Geopolitieke beweegredenen, in plaats van vrije marktwerking, lijken in een aantal gevallen te bepalen wat er gebeurt met de import en export van olie en gas. Zo zal Venezuela om politieke redenen eerder haar olie aan China verkopen dan aan de Verenigde Staten ondanks dat zij van China een lagere prijs zal ontvangen. Zo heeft de Minister Mani Shankar Aiyar van India uitgesproken dat gas in Azië voor Azië moet zijn (AER, energiek buitenlands beleid, 2006, p. 10). Nog een gevaar voor de vrije marktwerking zijn externaliteiten. Één zo n externaliteit is de uitstoot van CO2 die vrijkomt bij de verbranding van fossiele brandstoffen. CO2 uitstoot heeft nadelige het milieueffecten (opwarming van de aarde) en veel overheden nemen steeds verdergaande maatregelen om de CO2 uitstoot te beperken. Deze maatregelen staan vrije marktwerking in de weg. Verwachting van de prijs Als ik naar deze vier condities kijk, concludeer ik dat de olie- en gasmarkt voldoet aan de kenmerken van een oligopolie. Het percentage van de concentratie ratio van de oliemarkt is zodanig dat geconcludeerd moet worden dat de oliemarkt een oligopolie is. Daarbij is de OPEC de grootste aanbieder. Voorts moet rekening worden gehouden met het feit dat de komende jaren het marktaandeel van de OPEC naar 55% zal groeien. Het is te verwachten dat de concentratie ratio boven de 70% komt te liggen, waarbij de oliemarkt zeker als oligopolie moet worden beschouwd. De toe- en uitreding tot de markt is beperkt en dus er bestaat geen groot risico dat indien de prijs stijgt de markt overspoeld wordt met nieuwe aanbieders. Ook de gasmarkt heeft een hoge concentratie ratio. Hier groeit het marktaandeel ook van de grootste aanbieders. Voor de gasmarkt geldt hetzelfde met betrekking tot toe- en uittreding als bij de oliemarkt. De kolenmarkt tot slot heeft de hoogst ratio. Maar, zoals ik reeds concludeerde is deze markt gevoelig voor toe- en uittreding. Ook al zouden we de kolenmarkt beschouwen als oligopolie dan nog is er geen zodanige prijszetting te verwachten als bij een oligopolie. Wat voor prijszetting mogen we verwachtten bij een oligopolie? De grondstoffenmarkt wordt gekenmerkt door de kwantiteit van productie. In economische termen spreken we dan van een cournot markt. Aanbieders willen hun winst maximaliseren wetende dat de prijs daalt bij een grotere productie. De aanbieders stellen daarom hun productie 22

24 af op de productie van de overige aanbieders. Een aanbieder let op de vraagcurve uit de totale markt minus de geproduceerde hoeveelheid door zijn concurrenten. De prijs van producten in een oligopolie ligt boven die bij een perfecte competitie maar onder die bij een monopolie. Dit betekent dat de prijzen dus boven de marginale kosten zullen liggen. praktijk Figuur 2.2 geeft de ontwikkeling weer van brandstofprijzen voor grootverbruikers. De vrijwel gelijk lopende lijnen voor de olie- en gasprijs zijn het gevolg van de koppeling tussen beide prijzen die in veel contracten is vastgelegd. Figuur 2.2 Brandstofprijzen grootverbruikers Nederland Gas Olie Kolen /toe 300,0 250,0 200,0 150,0 100,0 50,0 0, Bron: energie.nl Opvallend zijn de hoge prijzen in de jaren tachtig. Die hoge prijzen waren het gevolg van de oliecrisis in De oorzaak van de oliecrisis lag in de onrust in het Midden-Oosten, met name Iran. In Iran was na de revolutie een nieuw regime aan de macht gekomen. Dit regime begon opnieuw met het exporteren van olie. Het volume van die export was echter veel lager dan voorheen. 23

25 Verder is in de figuur een sterke stijging van de energieprijzen eind jaren negentig te zien. De belangrijkste verklaring hiervoor moet gezocht worden in geopolitieke onzekerheden (denk aan oorlog en terrorisme). Wat in de praktijk wordt waargenomen, sluit aan bij de verwachtingen. Prijzen zijn onderhevig aan soms grote variaties als gevolg van politieke interventies en geopolitieke risico s. Vanzelfsprekend liggen de prijzen boven de marginale kosten. Het IEA schat de productiekosten voor bijvoorbeeld een vat olie op 5 tot 15 dollar uit het Midden-Oosten en 10 tot 25 dollar per vat elders. Dat zijn grote verschillen met de prijzen medio 2007 die rond de 50 tot 60 dollar per vat liggen. 24

26 3 Nederlands perspectief In het vorige hoofdstuk heb ik de situatie op de wereldmarkt beschreven. In dit hoofdstuk zal ik dieper ingaan op de Nederlandse situatie. Ik begin met het behandelen van de relevante economische belangen/factoren. Vervolgens zal ik een beeld geven over de Nederlandse positie op de energiemarkt. 3.1 De economische factoren Om uiteindelijk de afweging te kunnen maken of de mondiale ontwikkelingen gunstig dan wel ongunstig zijn voor de Nederlandse economie, moet eerst duidelijk zijn wat de economisch belangrijkste factoren zijn. Ik behandel drie factoren die mijns inziens het meest gangbaar zijn maar niet per definitie het belangrijkst Staatskas Het financieel-economische belang speelt een grote rol in de beleidsbepaling van de overheid. Immers de inkomsten uit gas bedragen de laatste vijf jaar gemiddeld 5.5 miljard per jaar. Dit is ongeveer 1.25% van het BBP. Deze gasbaten zijn echter flink afgenomen in vergelijking met de jaren tachtig toen de gasinkomsten goed waren voor 6% van het BBP. Dit komt voornamelijk door de productiebeperking om de gasreserves te sparen (waarover later meer). Een hoge gasprijs is vanzelfsprekend voordelig voor de Nederlandse staatskas (CPB, 2006). Het overgrote deel van de gasbaten wordt gestort in het Fonds Economische Structuurversterking (FES). De middelen van dit begrotingsfonds worden gereserveerd voor investeringsprojecten van nationaal belang die de economische structuur versterken. De gasbaten dragen dus bij aan een sterkere economische ontwikkeling Consumenten- en producentenprijzen Nederland is een netto gasexporteur maar voor olie is het netto-importeur. Nederland heeft onvoldoende oliereserves om aan haar eigen vraag te voldoen. De stijgende prijzen van olie en gas hebben dus gevolgen voor industrie en consument. Vergrote uitgaven aan energie betekenen dat er minder middelen voor andere investeringen zijn. Om te bekijken wat het netto effect van stijgende prijzen op de economie is, zal ik een energiebalans opmaken. Hierbij kijken we naar totale exporten en importen van energie. 25

27 3.1.3 Voorzieningszekerheid Voorzieningszekerheid betekent het veiligstellen van voldoende energie tegen een betaalbare prijs. Het conflict tussen Rusland en Wit-Rusland heeft eens temeer duidelijk gemaakt dat energieleveringen in gevaar kunnen komen door politieke instabiliteit. Duitsland en Polen, die de dupe waren van dit conflict, waren afgesloten van gasleveringen. Ook heeft de oorlog in Irak veel invloed gehad op de olieprijs. Venezuela gebruikt haar oliereserves als machtsmiddel om vrienden te maken met naburige landen. Naast/tegenover bovenstaande voorbeelden zagen we de enorme vraaggroei naar energie van met name nieuwe economieën zoals China en India. En ondanks het feit dat er op het huidige moment geen sprake is van schaarste, is het niet ondenkbaar dat deze situatie zich in de toekomst wel gaat voordoen. Fossiele brandstoffen zijn immers niet onuitputtelijk. Economische groei zonder een stabiele energievoorziening is onmogelijk. Het Nederlandse energiebeleid houdt daarom steeds meer rekening met de verwachte mondiale ontwikkelingen in de energiesector om de belangen van Nederland op de lange termijn veilig te stellen. Deze verschuiving van aandacht nemen we niet alleen in Nederland maar in de hele wereld waar. Overheden willen niet afhankelijk worden/zijn van olie- en gasrijke overheden. Vele adviesorganen, instanties en onderzoeker publiceren nieuwe rapporten die de problematiek van de voorzieningszekerheid behandelen. 3.2 Vraag en aanbod Europa heeft relatief weinig olie- en gasreserves en zal daardoor in toenemende mate afhankelijk worden van energieimporten. Nederland heeft als gasproducerend land een unieke positie binnen Europa. Dit komt met name door de ontdekking van het gasveld van Slochteren in In dit hoofdstuk zullen de ontwikkelingen worden beschreven die zich in Nederland afspelen met betrekking tot de energiemarkt. Ik begin met de vraag- en aanbodverhouding. Daarna volgt een bijschrijving van de reserves en in- en exportverhoudingen. Vervolgens wordt het energiebeleid van de Nederlandse overheid beschouwd Vraag In figuur 3.1 is het verbruik van de verschillende brandstoffen weergegeven. Daaruit is te zien dat olie en gas veruit de belangrijkste brandstoffen zijn. 26

Olie crisis? 24 juni 2014

Olie crisis? 24 juni 2014 24 juni 2014 Olie crisis? De prijs van olie heeft invloed op financiële markten. Een stijgende olieprijs verhoogt de inflatie en heeft een remmend effect op de economische groei. In de jaren 2006-2011

Nadere informatie

Mondiale perspectieven voor energie, technologie en klimaatbeleid voor 2030 KERNPUNTEN

Mondiale perspectieven voor energie, technologie en klimaatbeleid voor 2030 KERNPUNTEN Mondiale perspectieven voor energie, technologie en klimaatbeleid voor 2030 KERNPUNTEN Referentiescenario De WETO-studie (World Energy, Technology and climate policy Outlook 2030) bevat een referentiescenario

Nadere informatie

Statistisch Magazine Internationale economische ontwikkelingen in de periode 2010 tot en met 2012

Statistisch Magazine Internationale economische ontwikkelingen in de periode 2010 tot en met 2012 Internationale economische ontwikkelingen in de periode 2010 tot en met 2012 Inleiding Lorette Ford De economische ontwikkeling van een land kan door middel van drie belangrijke economische indicatoren

Nadere informatie

Energie, technologie en milieuproblemen: Europees onderzoek schetst somber wereldbeeld in 2030

Energie, technologie en milieuproblemen: Europees onderzoek schetst somber wereldbeeld in 2030 IP/3/661 Brussel, 12 mei 23 Energie, technologie en milieuproblemen: Europees onderzoek schetst somber wereldbeeld in 23 In 23 zal het wereldenergieverbruik verdubbeld zijn; fossiele brandstoffen, voornamelijk

Nadere informatie

Internationale varkensvleesmarkt 2012-2013

Internationale varkensvleesmarkt 2012-2013 Internationale varkensvleesmarkt 212-213 In december 212 vond de jaarlijkse conferentie van de GIRA Meat Club plaats. GIRA is een marktonderzoeksbureau, dat aan het einde van elk jaar een inschatting maakt

Nadere informatie

Tariefontwikkeling Energie 08 2015

Tariefontwikkeling Energie 08 2015 In dit bericht geeft Ploos Energieverlening (Ploos) haar visie op verschenen nieuwsberichten aangaande ontwikkelingen energietarieven van de afgelopen maand. Het betreft de analyses van verschillende partijen

Nadere informatie

ENERGIEPRIORITEITEN VOOR EUROPA

ENERGIEPRIORITEITEN VOOR EUROPA ENERGIEPRIORITEITEN VOOR EUROPA Presentatie door de heer J.M. Barroso, Voorzitter van de Europese Commissie, voor de Europese Raad van 4 februari 2011 Inhoud 1 I. Waarom energiebeleid ertoe doet II. Waarom

Nadere informatie

Lesbrief Voor de docent Voor de leerling Inhoud Inleiding De Nigeriaanse olie-industrie in beeld Opdracht 1 Aardolie in Nigeria Niveau

Lesbrief Voor de docent Voor de leerling Inhoud Inleiding De Nigeriaanse olie-industrie in beeld Opdracht 1 Aardolie in Nigeria Niveau Voor de docent Inhoud In 214 en 215 maakte de olieprijs in de een vrije val: in juli 214 kostte een vat olie nog ruim 1 dollar, in januari 215 nog maar 47 dollar. De prijs is sindsdien wel weer iets gestegen,

Nadere informatie

Les Crisis in de olie

Les Crisis in de olie LESSENSERIE ENERGIETRANSITIE Les Crisis in de olie Werkblad Les Crisis in de olie Werkblad Op zondag 4 november 1973 bestonden er nog geen inline- skates. Hadden ze wel bestaan, dan had je die dag heerlijk

Nadere informatie

Aan de Voorzitter van de Eerste Kamer der Staten-Generaal Binnenhof 22 Den Haag

Aan de Voorzitter van de Eerste Kamer der Staten-Generaal Binnenhof 22 Den Haag Aan de Voorzitter van de Eerste Kamer der Staten-Generaal Binnenhof 22 Den Haag Directie Milieu, Water, Klimaat en Energie Bezuidenhoutseweg 67 2594 AC Den Haag Postbus 20061 Nederland www.minbuza.nl Contactpersoon

Nadere informatie

Energie en geopolitiek

Energie en geopolitiek Energie en geopolitiek Pieter Boot Groningen, 15 juni 2009 Deze presentatie Introductie Internationale energiemarkt Energie voorzieningszekerheid Energie en beleid 1 Introductie Dalende prijzen na juli

Nadere informatie

M A R K T M O N I T O R E N E R G I E - December 2015

M A R K T M O N I T O R E N E R G I E - December 2015 M A R K T M O N I T O R E N E R G I E - December 2015 Geachte relatie, Bijgaand ontvangt u de maandelijkse marktmonitor van Energy Services. De Marktmonitor is een maandelijkse uitgave van Energy Services.

Nadere informatie

Nationale Energieverkenning 2014

Nationale Energieverkenning 2014 Nationale Energieverkenning 2014 Remko Ybema en Pieter Boot Den Haag 7 oktober 2014 www.ecn.nl Inhoud Opzet van de Nationale Energieverkenning (NEV) Omgevingsfactoren Resultaten Energieverbruik Hernieuwbare

Nadere informatie

Internationale handel visproducten

Internationale handel visproducten Internationale handel visproducten Marktmonitor ontwikkelingen 27-211 en prognose voor 212 Januari 213 Belangrijkste trends 27-211 Ontwikkelingen export De Nederlandse visverwerkende industrie speelt een

Nadere informatie

Care IS klantbijeenkomst. Hotel Van der Valk april 2016

Care IS klantbijeenkomst. Hotel Van der Valk april 2016 Care IS klantbijeenkomst Hotel Van der Valk april 2016 Welkom! Wij heten u van harte welkom 2 Programma 19.00 uur - Ontvangst 19.30 uur - Opening 19.40 uur - Impact lage olieprijs 20.00 uur - Pauze 20.10

Nadere informatie

LBW 2006. Copyright. De route naar betrouwbare, betaalbare en schone energie

LBW 2006. Copyright. De route naar betrouwbare, betaalbare en schone energie LBW 2006 Copyright Zonder uitdrukkelijke schriftelijke toestemming van Lukkes Business Writing is het niet toegestaan deze tekst en berichtgevingen die verstrekt worden via deze site op enigerlei wijze

Nadere informatie

Onze energievoorziening in feiten: mythes, nieuwtjes en kansen

Onze energievoorziening in feiten: mythes, nieuwtjes en kansen Onze energievoorziening in feiten: mythes, nieuwtjes en kansen Heleen de Coninck, 13 september 2011 Energieonderzoek Centrum Nederland Grootste energieonderzoekcentrum van Nederland Missing link tussen

Nadere informatie

Onze energievoorziening in feiten: mythes, nieuwtjes en kansen. Heleen de Coninck, 13 september 2011

Onze energievoorziening in feiten: mythes, nieuwtjes en kansen. Heleen de Coninck, 13 september 2011 Onze energievoorziening in feiten: mythes, nieuwtjes en kansen Heleen de Coninck, 13 september 2011 Energieonderzoek Centrum Nederland Grootste energieonderzoekcentrum van Nederland Missing link tussen

Nadere informatie

Duurzame energie in Japan

Duurzame energie in Japan Duurzame energie in Japan Rob Stroeks (Project Officer, TWA Tokio) - 8-3-2004 Samenvatting Japan heeft van oudsher weinig natuurlijke energiebronnen. De daarmee samenhangende afhankelijkheid van buitenlandse

Nadere informatie

M A R K T M O N I T O R E N E R G I E - juni 2012

M A R K T M O N I T O R E N E R G I E - juni 2012 M A R K T M O N I T O R E N E R G I E - juni 2012 Geachte relatie, Bijgaand ontvangt u de maandelijkse marktmonitor van Energy Services. De Marktmonitor is een maandelijkse uitgave van Energy Services.

Nadere informatie

M A R K T M O N I T O R E N E R G I E - april 2012

M A R K T M O N I T O R E N E R G I E - april 2012 M A R K T M O N I T O R E N E R G I E - april 2012 Geachte relatie, Bijgaand ontvangt u de maandelijkse marktmonitor van Energy Services. De Marktmonitor is een maandelijkse uitgave van Energy Services.

Nadere informatie

Olie en opkomende markten: Een tweesnijdend zwaard

Olie en opkomende markten: Een tweesnijdend zwaard Olie en opkomende markten: Een tweesnijdend zwaard Date : december 29, 2014 De olieprijs stortte dit jaar in elkaar als gevolg van de volatiliteit op de meeste markten en een tijdelijke onbalans tussen

Nadere informatie

Prof. Jos Uyttenhove. E21UKort

Prof. Jos Uyttenhove. E21UKort Historisch perspectief 1945-1970 Keerpunten in de jaren 70 oliecrisis en milieu Tsjernobyl (1986) ramp door menselijke fouten Kyoto protocol (1997) (CO 2 en global warming problematiek) Start alternatieven

Nadere informatie

Energiemarktanalyse voor Groenten & Fruit door Powerhouse. Olie

Energiemarktanalyse voor Groenten & Fruit door Powerhouse. Olie Energiemarktanalyse voor Groenten & Fruit door Powerhouse Olie 12 Olie (volgende maand) 11 Prijs/vat 1 9 8 96,92 76,21 7 Brent (Dollar) Brent (EUR) Afgelopen week We zagen de afgelopen ween een lichte

Nadere informatie

Energiemarktanalyse Groenten & Fruit door Powerhouse. Olie

Energiemarktanalyse Groenten & Fruit door Powerhouse. Olie Energiemarktanalyse Groenten & Fruit door Powerhouse Olie 1 Olie (volgende maand) 1 Prijs/vat 9 8 82,4 7 65,54 Brent (Dollar) Brent (EUR) Afgelopen week OPEC secretaris-generaal Abdullah al-badri liet

Nadere informatie

M A R K T M O N I T O R E N E R G I E - mei 2012

M A R K T M O N I T O R E N E R G I E - mei 2012 M A R K T M O N I T O R E N E R G I E - mei 2012 Geachte relatie, Bijgaand ontvangt u de maandelijkse marktmonitor van Energy Services. De Marktmonitor is een maandelijkse uitgave van Energy Services.

Nadere informatie

M A R K T M O N I T O R E N E R G I E - Februari 2016

M A R K T M O N I T O R E N E R G I E - Februari 2016 M A R K T M O N I T O R E N E R G I E - Februari 2016 Geachte relatie, Bijgaand ontvangt u de maandelijkse marktmonitor van Energy Services. De Marktmonitor is een maandelijkse uitgave van Energy Services.

Nadere informatie

FOSSIELE BRANDSTOFFEN

FOSSIELE BRANDSTOFFEN FOSSIELE BRANDSTOFFEN De toekomst van fossiele energiebronnen W.J. Lenstra Inleiding Fossiele energiebronnen hebben sinds het begin van de industriele revolutie een doorslaggevende rol gespeeld in onze

Nadere informatie

USD / 1.16 1.15 1.14 1.13 1.12 1.11

USD / 1.16 1.15 1.14 1.13 1.12 1.11 Energiemarktanalyse Groenten & Fruit door Powerhouse Marktprijzen Macro-economie Markten in mineur Afgelopen week De angst voor een wereldwijde economische vertraging is weer toegenomen na een slechte

Nadere informatie

16% Energie van eigen bodem. 17 januari 2013

16% Energie van eigen bodem. 17 januari 2013 16% Energie van eigen bodem 17 januari 2013 Inhoud Klimaatverandering Energie in Nederland Duurzame doelen Wind in ontwikkeling Northsea Nearshore Wind Klimaatverandering Conclusie van het IPCC (AR4, 2007)

Nadere informatie

De evolutie van de olieprijs in de context van de energiemarkten DEEL 1

De evolutie van de olieprijs in de context van de energiemarkten DEEL 1 De evolutie van de olieprijs in de context van de energiemarkten DEEL 1 September 2006 Eric Raets Portfolio Manager Energy and Cyclical Sectors Active Equity Fund Management KBC Asset Management Inhoud

Nadere informatie

Simulatiespel: Bron: The Economist. Crisisoverleg Rusland en de EU

Simulatiespel: Bron: The Economist. Crisisoverleg Rusland en de EU Simulatiespel: Bron: The Economist Crisisoverleg Rusland en de EU Inleiding: Simulatiespel: crisisoverleg EU en Rusland Dit simulatiespel is gebaseerd op realistische veronderstellingen. Rusland heeft

Nadere informatie

Wederom onrust op de beurs: hoe nu verder?

Wederom onrust op de beurs: hoe nu verder? Wederom onrust op de beurs: hoe nu verder? Net als we vorig jaar meerdere keren hebben gezien, zijn de beurzen wederom bijzonder nerveus en vooral negatief. Op het moment van schrijven noteert de AEX 393

Nadere informatie

M A R K T M O N I T O R E N E R G I E - augustus 2014

M A R K T M O N I T O R E N E R G I E - augustus 2014 M A R K T M O N I T O R E N E R G I E - augustus 2014 Geachte relatie, Bijgaand ontvangt u de maandelijkse marktmonitor van Energy Services. De Marktmonitor is een maandelijkse uitgave van Energy Services.

Nadere informatie

60 1-3-2014 1-6-2014 1-9-2014

60 1-3-2014 1-6-2014 1-9-2014 Energiemarktanalyse Powerhouse week 33 voor vakblad Groenten & Fruit Olie 120 Olie (volgende maand) 110 100 102,56 Prijs/vat 90 80 76,76 70 Brent (Dollar) Brent (EUR) Afgelopen week De Brent-olieprijs

Nadere informatie

M A R K T M O N I T O R E N E R G I E - Juni 2016

M A R K T M O N I T O R E N E R G I E - Juni 2016 M A R K T M O N I T O R E N E R G I E - Juni 2016 Geachte relatie, Bijgaand ontvangt u de maandelijkse marktmonitor van Energy Services. De Marktmonitor is een maandelijkse uitgave van Energy Services.

Nadere informatie

Prioriteiten op energiegebied voor Europa Presentatie door de heer J.M. Barroso,

Prioriteiten op energiegebied voor Europa Presentatie door de heer J.M. Barroso, Prioriteiten op energiegebied voor Europa Presentatie door de heer J.M. Barroso, Voorzitter van de Europese Commissie, voor de Europese Raad van 22 mei 2013 Nieuwe omstandigheden op de wereldwijde energiemarkt

Nadere informatie

Koper flink in de lift

Koper flink in de lift Publicatiedatum CBS-website: 9 juli 7 Koper flink in de lift Wiel Packbier Centraal Bureau voor de Statistiek Koper flink in de lift Wiel Packbier Samenvatting Mede door de toegenomen vraag naar koper,

Nadere informatie

M A R K T M O N I T O R E N E R G I E - november 2012

M A R K T M O N I T O R E N E R G I E - november 2012 M A R K T M O N I T O R E N E R G I E - november 2012 Geachte relatie, Bijgaand ontvangt u de maandelijkse marktmonitor van Energy Services. De Marktmonitor is een maandelijkse uitgave van Energy Services.

Nadere informatie

World oil production & peaking outlook. Bio energie in de industrie, 11 mei 2006, Eindhoven

World oil production & peaking outlook. Bio energie in de industrie, 11 mei 2006, Eindhoven World oil production & peaking outlook Bio energie in de industrie, 11 mei 2006, Eindhoven Inschattingen olievoorziening complex Gegevens OPEC & Rusland geheim Gegevens moeilijk beschikbaar ($$$) Complex

Nadere informatie

Schaliegas in Europa. Ideeën over de haalbaarheid van deze onconventionele energiebron

Schaliegas in Europa. Ideeën over de haalbaarheid van deze onconventionele energiebron Schaliegas in Europa Ideeën over de haalbaarheid van deze onconventionele energiebron Agenda Introductie schaliegas Wat is het eigenlijk & hoe wordt het gewonnen Wat zijn de risico s De Schaliegas Revolutie

Nadere informatie

40 1-7-2014 1-10-2014 1-1-2015

40 1-7-2014 1-10-2014 1-1-2015 Energiemarktanalyse Groenten & Fruit door Powerhouse Olie Olie (volgende maand) 13 1 1 Prijs/vat 9 8 7 6 59,53 47,79 Brent (Dollar) Brent (EUR) Afgelopen week De olieprijs lijkt inmiddels bijna in een

Nadere informatie

ENERGIE- OBSERVATORIUM. Kerncijfers 2010 60%

ENERGIE- OBSERVATORIUM. Kerncijfers 2010 60% ENERGIE- OBSERVATORIUM Kerncijfers 2010 20% 80% 60% 40% Federale Overheidsdienst Economie, K.M.O., Middenstand en Energie Vooruitgangstraat 50 1210 BRUSSEL Ondernemingsnr.: 0314.595.348 http://economie.fgov.be

Nadere informatie

M A R K T M O N I T O R E N E R G I E - Juli 2016

M A R K T M O N I T O R E N E R G I E - Juli 2016 M A R K T M O N I T O R E N E R G I E - Juli 2016 Geachte relatie, Bijgaand ontvangt u de maandelijkse marktmonitor van Energy Services. De Marktmonitor is een maandelijkse uitgave van Energy Services.

Nadere informatie

Wereldwijde uitstoot CO2 dit jaar

Wereldwijde uitstoot CO2 dit jaar 1 van 5 7-12-2018 06:32 volkskrant.nl Wereldwijde uitstoot CO2 dit jaar weer toegenomen 6-8 minuten IJsklif in West-Groenland. Beeld Credit: Sarah Das / Woods Hole Oceanographic Institution De stijging

Nadere informatie

Energieprijzen voor enkele energiedragers,

Energieprijzen voor enkele energiedragers, Indicator 29 april 2015 U bekijkt op dit moment een archiefversie van deze indicator. De actuele indicatorversie met recentere gegevens kunt u via deze link [1] bekijken. Met name door de sterk toegenomen

Nadere informatie

Energiemonitor. Recordhoogte olieproductie VS. Economisch Bureau. 8 maart Economisch Bureau: Enabling smart decisions

Energiemonitor. Recordhoogte olieproductie VS. Economisch Bureau. 8 maart Economisch Bureau: Enabling smart decisions Energiemonitor Economisch Bureau Recordhoogte olieproductie VS 8 maart 2018 Hans van Cleef Sr. Energie Econoom Tel: 020 343 4679 hans.van.cleef@nl.abnamro.com VS op afzienbare termijn grootste olieproducent

Nadere informatie

Visie op Windenergie en solar Update 2014

Visie op Windenergie en solar Update 2014 Visie op Windenergie en solar Update 2014 De vooruitzichten voor hernieuwbare energie zijn gunstig Succes hangt sterk af van de beschikbaarheid van subsidies Naast kansen in Nederland kan de sector profiteren

Nadere informatie

ENERGIE- OBSERVATORIUM. Kerncijfers 2013 20% 80% 60% 40%

ENERGIE- OBSERVATORIUM. Kerncijfers 2013 20% 80% 60% 40% ENERGIE- OBSERVATORIUM Kerncijfers 2013 20% 80% 60% 40% Deze brochure wordt gepubliceerd met als doel door een efficiënt en doelgericht gebruik van de statistische gegevens, van marktgegevens, van de databank

Nadere informatie

Veranderingen in de internationale positie van Nederlandse banken

Veranderingen in de internationale positie van Nederlandse banken Veranderingen in de internationale positie van Nederlandse banken De Nederlandse bancaire vorderingen 1 op het buitenland zijn onder invloed van de economische crisis en het uiteenvallen van ABN AMRO tussen

Nadere informatie

Conjunctuur enquête. Technologische Industrie Nederland

Conjunctuur enquête. Technologische Industrie Nederland Conjunctuur enquête Technologische Industrie Nederland Gunstig beeld met internationale onzekerheden Het CBS kopt donderdag 16 februari dat het ondernemersvertrouwen in Nederland nog nooit op zo n hoog

Nadere informatie

Alternatieve energiebronnen en gevolgen voor de haven Havendebat, 2 november 2017, Coby van der Linde

Alternatieve energiebronnen en gevolgen voor de haven Havendebat, 2 november 2017, Coby van der Linde Alternatieve energiebronnen en gevolgen voor de haven Havendebat, 2 november 2017, Coby van der Linde Plan De veranderingen in de internationale oliemarkten Gevolgen voor ARA, rol van energiehub Energietransitie,

Nadere informatie

Nut en noodzaak van schaliegas in Nederland

Nut en noodzaak van schaliegas in Nederland Nut en noodzaak van schaliegas in Nederland Paul van den Oosterkamp, Jeroen de Joode Schaliegas Congres - IIR Amersfoort, 30-31 Oktober 2013 www.ecn.nl Visie ECN Rol gas in NL energiesysteem nu en straks

Nadere informatie

Het Energiebeleid van komende jaren. dr.j.a. Vijlbrief DG Energie, Telecom en Markten

Het Energiebeleid van komende jaren. dr.j.a. Vijlbrief DG Energie, Telecom en Markten Het Energiebeleid van komende jaren dr.j.a. Vijlbrief DG Energie, Telecom en Markten Opbouw Ambities en hoofdlijnen Ontwikkelingen in het energieveld Keuzes van het kabinet Ambitie Regeerakkoord: 1. Minder

Nadere informatie

Een Duurzaam Nederlands Energiebeleid?

Een Duurzaam Nederlands Energiebeleid? Een Duurzaam Nederlands Energiebeleid? "Dutch energy policy; Part 1: Which priorities for renewable energy? 6e Energy Economics Policy Seminar CPB, Tilec, EZ en NMa 7 december 2010 Aad Correljé TU Delft

Nadere informatie

Economische prognose IMF voor het GOS

Economische prognose IMF voor het GOS Economische prognose IMF voor het GOS Jan Limbeek Twee keer per jaar, in april en september of oktober, publiceert het IMF zijn World Economic Outlook, waarin het zijn economische verwachtingen voor de

Nadere informatie

WORLD ENERGY TECHNOLOGY OUTLOOK 2050 (WETO-H2) KERNPUNTEN

WORLD ENERGY TECHNOLOGY OUTLOOK 2050 (WETO-H2) KERNPUNTEN WORLD ENERGY TECHNOLOGY OUTLOOK 2050 (WETO-H2) KERNPUNTEN In het kader van de WETO-H2-studie is een referentieprognose van het wereldenergiesysteem ontwikkeld samen met twee alternatieve scenario's, een

Nadere informatie

De toekomst van energie:

De toekomst van energie: De toekomst van energie: de verandering van de energiemix Maart 2008 Belang alternatieven neemt substantieel toe IRIS stelt zich op het standpunt dat, in tegenstelling tot de verwachtingen van toonaangevende

Nadere informatie

UIT de arbeidsmarkt

UIT de arbeidsmarkt Verandering van de werkloosheid. Vraag en aanbod op de arbeidsmarkt zijn onderhevig aan continue veranderingen. Als gevolg daarvan verandert de omvang van de werkloosheid in een land ook continue. Werkloosheid

Nadere informatie

Persinformatie. Uitdagende marktomgeving biedt ook kansen. Nieuwe directievoorzitter wil groei voortzetten

Persinformatie. Uitdagende marktomgeving biedt ook kansen. Nieuwe directievoorzitter wil groei voortzetten Persinformatie Uitdagende marktomgeving biedt ook kansen Nieuwe directievoorzitter wil groei voortzetten Mario Mehren: strategie Wintershall blijkt succesvol 2 juni 2015 Michael Sasse Tel. +49 561 301-3301

Nadere informatie

Olieprijs en economische groei zijn richtinggevend

Olieprijs en economische groei zijn richtinggevend , 14.30 uur Update grondstoffen Olieprijs en economische groei zijn richtinggevend In 2016 werd nog een mooi rendement geboekt met grondstoffen. Kunt u de komende tijd rekenen op goede rendementen op deze

Nadere informatie

Les Ons gas raakt op

Les Ons gas raakt op LESSENSERIE ENERGIETRANSITIE Les Ons gas raakt op Werkblad Les Ons gas raakt op Werkblad Aardgas bij Slochteren In 1959 deed de Nederlandse Aardolie Maatschappij (NAM) in opdracht van de regering een proefboring

Nadere informatie

Ontwikkeling in de melkmarkt 21/04/2015

Ontwikkeling in de melkmarkt 21/04/2015 Ontwikkeling in de melkmarkt 21/04/2015 Melk- en voermarkt kort samengevat Vooruitzichten voor de melkmarkt zijn pover tot aan de zomer De melkmarkt is in de ban van het einde van de melkquotering o Afwachtende

Nadere informatie

ENERGIE- OBSERVATORIUM. Kerncijfers 2011 60%

ENERGIE- OBSERVATORIUM. Kerncijfers 2011 60% ENERGIE- OBSERVATORIUM Kerncijfers 2011 20% 80% 60% 40% Federale Overheidsdienst Economie, K.M.O., Middenstand en Energie Vooruitgangstraat 50 1210 BRUSSEL Ondernemingsnr.: 0314.595.348 http://economie.fgov.be

Nadere informatie

Energieprijzen voor enkele energiedragers,

Energieprijzen voor enkele energiedragers, Indicator 28 mei 2018 U bekijkt op dit moment een archiefversie van deze indicator. De actuele indicatorversie met recentere gegevens kunt u via deze link [1] bekijken. Met name door de sterk toegenomen

Nadere informatie

Energie Monitor november

Energie Monitor november Energie Monitor november De grillige gasmarkt Economisch Bureau 8 november 2013 Olieprijzen dalen, maar Brent daalt minder snel dan WTI 2014: Olieprijzen blijven onder druk waar een gemengd beeld ontstaat

Nadere informatie

Voorspellingen Peakoil Nederland. Realisten of doemdenkers?

Voorspellingen Peakoil Nederland. Realisten of doemdenkers? Voorspellingen Peakoil Nederland Realisten of doemdenkers? Lievelde, Erve Kots, 27 Mei 2009 World Oil Production & Peaking Outlook *Eerste Rapportage Peakoil Nederland met analyse van de toekomstige olieproductie

Nadere informatie

M A R K T M O N I T O R E N E R G I E - oktober 2012

M A R K T M O N I T O R E N E R G I E - oktober 2012 M A R K T M O N I T O R E N E R G I E - oktober 2012 Geachte relatie, Bijgaand ontvangt u de maandelijkse marktmonitor van Energy Services. De Marktmonitor is een maandelijkse uitgave van Energy Services.

Nadere informatie

Energieprijzen voor enkele energiedragers,

Energieprijzen voor enkele energiedragers, Indicator 19 november 2013 U bekijkt op dit moment een archiefversie van deze indicator. De actuele indicatorversie met recentere gegevens kunt u via deze link [1] bekijken. Met name door de sterk toegenomen

Nadere informatie

Eindexamen economie 1 havo 2000-I

Eindexamen economie 1 havo 2000-I Opgave 1 Meer mensen aan de slag Het terugdringen van de werkloosheid is in veel landen een belangrijke doelstelling van de overheid. Om dat doel te bereiken, streeft de overheid meestal naar groei van

Nadere informatie

De afnemende vrees voor een Amerikaanse interventie in Syrië zorgde voor lagere olieprijzen. Ten opzichte van vorige week is de prijs 1,7 % gedaald.

De afnemende vrees voor een Amerikaanse interventie in Syrië zorgde voor lagere olieprijzen. Ten opzichte van vorige week is de prijs 1,7 % gedaald. Energiemarktanalyse Powerhouse Olie Olie (volgende maand) De afgelopen week waren de ogen van beleggers vooral gericht op een eventuele aanval van de VS op Syrië. Omdat het lijkt dat Obama steeds meer

Nadere informatie

Toets_Hfdst10_BronnenVanEnergie

Toets_Hfdst10_BronnenVanEnergie Toets_Hfdst10_BronnenVanEnergie Vragen Samengesteld door: visign@hetnet.nl Datum: 31-1-2017 Tijd: 11:10 Samenstelling: Geowijzer Vraag: 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 11, 12, 13, 14, 15, 16, 17, 18, 19,

Nadere informatie

M A R K T M O N I T O R E N E R G I E - oktober 2014

M A R K T M O N I T O R E N E R G I E - oktober 2014 M A R K T M O N I T O R E N E R G I E - oktober 2014 Geachte relatie, Bijgaand ontvangt u de maandelijkse marktmonitor van Energy Services. De Marktmonitor is een maandelijkse uitgave van Energy Services.

Nadere informatie

Banken ondermijnen de toekomst Over de investerings- en financieringspraktijk van banken in fossiele brandstoffen en duurzame energie

Banken ondermijnen de toekomst Over de investerings- en financieringspraktijk van banken in fossiele brandstoffen en duurzame energie Banken ondermijnen de toekomst Over de investerings- en financieringspraktijk van banken in fossiele brandstoffen en duurzame energie Een samenvatting van de bevindingen voor Nederland van een onderzoek

Nadere informatie

DE PIEK KOMT ERAAN 1

DE PIEK KOMT ERAAN 1 DE PIEK KOMT ERAAN 1 Ook al praat niemand over een naderende oliekrapte, de prijs per vat wil maar niet onder de 100 dollar zakken. Kopers van olie hebben kennelijk iets door wat de rest van ons lijkt

Nadere informatie

Overzicht en perspectieven voor een duurzame ontwikkeling van asfalt in een economie in voortdurende verandering. Wim Teugels Nynas N.V.

Overzicht en perspectieven voor een duurzame ontwikkeling van asfalt in een economie in voortdurende verandering. Wim Teugels Nynas N.V. Overzicht en perspectieven voor een duurzame ontwikkeling van asfalt in een economie in voortdurende verandering Wim Teugels Nynas N.V. Een economie in beweging In een tijdspanne van 2 jaar is de olie

Nadere informatie

Remediëringstaak: Vraag en aanbod

Remediëringstaak: Vraag en aanbod Remediëringstaak: Vraag en aanbod Oefening 1: a. Stijging olieprijs blijft beperkt. Je moet een grafiek tekenen waarin je je aanbod naar links laat verschuiven (aanbod daalt) (wegens pijpleidingen die

Nadere informatie

Praktische opdracht Economie Wat voor rol heeft de opkomende economie van China in de wereldeconomie?

Praktische opdracht Economie Wat voor rol heeft de opkomende economie van China in de wereldeconomie? Praktische opdracht Economie Wat voor rol heeft de opkomende economie van China in de wereldeconomie? Praktische-opdracht door een scholier 2129 woorden 18 juni 2006 6,5 45 keer beoordeeld Vak Economie

Nadere informatie

Basisles Energietransitie

Basisles Energietransitie LESSENSERIE ENERGIETRANSITIE Basisles Energietransitie Werkblad Basisles Energietransitie Werkblad 1 Wat is energietransitie? 2 Waarom is energietransitie nodig? 3 Leg in je eigen woorden uit wat het Energietransitiemodel

Nadere informatie

M A R K T M O N I T O R E N E R G I E - juli 2013

M A R K T M O N I T O R E N E R G I E - juli 2013 M A R K T M O N I T O R E N E R G I E - juli 2013 Geachte relatie, Bijgaand ontvangt u de maandelijkse marktmonitor van Energy Services. De Marktmonitor is een maandelijkse uitgave van Energy Services.

Nadere informatie

M A R K T M O N I T O R E N E R G I E - Maart 2016

M A R K T M O N I T O R E N E R G I E - Maart 2016 M A R K T M O N I T O R E N E R G I E - Maart 2016 Geachte relatie, Bijgaand ontvangt u de maandelijkse marktmonitor van Energy Services. De Marktmonitor is een maandelijkse uitgave van Energy Services.

Nadere informatie

Bijkomende informatie:

Bijkomende informatie: Vlaamse overheid Koning Albert II-laan 35 bus 40 1030 BRUSSEL T 02 552 77 05 F 02 552 77 01 www.vlaanderen.be beheerscomité dierlijke producten 18 juni 2015 //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

Nadere informatie

M A R K T M O N I T O R E N E R G I E - November 2015

M A R K T M O N I T O R E N E R G I E - November 2015 M A R K T M O N I T O R E N E R G I E - November 2015 Geachte relatie, Bijgaand ontvangt u de maandelijkse marktmonitor van Energy Services. De Marktmonitor is een maandelijkse uitgave van Energy Services.

Nadere informatie

Rol energiedragers binnen de Nederlandse energievoorziening

Rol energiedragers binnen de Nederlandse energievoorziening Indicator 12 februari 2013 U bekijkt op dit moment een archiefversie van deze indicator. De actuele indicatorversie met recentere gegevens kunt u via deze link [1] bekijken. Energie speelt een cruciale

Nadere informatie

Energieprijzen voor enkele energiedragers,

Energieprijzen voor enkele energiedragers, Indicator 13 april 2017 U bekijkt op dit moment een archiefversie van deze indicator. De actuele indicatorversie met recentere gegevens kunt u via deze link [1] bekijken. Met name door de sterk toegenomen

Nadere informatie

Bijlage 1: Berekening realisatie 9% duurzaam in 2010

Bijlage 1: Berekening realisatie 9% duurzaam in 2010 Bijlage 1: Berekening realisatie 9% duurzaam in 2010 Toelichting bij de doelstelling van 9% duurzame elektriciteit: - De definitie van de 9% doelstelling is conform de EU richtlijn duurzame elektriciteit

Nadere informatie

100% groene energie. uit eigen land

100% groene energie. uit eigen land 100% groene energie uit eigen land Sepa green wil Nederland op een verantwoorde en transparante wijze van energie voorzien. Dit doen wij door gebruik te maken van duurzame energieopwekking van Nederlandse

Nadere informatie

Licht op energie (2014 - februari)

Licht op energie (2014 - februari) Licht op energie (2014 - februari) Macro-economische ontwikkelingen Beleggers halen hun geld terug uit opkomende economieën nu het opkoopprogramma van schuldpapier in de Verenigde Staten verder wordt ingeperkt.

Nadere informatie

Handelsstromen Rozenstruiken 2009 / 14. Zoetermeer, Maart 2009 Peter van der Salm Productschap Tuinbouw, Afdeling Markt en Innovatie

Handelsstromen Rozenstruiken 2009 / 14. Zoetermeer, Maart 2009 Peter van der Salm Productschap Tuinbouw, Afdeling Markt en Innovatie Handelsstromen Rozenstruiken 2009 / 14 Zoetermeer, Maart 2009 Peter van der Salm Productschap Tuinbouw, Afdeling Markt en Innovatie Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden vermenigvuldigd

Nadere informatie

Marktontwikkelingen varkenssector

Marktontwikkelingen varkenssector Marktontwikkelingen varkenssector 1. Inleiding In de deze nota wordt ingegaan op de marktontwikkelingen in de varkenssector in Nederland en de Europese Unie. Waar mogelijk wordt vooruitgeblikt op de te

Nadere informatie

5.6 Het Nederlands hoger onderwijs in internationaal perspectief

5.6 Het Nederlands hoger onderwijs in internationaal perspectief 5.6 Het s hoger onderwijs in internationaal perspectief In de meeste landen van de is de vraag naar hoger onderwijs tussen 1995 en 2002 fors gegroeid. Ook in gaat een steeds groter deel van de bevolking

Nadere informatie

M A R K T M O N I T O R E N E R G I E - maart 2012

M A R K T M O N I T O R E N E R G I E - maart 2012 M A R K T M O N I T O R E N E R G I E - maart 2012 Geachte relatie, Bijgaand ontvangt u de maandelijkse marktmonitor van Energy Services. De Marktmonitor is een maandelijkse uitgave van Energy Services.

Nadere informatie

GAS VOOR MORGEN SLOTDOCUMENT REFLECTIES NAAR AANLEIDING VAN DE DISCUSSIES OVER HET ADVIES ALGEMENE ENERGIERAAD, MEI 2005

GAS VOOR MORGEN SLOTDOCUMENT REFLECTIES NAAR AANLEIDING VAN DE DISCUSSIES OVER HET ADVIES ALGEMENE ENERGIERAAD, MEI 2005 GAS VOOR MORGEN SLOTDOCUMENT REFLECTIES NAAR AANLEIDING VAN DE DISCUSSIES OVER HET ADVIES ALGEMENE ENERGIERAAD, MEI 2005 GAS VOOR MORGEN 2 DE ENERGIERAAD De Algemene Energieraad adviseert de regering en

Nadere informatie

De agrarische handel van Nederland in 2012

De agrarische handel van Nederland in 2012 De agrarische handel van Nederland in 2012 1. Opvallende ontwikkelingen Totale wereldhandel in agrarische producten groeit voor tweede opeenvolgende jaar met ruim 10% Nederlandse agrarische export groeit

Nadere informatie

Internationale Economie. Doorzettend, maar mager groeiherstel, veel neerwaartse risico s

Internationale Economie. Doorzettend, maar mager groeiherstel, veel neerwaartse risico s Internationale Economie Doorzettend, maar mager groeiherstel, veel neerwaartse risico s Wim Boonstra, 27 november 2014 Basisscenario: Magere groei wereldeconomie, neerwaartse risico s De wereldeconomie

Nadere informatie

Men gebruikt steeds meer windenergie in Nederland. Er wordt steeds meer windenergie gebruikt in Nederland.

Men gebruikt steeds meer windenergie in Nederland. Er wordt steeds meer windenergie gebruikt in Nederland. Herhalingsoefeningen De sprong, thema 8 Vocabulaire Oefening 1 Vul het goede woord in. Verander de vorm als dat nodig is. Kies uit: bewegen, bijdragen aan, biologisch, duurzaam, energiebronnen, energierekening,

Nadere informatie

Overzicht lessenserie Energietransitie. Lessen Energietransitie - Thema s en onderwerpen per les.

Overzicht lessenserie Energietransitie. Lessen Energietransitie - Thema s en onderwerpen per les. 1 Lessen Energietransitie - Thema s en onderwerpen per les. 2 Colofon Dit is een uitgave van Quintel Intelligence in samenwerking met GasTerra en Uitleg & Tekst Meer informatie Kijk voor meer informatie

Nadere informatie

Handels- en investeringscijfers Zuid-Korea-Nederland 1

Handels- en investeringscijfers Zuid-Korea-Nederland 1 Handels- en investeringscijfers Zuid-Korea-Nederland 1 1. Goederenexport van Zuid-Korea naar andere landen Tabel 1: Voornaamste Zuid-Koreaanse exportpartners (bedragen x 1.000 euro). Bron: International

Nadere informatie