Psychische moeiten. 1. Algemene informatie 3 Andere richting door verlossing in Christus 3

Transcriptie

1 Psychische moeiten Angsten en fobieën, depressie, schuld en vergeving, Godsbeeld en mensbeeld, assertiviteit Wubbo Scholte> <9 september 2013> 1. Algemene informatie 3 Andere richting door verlossing in Christus 3 2. Angsten en fobieën Beschrijving Oorzaken Behandeling Vertrouwen 6 3. Depressie inleiding Verschillende presentatievormen Manisch depressieve stoornis Oorzaken Rouw en depressie Angst en depressie Behandeling Aanwijzingen voor werkers in de kerk Stress en overspannenheid Wat is stress? Stress en persoonlijkheid Welke situaties veroorzaken stress? Steun Stress en overspannenheid Nuanceren Bedreigingen voor het geweten Gebrekkige gewetensvorming Hoge eisen stellen Misbruik Leven uit vergeving 18

2 pagina 2 v. 25 Psychische moeiten 6. Godsbeeld en zelfbeeld Wat is een zelfbeeld? Hoe komen we aan ons zelfbeeld? Verschillende soorten zelfbeelden Wat is een Godsbeeld? Relatie Godsbeeld zelfbeeld Invloed van trauma s op het Godsbeeld Conclusies en valkuilen Assertiviteit Vaardigheden Sociale vaardigheid 24 Leerproces 25 Literatuur 25 copyright 2012 Praktijkcentrum niets in deze uitgave mag worden verveelvoudigd en / of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm of op welke andere wijze ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van hetpraktijkcentrum

3 pagina 3 v. 25 Psychische moeiten 1. Algemene informatie De mens is als eenheid geschapen, te onderscheiden (onlosmakelijk aan elkaar verbonden) in een chemisch, biologisch, psychologisch, sociaal en spiritueel wezen. Dit onderscheid kunnen we als volgt duidelijk maken: Het chemische: als christen weten we dat de mens uit stof gemaakt is. Het biologische: we hebben in ons lichaam te maken met levende cellen, organen. Het psychologische: we hebben een bewustzijn en treden handelend op, we denken en ervaren daar van alles bij. Het sociale: we zijn betrokken en ook afhankelijk van anderen. Het spirituele: als christen weten we dat deze horizon niet het einde is, maar dat we voor het aangezicht van onze Schepper leven. Deze relaties die de mens heeft met het chemische, het biologische, met zichzelf, met anderen en met God, zijn onlosmakelijk aan elkaar verbonden. Als er iets mis gaat met het één, dan heeft dat invloed op andere gebieden. De zondeval heeft op al deze gebieden doorgewerkt, waardoor ons voelen, denken en handelen onvolkomen en onvolledig is. We missen vaak ons doel en weten regelmatig van gekkigheid niet wat we moeten doen met datgene wat we nog wel kunnen. Andere richting door verlossing in Christus De verlossing in Christus is het kruispunt van de geschiedenis, waardoor wij als mensen weer een andere richting mogen krijgen. Vanuit dit spirituele herstel zal er doorwerking zijn op de andere gebieden. Tegelijk heeft God de gevolgen van de zondeval op het sociale en het psychische gebied nog niet opgeheven. Ook niet bij bekeerde mensen. Die krijgen nog steeds te maken met lichamelijk, psychisch en sociaal lijden. Vaak vertroebelt dit de relatie met God ook weer. Dit betekent dat als een kerklid meldt dat hij angstig of depressief is, maar dat de relatie met de Heer goed is, daar op zijn minst vraagtekens gezet moeten worden.

4 pagina 4 v. 25 Psychische moeiten 2. Angsten en fobieën 2.1 Beschrijving Veel mensen hebben wel een specifieke angst waar omstanders weinig van merken. Op het moment dat iemand bij de plek komt waar hij of zij bang voor is, kan ineens de angst toeslaan en bij sommigen leidt dit tot oncontroleerbare paniek, waardoor ze juist door de paniek zichzelf en anderen in gevaar kunnen brengen. Wat opvalt bij angst, zijn de sterke lichamelijke reacties, de hartslag versnelt, het angstzweet breekt uit, de bloeddruk stijgt, de spieren verslappen of beginnen te trillen. Mensen met een angststoornis zijn in de angstverwekkende situatie de controle over zichzelf geheel of gedeeltelijk kwijt. Deze paniek gaat gepaard met irrationele gedachten over de angstverwekkende situatie en er is vermijdingsgedrag. Als deze reacties specifiek op bepaalde situaties zijn gericht, spreken we van een fobie. Zo kan er sprake zijn van een hondenfobie, of een tandartsenfobie, hoogtevrees is eveneens een fobie. Veel van deze specifieke fobieën blijven voor de omgeving verborgen omdat er goed mee te leven valt. Alleen als men door verandering van omstandigheden met de angstverwekkende situatie wordt geconfronteerd en men komt er niet zelf uit, wordt er wel eens hulp gezocht bij fobieën. Straatangst Een zwaardere vorm van fobie is straatangst. Deze vorm van angst gaat vaak gepaard met heftige paniekaanvallen en angst om flauw te vallen of de controle te verliezen. Dikwijls zijn deze mensen ook bang voor ernstige ziektes en is er sprake van hyperventilatie. Meestal is kerk- en verenigingsbezoek moeilijk of niet mogelijk en is er een zekere mate van isolatie. Hoe sterker de straatangst, hoe meer het leven om deze angst draait en ook de omgeving hierbij wordt ingeschakeld. Sociale angst Een andere vorm van fobie is een sociale fobie. Hierbij is er angst voor het oordeel van de ander en tegelijk een afhankelijkheid van dat oordeel. Vaak lijkt de eigen identiteit zo weinig ontwikkeld te zijn, waardoor de ander de dienst uitmaakt. Bij een sociale fobie is er angst om zich te presenteren in het openbaar, om het woord te doen tijdens een vergadering, of om nee te zeggen als er iets gevraagd wordt. Tevens is er angst om initiatieven te nemen in contacten. De angst om af te gaan, is vaak groter dan de behoefte om een relatie op te bouwen. Vaak is er angst om te blozen of te gaan trillen. Sociaal angstige mensen hebben vaak veel schaamtegevoelens. Om veel wat ze doen, schamen ze zich. Vaak begeleiden ze hun optreden met sorry of neem me niet kwalijk.

5 pagina 5 v. 25 Psychische moeiten Het gevolg van al deze angsten is dat de persoon zich zoveel mogelijk terugtrekt en afwacht. Vaak zijn er een paar veilige mensen in de buurt die op de hoogte zijn en de angsten accepteren. Desondanks krijgen veel sociaal angstige mensen in de loop van hun leven te maken met depressieve klachten. Waarschijnlijk omdat de inspanning die zij moeten plegen om op de been te blijven, ondraaglijk groot is. Dwangstoornis Een speciale vorm van angststoornissen is de dwangstoornis. Hierbij is er sprake van een dwang om bepaalde handelingen of gedachten uit te voeren, zonder dat men ervaart daar controle over te hebben. Als deze handelingen of gedachten worden uitgesteld, ontstaat er paniek en angst. Deze dwangmatigheid lijkt als functie te hebben de gevreesde chaos te bezweren. Chaos die ontstaat als er besmetting, rommel of iets onoverzichtelijks gebeurt. Vandaar het schoonmaken, opruimen of sloten controleren. Paniekaanvallen Naast deze specifieke angsten kunnen mensen ook paniekaanvallen hebben die niet samengaan met specifieke fobieën. Er kan dan wel een algemeen angstig gevoel zijn, zonder dat er iets vermeden wordt. Deze paniekaanvallen gaan soms samen met gedeeltelijke bewustzijnsvernauwingen. Trauma s Men is bang, maar het is niet duidelijk waarvoor precies. Bij sommige van deze paniekaanvallen verliest men het contact met wat er dat moment echt gebeurt en de plaats waar men is. Iets dergelijks kan ook wijzen op herbelevingen van trauma s, waarbij de realiteit even wordt overgenomen door het verleden. Door het meemaken van schokkende en bedreigende gebeurtenissen kunnen er eveneens angstklachten optreden. Deze angst is meestal gericht op wat men heeft mee gemaakt. Zo kan iemand die overvallen is, een angst hebben om weer naar de parkeerplaats te gaan waar dit gebeurd is. Deze angst kan overgaan in een angst voor alle grote parkeerplaatsen. Daarnaast kan er een angst zijn om terug te denken aan deze gebeurtenis. Men probeert dit te vermijden, waardoor een goede verwerking evenmin tot stand komt. Mensen met een trauma worden vaak heen en weer geslingerd tussen spontane herbelevingen en pogingen om niet meer aan het trauma te denken. Angst kan er ook voor God zijn. Met name voor zijn verwerping en zijn oordeel. Veelal gaat dit samen met een angst voor de dood en een angst voor ziektes Oorzaken Oorzaken van angst- en paniekstoornissen zijn voor een groot deel dezelfde als voor een depressie. Daarnaast kunnen er specifieke oorzaken zijn zoals een auto-ongeluk of het verlies van één van de ouders op jonge leeftijd door

6 pagina 6 v. 25 Psychische moeiten een bepaalde ziekte, waardoor er een angst is om zelf die ziekte ook te krijgen. Centraal hierbij staat de dreiging met de dood en de ervaren onmacht om iets aan de situatie te doen. Vaak lijkt er een zekere aanleg te zijn voor angst en paniek, waardoor de één veel angstiger reageert op dezelfde gebeurtenis dan de ander. Psychologisch gezien gaat angst gepaard met een gebrek aan vertrouwen en een onvermogen om zich over te geven en onzekerheid te verdragen. Dit gebrek aan vertrouwen heeft vaak diepe wortels en is een kenmerk binnen alle relaties die iemand aangaat Behandeling Voor veel van deze angsten zijn goede behandelingsmogelijkheden. Door middel van gesprekken, oefeningen en gebruik van medicatie kunnen de meeste stoornissen geheel of gedeeltelijk verholpen worden. De eerst aangewezene bij behandelingen van angststoornissen is de huisarts. Vaak zal die met medicatie en adviezen voor een eerste opvang proberen te zorgen. Als dit niet voldoende is, zal hij kunnen doorverwijzen naar het maatschappelijk werk, het RIAGG, een polikliniek van een psychiatrisch ziekenhuis of vrijgevestigde psychiaters en psychotherapeuten. Het maatschappelijk werk is vooral voor de wat lichtere angsten en relatieproblemen geschikt. De angststoornissen die een grote invloed op het dagelijks leven hebben, vragen vaak meer gespecialiseerde hulp van psychiatrische en psychotherapeutische aard. Stappenplan Bij de behandeling van een fobie wordt regelmatig gewerkt met een stappenplan, om stap voor stap datgene wat vermeden wordt, weer te benaderen. Soms gaat dit heel letterlijk. Zo heeft eens iemand die last van hoogtevrees had en daarom niet meer bij familie op de flat op bezoek ging, zichzelf als therapie opgelegd om twee maal per week De Domtoren in Utrecht te gaan beklimmen. Hierbij probeerde hij steeds weer een paar treden verder te komen. Soms mislukte dit en kwam hij wat minder ver, totdat hij uiteindelijk die top behaalde. Anderen helpt het al om zich regelmatig een voorstelling te maken voor datgene waar men bang voor is. Het principe dat hierachter zit, is, dat alle angst, indien lang genoeg beleefd, vanzelf minder wordt Vertrouwen Toch moet bij angststoornissen vaak bekeken worden of het mogelijk is om dieper te graven en te zoeken naar de oorzaken van het gebrek aan vertrouwen. Regelmatig blijkt dan dat er verschillende soorten oorzaken kunnen zijn. Sommigen hebben ouders gehad die zelf ook bang waren en hebben te weinig geleerd om moeilijke situaties goed te hanteren. Door hun angstig gedrag zijn kinderen dit gaan overnemen. Bij anderen blijkt dat ze

7 pagina 7 v. 25 Psychische moeiten weinig band met de ouders hadden, door ziekte, of drukte in het gezin, of door het onvermogen van ouders om nabijheid te geven. Daardoor blijkt de persoon basale veiligheid te missen. Een fobie, een angststoornis of een dwangneurose kan dan een (overlevings-)middel zijn om te leven met dit gemis. Deze mensen hebben vaak ook moeite om zich over te geven aan God en te vertrouwen dat als ze zich tot Hem wenden, Hij hen zal aannemen en beschermen. 3. Depressie 3.1. inleiding Depressie is één van de vormen van psychisch lijden die wellicht nog het makkelijkst te begrijpen is doordat ze veel voorkomt en we bijna allemaal wel periodes kennen waarin we somber zijn. Daarnaast komen we met een zekere regelmaat depressieve mensen in onze omgeving tegen. Depressie hoort bij de zogenaamde stemmingsstoornissen. Centraal in dit ziektebeeld staat de sombere stemming met daarbij de lusteloosheid, vaak is er sprake van slapeloosheid of juist veel slapen, problemen met de concentratie, de eetlust is verminderd, een negatieve kijk op zichzelf, de omgeving en de toekomst, vaak denken aan de dood en graag willen doodgaan. Een depressie kan in meer of mindere mate gepaard gaan met schuldgevoelens die zeker qua omvang niet op de werkelijkheid berusten. Wanen In sommige vormen van depressie nemen deze schuldgevoelens waanachtige vormen aan, bij christenen vaak in de vorm van een zondewaan. Ook kunnen er wanen bijkomen die niet in overeenstemming hoeven te zijn met de sombere stemming. Als er slechts een paar van deze klachten zijn, dan spreken we meer van depressiviteit; hierbij is de somberheid ook minder extreem Verschillende presentatievormen Niet iedereen die depressief is, laat dat direct merken. Immers vanuit het eigen ideaalbeeld en vanuit de omgeving is er vaak een zekere druk om niet zwak te zijn. Daarom komt het nogal eens voor dat de depressie gepresenteerd wordt via lichamelijke klachten. Met name achter chronische pijnklachten waar geen fysieke oorzaak voor te vinden is, gaat nogal eens een depressie schuil. Het lastige hierbij is echter dat mensen die langdurig pijn hebben, daar ook niet vrolijker van worden. Daarom vraagt dit nadere

8 pagina 8 v. 25 Psychische moeiten diagnostiek om na te gaan of de depressie al dan niet vooraf ging aan de lichamelijk pijnklachten. Terugtrekken Veel mensen die depressief zijn, hebben de neiging om zich terug te trekken en te isoleren, waardoor het in een gemeente onopgemerkt kan blijven dat iemand een depressie heeft. In ernstige gevallen komt iemand zelfs niet meer zijn huis of zijn bed uit. Daarnaast blijkt dat het voor de omgeving lastig is om contact met deze mensen te blijven houden. Immers, depressieve mensen zijn niet erg dankbaar voor de inspanningen die anderen verrichten om hen op te beuren. Het blijkt dat veel mensen afhaken in het contact met depressieve mensen. Bij het ouder worden neemt vaak de vitaliteit af, het aantal klachten neemt toe en de partner overlijdt of er zijn problemen met de kinderen. Veel ouderen lijden aan een vorm van depressie. Dit kan gepaard gaan met geheugenverlies, waardoor snel aan een vorm van dementie gedacht wordt, hetgeen tot verkeerde besluiten kan leiden Manisch depressieve stoornis Een speciale vorm van een stemmingsstoornis is de manisch depressieve stoornis. Hierbij kan de persoon periodiek in verschillende stemmingen komen, hetzij opgewonden, geagiteerd en ontremd, hetzij depressief, lusteloos en geremd. Bij een manische ontremming blijkt er vaak de nodige schade te worden aangericht op diverse fronten. Sommigen worden dan koopziek en plunderen de bankrekening of gaan onverantwoorde leningen aan. Anderen worden seksueel ontremd. Kritiek wordt niet verdragen en deze legt men naast zich neer. Soms gaat de fase gepaard met de nodige agressie. Deze stoornis is redelijk goed met medicatie te behandelen. Maar dit vraagt wel de medewerking van de patiënt. Dit mislukt nogal eens doordat het ziekte-inzicht in bepaalde fases ontbreekt. In de overgangsfase tussen een depressie en een manie zijn deze mensen soms zeer goed aanspreekbaar en tonen het nodige inzicht. Als ze naar een andere fase doorschieten, zijn ze dit inzicht vaak weer kwijt Oorzaken Er is een veelheid aan oorzaken voor depressie. In de eerste plaats blijkt een depressie vaak samen te gaan met andere psychiatrische ziektes en ook lichamelijke ziektes. Iemand die door een ernstige fobie en paniekstoornis zijn werk niet meer kan doen, zal daar vaak ook somber van worden, vooral als behandeling weinig resultaat heeft. Veel persoonlijkheidsstoornissen gaan

9 pagina 9 v. 25 Psychische moeiten samen met een depressie. Zo zal iemand met een afhankelijke persoonlijkheidsstoornis het moeilijk kunnen verdragen als belangrijke mensen overlijden of weggaan. Als deze mensen alleen komen te staan, kan er zich gemakkelijk een depressie ontwikkelen. Bij een verslaving kan ook gemakkelijk een depressie optreden. Immers, een verslaving heeft veelal destructieve gevolgen waar men niet vrolijk van wordt. Wat op zich weer een reden is om verder in de verslaving te vluchten. Daarnaast kan de depressie ook één van de factoren zijn geweest die de verslaving veroorzaakt heeft. Aanleg: een belangrijke oorzaak blijkt erfelijkheid en aanleg te zijn. Sommige vormen van depressie blijken genetisch doorgegeven te worden. Ziektes: er zijn diverse ziektes waar mensen met een depressie op kunnen reageren. Zo kunnen na een ernstige griep mensen heel gemakkelijk een depressie inglijden. Opvoeding: bij affectieve verwaarlozing is de vatbaarheid voor depressies groot. Dit komt nogal eens voor in situaties waarin de ouders met elkaar overhoop liggen, of waarbij er vaak ziekte is. Vooral als één of beide ouders zelf een psychiatrische ziekte hebben, maken de kinderen een grote kans zelf ook problemen te krijgen. Daarnaast treffen we dit aan bij kinderen die op wat latere leeftijd zijn geadopteerd. Opvoeding heeft veel invloed op het zelfbeeld van de persoon. Heeft iemand geleerd zichzelf met zijn mogelijkheden en begrenzingen te accepteren en te zien als waardevol in Gods ogen of is er steeds een druk geweest om meer en meer te presteren. Voor velen heeft het beeld van de mens als zondig en geneigd tot alle kwaad geleid tot een onvermogen om rust te vinden bij God en lijkt er een soort praktisch farizeïsme te zijn ontstaan, waardoor er maar steeds gepresteerd moet worden en er in het geweten geen rust is. Deze mensen zijn vaak zeer gevoelig voor de kritiek en waardering van de omgeving. Traumatisering: bedreiging met de dood of het zien van deze zaken kunnen een ernstig gevolg hebben. Iemand die verkracht is of overvallen, heeft daar vaak maanden later nog last van. Dit kan in de vorm van depressieve klachten zijn, met daarbij nog een aantal andere klachten, vaak veel spanningsklachten en gedeeltelijke herbelevingen van wat er gebeurd is. Heeft de traumatisering op jonge leeftijd plaatsgevonden en voor een langere periode bestaan, dan is de kans groot dat dit de ontwikkeling verder heeft beïnvloed. Relatieproblemen en gezinsproblemen: bij langdurige problemen in het gezin is een depressieve reactie goed mogelijk. Vooral als er op het werk of in de kerk ook nog de nodige problemen zijn. Veel mensen kunnen problemen op één levensterrein nog wel het hoofd bieden maar als er op meerdere fronten wat mis gaat en als er dus ook geen steun meer is van het ene front om de problemen op het andere front op te vangen, knappen ze af. Eenzaamheid: dit is een van de belangrijkste oorzaken voor depressie. Door het hebben van weinig aanspraak kan iemand die daar vatbaar voor is, gemakkelijk wegzakken en in een soort schemerachtige roes van apathie en leegheid terechtkomen, vaak gecombineerd met zelfverwaarlozing. Hier ligt voor de christelijke kerk een grote uitdaging. Schuldgevoelens: niet verwerkte en al dan niet reële schuldgevoelens blijken eveneens een bron van depressies te zijn. Dit hoeft niet persé met een streng geweten samen te hangen. Het blijven rondlopen met

10 pagina 10 v. 25 Psychische moeiten geheime zonden en niet goed gemaakte schuld blijkt vaak te knagen aan iemands gemoed. Er is veel schaamte om gevoelige zaken aan elkaar te belijden of de eigen schuld in een conflict op tafel te leggen. Toch blijken veel mensen, als ze dit doen, hierdoor vaak van een zware last te worden bevrijd. Daarnaast blijken schuldgevoelens met een strenge gewetensfunctie te maken te hebben. Hierbij is het de vraag of iemand reële eisen aan zichzelf en aan zijn omgeving stelt, of dat de persoon zichzelf voortdurend onder te hoge druk zet, waardoor de mislukkingen vanzelf komen Rouw en depressie Over het algemeen is het lastig om iemand die in de rouw is, te onderscheiden van iemand die depressief is. Het grote verschil is de invoelbaarheid van het verdriet. Daarnaast ontbreekt meestal de negatieve kijk op zichzelf, de omgeving en de toekomst, of is deze minder extreem. Niet goed verwerkte rouw kan wel leiden tot depressie. Rouwen vraagt tijd en wordt vergemakkelijkt, als er mensen om de rouwende heen staan die hem of haar opvangen in het ervaren van de pijn en het verdriet Angst en depressie Veel vormen van depressie gaan samen met angsten en zijn soms moeilijk te onderscheiden van een angststoornis. Dit kan betekenen dat ook zeer onrustige en opgejaagde personen wel degelijk depressief kunnen zijn, ondanks dat ze geen apathische uitstraling hebben Behandeling Voor veel vormen van depressie en depressiviteit zijn goede behandelingsmogelijkheden. Voor de wat zwaardere vormen van depressie is vaak het gebruik van medicatie noodzakelijk, naast het voeren van gesprekken om mogelijke oorzaken in kaart te brengen. Deze medicijnen grijpen in op de prikkeloverdracht van de hersencellen. Vaak is het nodig dat depressieve mensen door hun omgeving worden gestimuleerd om hulp te gaan zoeken en de aangeboden vormen van hulp te gaan accepteren. Voldoende steun? Stimuleren van lichaamsbeweging en het weer oppakken van een vast dagritme is in het begin van de behandeling eveneens belangrijk. Daarnaast moeten de oorzaken verder in kaart gebracht worden. Vooral de vraag of iemand door gebreken in zijn persoonlijkheid juist niet erg vatbaar is voor

11 pagina 11 v. 25 Psychische moeiten depressies, wordt in therapieën onder ogen gezien en met elkaar wordt overlegd (in het overleg tussen betrokkene en hulpverlener wordt bekeken) of hier iets verder aan gedaan moet worden. Daarnaast kan het van belang zijn om het (kerkelijk) netwerk door te lichten. Heeft iemand voldoende steun? Of blijft het bij een vriendelijke groet bij de kerk en de vele collecten aan de deur als voornaamste vorm van contact met de gemeente. Alle oorzaken die boven genoemd zijn, komen bij een behandeling van depressie in aanmerking als invalshoek. Daarbij zal soms veel werk door de arts gedaan moeten worden terwijl andere vormen van behandeling voor de psycholoog zullen zijn. Bij alle vormen van behandeling blijft de pastorale betrokkenheid van belang Aanwijzingen voor werkers in de kerk Het is belangrijk om aanwezig te zijn en te blijven bij gemeenteleden met een depressie. Achteraf blijkt vaak dat alleen al het steeds weer aanwezig zijn als steun werd ervaren, ook al kunnen ze dat op zo n moment nauwelijks laten blijken. Daarnaast is het belangrijk om niet te vervallen in goedkope schouderklopjes en stimulering in de zin van kop op, het komt wel weer goed, of gaan vergelijken met anderen die het nog erger hebben. Een depressie is een psychische ziekte waarbij de werkelijkheid niet meer goed wordt waargenomen. Als zo iemand zegt dat God er niet voor hem of haar is, dan wordt dat eerder onder invloed van de ziekte gezegd dan vanuit ongeloof. Vertel in het pastoraat wie God is, ook voor zieken. Ruimte en veiligheid bieden Bovendien is het nodig aandacht te besteden aan al dan niet terechte schuldgevoelens. Onder andere door de ruimte en de veiligheid te bieden om met niet beleden zonden naar voren te komen. Vaak is de afstand naar God groot en is door allerlei oorzaken er nauwelijks diepgang gekomen in de relatie met de Heer. Als dan op verschillende levensgebieden er wat fout gaat, verliest men ook zijn ankers bij God. Soms is het bij depressieve mensen nauwelijks mogelijk om over God te praten omdat ze zo diep in hun depressie zitten, dat wat er ook gezegd wordt over God als een versterking gezien wordt van eigen schuldigheid en nietigheid waardoor men meent geen bestaansrecht meer te hebben voor God.

12 pagina 12 v. 25 Psychische moeiten 4. Stress en overspannenheid Stress is een moderne uitdrukking en het hoort bij deze tijd. We zijn allemaal gejaagd; we gunnen onszelf nauwelijks tijd om bij allerlei zaken stil te staan. Als we op huisbezoek zijn, denken we al weer aan het volgende bezoek. Op de kerkenraadsvergadering is de agenda vaak te vol en moeten er allerlei besluiten doorheen gejaagd worden. Bij veel en langdurige spanningen kunnen er klachten ontstaan: hoofdpijn, onrust, brandend maagzuur, totdat het voor sommigen even te veel wordt en het even niet meer lukt. Overspannen zeggen we dan. De concentratie is weg, vaak is er een grote vermoeidheid, terwijl tegelijk het slapen niet lukt of juist de hele dag door geslapen wordt. Stress en overspannenheid hebben met elkaar te maken. Maar niet iedereen die gestresst is, wordt overspannen en niet iedereen wordt zo snel gestresst. Hoe zit dit nu? 4.1. Wat is stress? Stress is een combinatie van psychische en lichamelijke verschijnselen. Lichamelijk: hoofdpijn; verhoogde of onregelmatige hartslag; verhoogde bloeddruk. Psychisch: ontevredenheid; bezorgdheid en piekeren; verminderde concentratie. Gedragsmatig: geprikkeld reageren; meer gebruik van koffie, alcohol, tabak en andere middelen; gejaagdheid. Lang aanhouden Een gevolg van teveel stress die te lang aanhoudt, is, dat er vaak meer ziekte en ziekteverzuim is en dat er meer ongelukken gebeuren en er is een verhoogde sterfkans. Deze gevolgen zijn dus nogal dramatisch. Overigens is stress niet te vermijden; deze hoort bij het leven. Een beetje stress is zelfs belangrijk om optimaal te kunnen functioneren. Vooral bij examens, optredens en spreken

13 pagina 13 v. 25 Psychische moeiten in het openbaar is enige stress goed voor de concentratie. Wordt de stress te hoog door bijvoorbeeld faalangst of tijdsdruk, dan vermindert de kwaliteit van de prestatie. Sommigen lijken voortdurend onder stress te staan, terwijl andere mensen daar veel minder last van lijken te hebben Stress en persoonlijkheid Aan de buitenkant is niet altijd te zien of mensen gespannen zijn en onder druk staan. Dit heeft te maken met het feit dat stress ook afhangt van hoe iemand als persoon in elkaar zit en de verschillen die mensen hebben in het uiten van zichzelf. Sommigen hebben altijd het idee dat ze tijd te tekort komen en hebben het idee dat ze voortdurend moeten presteren. Anderen kunnen hier wat makkelijker afstand van nemen en laten zich niet zo snel gek maken. De ontdekking dat persoonlijkheid en stress iets met elkaar te maken hebben, kwam doordat in een bepaald ziekenhuis ontdekt werd, dat de vloerbedekking in de wachtkamer van de cardioloog veel eerder versleten was dan bij de andere specialisten. Met name onder de stoelen. Toen dit wat nauwkeuriger bekeken werd, bleek dat de patiënten van de cardioloog voortdurend met hun voeten heen en weer zaten te schuifelen. Regels Wat simpel gesteld zou gezegd kunnen worden, dat ons gedrag wordt geregeld door wat we hebben geleerd in de loop van ons leven. Zo n regel kan zijn: je mag aan mensen die boven je gesteld zijn, niet je irritaties laten zien en je bent wat je maakt. Zo zit een mens vol met regels. Veel van deze regels zorgen ervoor dat we ons aanpassen en inzetten voor de taken die we hebben. Regels moeten echter afgestemd zijn op de situatie waarin iemand zich bevindt. De regel je bent wat je maakt is goed voor mensen met een baan waar ze wat tastbaars maken, maar in vele vormen van dienstverlening is dit al heel anders. Denk aan een portierfunctie. Helemaal wordt het moeilijk als iemand werkloos wordt of met de VUT gaat. Afhankelijk van waardering Nu blijkt dat mensen die nogal op de buitenwereld gericht zijn, zich willen bewijzen en enigszins afhankelijk zijn van waardering meer stressgevoelig zijn dan mensen die zich wat beter weten af te grenzen naar de buitenwereld en wat meer hun eigen gang gaan. Met name als die mensen zichzelf gaan opdrijven en een tijd-is-geld- principe in hun hele leven gaan toepassen, blijken ze vatbaarder voor stress. Dit zijn de mensen die bij het uitvoeren van de ene activiteit alweer bezig zijn de volgende afspraak voor te bereiden. Eten doen ze in de auto. Ze drinken 10 koppen koffie op een dag. Als ze roken, doen ze dat op een felle manier: diep inhaleren krachtig uitblazen. Alcohol is vaak nodig om weer wat tot rust te komen. Ze pakken elke uitdaging aan. Naast een drukke baan doen ze kerkelijk vaak ook nog veel. De buitenwereld ziet ze vaak als succesvol. Capaciteiten

14 pagina 14 v. 25 Psychische moeiten Andere persoonsgebonden factoren voor stress zijn de capaciteiten die iemand voor zijn baan heeft. Veel docenten die goed waren in een vak tijdens hun studie, blijken onvoldoende vaardigheden te hebben om voor de klas te staan. Een dergelijke functie vraagt vooral het vermogen om leiding te kunnen geven en te blijven boeien en als een soort combinatie van een groepsleider, politieagent, deskundige en een vader- of moederfiguur op te treden. In veel banen blijkt dat de kennis voortdurend moet worden bijgespijkerd, of dat de eisen drastisch toenemen. Deze druk wordt vaak ook moeilijk verdragen, vooral door hen die al enigszins op de toppen van hun tenen liepen Welke situaties veroorzaken stress? Stresserende factoren van de omgeving kunnen zijn, de taken die iemand op het werk, in de kerkenraad, in een bestuur of vereniging heeft. Daarnaast kunnen er tegenstrijdigheden in de taken zijn. Zo mogen vrachtwagenchauffeurs niet te hard rijden van hun baas, maar tegelijk wordt wel verwacht dat ze binnen bepaalde tijd ergens zijn. Dit geeft een voortdurende druk Vervelend is ook als het in een organisatie steeds dezelfden zijn die vervelende klussen moeten opknappen, terwijl de anderen niet willen meewerken. Dit heeft te maken met een onvoldoende begrenzing en met aansturing van het team. Als er teveel ruimte wordt gegeven voor verschillende inzet, zonder dat dit bijgestuurd wordt, ontstaat er vaak veel wrevel in het team. Een ander organisatietype is dat waar men steeds het maximale vraagt en er geen grenzen gesteld worden aan de inzet. Dit gebeurt zowel in kerkelijke organisaties als in het bedrijfsleven. Onzekere toekomst Leidinggevenden ervaren de verantwoordelijkheid voor anderen vaak ook als een druk, vooral als er het nodige verzet is, of als er onzekerheid is over de toekomst van het bedrijf of de afdeling. Daarnaast kan de werkbelasting zelf veel druk verschaffen. Ter wille van de winstgevendheid moet vaak steeds meer gedaan worden met minder mensen. Dit is een proces waaronder het hele bedrijfsleven en ook de zakelijke dienstverlening gebukt gaat. Dit gaat gepaard met toenemende automatisering en overheveling van arbeidsintensieve onderdelen van het bedrijf naar het buitenland. Hard werken is dus geen garantie meer voor een baan en voor duidelijkheid en zekerheid.

15 pagina 15 v. 25 Psychische moeiten 4.4. Steun Nu blijkt dat al deze druk en onzekerheid veel beter kan worden verdragen, als er de nodige steun is. Steun van collega s, de chef en anderen. Deze steun kan bestaan uit inhoudelijke steun door tips en adviezen bij problemen. Maar ook door scholing en training en waardering voor inspanning. Daarnaast is de sfeer op de afdeling en in het bedrijf belangrijk. Steunend is ook als er conflicten worden opgelost en er de nodige tijd voor wordt genomen. Bij leidinggeven moet dan het accent liggen op openheid, duidelijkheid, waardering en erkenning Stress en overspannenheid Bij langdurige stress kan er overspannenheid optreden. Kenmerken hiervan zijn behalve de al genoemde stressklachten: vermoeidheid, emotionele labiliteit, dus snel huilen of heftig reageren, moeite om normaal om te gaan met andere mensen, naar een feest gaan lukt niet, vergaderingen zijn te lang. Geluiden en drukte kunnen moeilijk verdragen worden. Over het algemeen is het beeld wat vaag. Er zijn wat depressieve klachten, er is wat angst. Van burn-out wordt gesproken als de vermoeidheid en problemen met het werk en mensen op het werk centraal staan. Dit is meestal het gevolg van te lang intensief gewerkt te hebben. Berucht is bijvoorbeeld de burn-out bij mensen die voor hulporganisaties naar allerlei rampgebieden op deze wereld gaan om de eerste nood te lenigen in vaak extreme omstandigheden. Draagkracht Bij overspannenheid zijn de oorzaken vaak wat breder. De aanleg van de persoon speelt een rol. Sommigen lijken veel sneller over de rooie te gaan dan anderen. Het meemaken van ingrijpende gebeurtenissen speelt hierbij een rol. Zo is een verhuizing, een nieuwe baan, het krijgen van kinderen, het uit huis gaan van kinderen, werkloos worden, met pensioen gaan, overlijden van ouders, partner of een kind, een echtscheiding enzovoort ingrijpend. De draagkracht van elk mens blijkt beperkt te zijn. Bij teveel van dergelijke gebeurtenissen en bij het ontbreken van steun en de tijd om alles op een rijtje te zetten kan er overspannenheid ontstaan. Vaak is er dan rust, tijd en ondersteuning nodig om weer verder te kunnen. Een enkele keer gaat de overspannenheid over in een depressie. Dan is er meer hulp nodig.

16 pagina 16 v. 25 Psychische moeiten 5. Schuld en vergeving Schuld en schuldbesef hebben te maken met ons geweten. Dit geweten is opgebouwd uit drie lagen. In eerste instantie leren we als kinderen wat we niet mogen. Anders verliezen we de liefde van moeder en vader. De tweede laag komt wat later. Hierin zitten vooral de geboden, wat we wel mogen en moeten doen. Van hieruit ontwikkelen we onze idealen en de doelen die we nastreven Nuanceren Kenmerk van deze twee lagen is, dat ze in de kindertijd gevormd worden en dus nogal ongenuanceerd zijn. Het geweten van het kind is vaak zwart/wit. Het is of goed of fout. We hebben het dus nodig om te leren de verboden te nuanceren. Hierdoor ontstaat er een derde laag in ons geweten. Dat vormt een meer volwassen deel, waarin we de verboden en de geboden samenvoegen en nuanceren, zodat er een volwassen en reële gewetensfunctie ontstaat. Die is niet meer gekoppeld aan bepaalde personen, maar aan meer algemene waarden en normen. Dus niet meer meelopen en je netjes gedragen om de buren, maar vanuit eigen overtuiging het leven inhoud geven. Kenmerkend voor mensen met een volwassen geweten is het kunnen dragen van verantwoordelijkheid, het hebben van normen, doelen en idealen en hieraan kunnen vasthouden en erop aanspreekbaar zijn. Kritiek wordt niet weggewuifd. Men kan verschillen in opvattingen verdragen en zich inleven in en zorgen voor andere mensen. Hierbij hoort ook een gezond evenwicht tussen zelfstandigheid en afhankelijkheid. 5.2 Bedreigingen voor het geweten Een bedreiging is dat geboden en verboden bij iemand nooit goed met elkaar geïntegreerd zijn geraakt. Zo n persoon heeft wel een aantal normen en waarden, maar er zijn ook gaten in het geweten op gebieden waar net even geen regeltje voor is. Dan slaat men door en doet men onverantwoorde dingen. Deze mensen kunnen zeer principieel zijn en een aantal normen verdedigen en zijn daarin heel vasthoudend, bijv. nieuwe psalmberijming afwijzen, maar geen problemen hebben met krasloten of veelvuldig alcoholgebruik. Als er te weinig verboden en moetens zijn aangeleerd, kan er meer gewetenloos gedrag komen. Hierbij wordt de ander niet als persoon gerespecteerd, maar gebruikt ter bevrediging van de eigen behoeften. Er wordt onvoldoende verantwoordelijkheid genomen. Alleen de kans gepakt of bekritiseerd te worden, zorgt voor het afremmen van antisociaal gedrag. Als

17 pagina 17 v. 25 Psychische moeiten ze thuis wonen bij moeder, kan het zijn dat moeder voor het natje en droogje zorgt, maar geen grenzen meer kan stellen over het tijdstip van thuis komen, geldbesteding, kerkbezoek, vloeken in huis, drankgebruik, soms vechtpartijen enz Gebrekkige gewetensvorming Als deze mensen getrouwd zijn, kan deze gebrekkige gewetensvorming uitkomen, in het gebruik van veel geld voor zichzelf, in drankmisbruik, in het veelvuldig kleineren en/of mishandelen van de ander, in gedwongen seks enz. Vaak is de partner (meestal de vrouw) te afhankelijk en te bang om dit aan anderen melden. Soms zijn er wel indirecte aanwijzingen, zoals veel angstklachten of vage ziektes. In kerkelijk verband zijn dit mensen die uiterlijk heel aardig zijn, maar via opmerkingen mensen tegen elkaar opzetten, of iemand verleiden tot overspel Hoge eisen stellen Een derde bedreiging is dat iemand zeer hoge eisen stelt en deze niet nuanceert. Zo n persoon loopt zichzelf voorbij en ervaart steeds tekorten in zijn eigen optreden. Door het steeds maar falen lopen deze mensen met veel schuldgevoelens rond. Ze proberen van alles aan te pakken, maar er blijven steeds wel dingen liggen, of er gaat wat fout omdat de concentratie vermindert. De stress waaronder deze mensen leven, leidt vaak tot uitputting. Hierdoor wordt het schuldgevoel nog groter. Deze mensen blijken de beperkingen van het menszijn niet goed te hebben begrepen en ze kunnen deze niet accepteren. Vaak gaat het stellen van dergelijke strenge eisen samen met een negatief zelfbeeld en een grote behoefte aan erkenning en waardering van de omgeving. De idealen en de eisen die deze mensen stellen, zijn niet op de werkelijkheid afgestemd, maar zijn ook moeilijk bij te stellen, omdat ze niet durven teleur te stellen. Wat opvalt aan de schuldgevoelens bij deze mensen is dat ze weinig rust vinden in de genade. Het gebrek aan acceptatie die ze voelen naar anderen, voelen ze vaak ook naar God toe. Het begrip genade blijft meestal theorie.

18 pagina 18 v. 25 Psychische moeiten 5.5. Misbruik Een andere manier waardoor mensen zich erg schuldig kunnen voelen, is, als ze (seksueel) misbruikt zijn. Veel van de slachtoffers van geweld en misbruik hebben vaak het gevoel zelf schuldig te zijn aan hetgeen er gebeurd is. Dit schuldgevoel kan aangepraat zijn, maar meestal heeft het ook de betekenis dat daardoor het gevoel van machteloosheid wordt onderdrukt. Een aanranding of een overval geeft een intens gevoel van machteloosheid. Als je jezelf de schuld kan geven, geeft het toch nog een illusie van controle Leven uit vergeving Leven uit vergeving is het kennen van Christus als Gods liefdesverklaring voor ons. Het is ook het kennen van jezelf als zondig mens, die het opgeeft om het zelf voor elkaar te krijgen, die niet meer alle angsten vóór wil zijn, die niet meer zich door alle stress wil laten opjagen, die niet meer alle lusten wil bevredigen, maar rust vindt bij zijn Schepper. De kracht van leven uit vergeving is het meest krachtige medicijn. Daarmee is het pastoraat bevoorrecht boven psychologie en psychotherapie. 6. Godsbeeld en zelfbeeld 6.1. Wat is een zelfbeeld? Ieder mens loopt met een aantal ideeën over zichzelf rond. Sommige mensen kunnen een redelijk nauwkeurige beschrijving van zichzelf geven. Anderen lopen zichzelf vaak op te hemelen, terwijl weer anderen zichzelf steeds naar beneden halen. Mensen blijken dus grote verschillen te hebben in de wijze waarop ze naar zichzelf kijken. Bij het zelfbeeld gaat het dus om de beschrijving die mensen van zichzelf geven in meer algemene termen. Het gaat hier om de huis-tuin-en-keuken psychologie van mensen. Bijvoorbeeld. Ik word pas kwaad als..., of Ik houd vooral van... of Ik denk dat ik goed ben in.... Nu verschillen mensen in de mate waarin ze een uitgewerkt zelfbeeld hebben. Sommigen kunnen alleen een aantal vage dingen over zichzelf melden, terwijl anderen hele verhalen over zichzelf kunnen vertellen. Verder verschillen mensen in de mate waarin hun zelfbeeld reëel is. Hoe meer

19 pagina 19 v. 25 Psychische moeiten iemand zich beschrijft in termen van altijd of steeds, hoe minder reëel dit is. Iemand die zegt: Van mij deugt niks; ik doe alles fout heeft duidelijk geen reëel zelfbeeld. Net zo min als iemand die zegt: Wat mijn ogen zien, dat maken mijn handen. Een volgend punt waarin mensen van elkaar verschillen, is de mate waarin het zelfbeeld positief is ingekleurd. Het is een valkuil om te denken dat het beeld dat mensen van zichzelf geven, samenvalt met hun echte zelfbeeld, met hoe ze eigenlijk over zichzelf denken, en daarbij ook nog eens afhankelijk van iemands stemming op dat moment. Mensen met een positief zelfbeeld hebben de neiging om zichzelf positiever te presenteren aan de buitenwereld dan dat ze in werkelijkheid van zichzelf denken. Daarbij komt dat mensen een selectief geheugen hebben. De meeste mensen onthouden vooral hun positieve verrichtingen, de schaduwkanten van zichzelf vergeten ze meestal snel. Dit geldt overigens ook voor negatieve ervaringen, bijvoorbeeld de regendagen tijdens onze vakantie. Tenzij iemand depressief is, dan onthoudt hij of zij vooral de negatieve gebeurtenissen. Sommigen lijken een natuurlijke neiging te hebben zichzelf in een gunstig daglicht te stellen. Ze houden krampachtig vast aan een positief zelfbeeld omdat ze in de kern erg onzeker zijn, of veel zijn afgewezen, en deze pijn overdekt hebben met een houding van bravour. Bij kritiek reageren deze mensen overgevoelig en proberen dit van zich af te meppen of geven een grote mond Hoe komen we aan ons zelfbeeld? Ons zelfbeeld ontstaat in de loop van onze ontwikkeling als kind en blijft zich verder vormen tijdens het volwassen worden. De eerste beelden die wij ons vormen, zijn die van de moeder- en vaderfiguur. De relatie met die mensen blijkt de grondslag te vormen voor het beeld dat wij van onszelf en anderen hebben. In dit contact moet het kind leren dat het welkom is en er zijn mag en dat anderen te vertrouwen zijn. In datzelfde contact moet het kind leren zijn alles of niets denken te overwinnen en zijn driften en behoeften onder controle te krijgen. Tevens moet het kind in deze contacten de basis voor zijn geweten en idealen leggen. Dit lijken allemaal open deuren te zijn. Maar juist doordat velen met één of meer punten moeite blijken te hebben, is het van belang zich te realiseren dat onvermogen om te vertrouwen, snel angstig zijn, snel in uitersten schieten, anderen gebruiken voor eigen doeleinden vaak een basis hebben in de eerste relaties die het kind is aangegaan. Nu kan het zijn dat door aangeboren afwijkingen of door ziektes of door temperament het kind door de ouders ook nauwelijks goed was op te voeden. De schuld moet dus niet direct bij de ouders gelegd worden. Op het moment dat dit gedrag voorkomt, kan het goed zijn de vraag naar het waarom van dat gedrag te stellen, maar zeker in het kader van broederlijk

20 pagina 20 v. 25 Psychische moeiten contact gaat het niet om de schuldvraag. Als de ouders affectief (aanhankelijkheid, liefde, genegenheid tonen) tekort zijn geschoten, dan blijkt vaak dat het gaat om mensen die vaak door hun ouders ook zo behandeld zijn. Uit de manier waarop het kind deze relaties van zichzelf met ouders en andere belangrijke figuren zoals opa en oma waarneemt, trekt het conclusies ten aanzien van zichzelf en vormt het zich een beeld over wie hij of zij is en zich blijkbaar hoort te gedragen. Dit zelfbeeld is geen droge opsomming van een aantal feiten, maar is geladen met gevoelens. Dit kunnen gevoelens van trots maar ook gevoelens van schaamte en schuld zijn. Het zelfbeeld werkt vaak als een soort bril waardoor we naar de ander kijken. Als we een negatief beeld hebben van onszelf, dan zullen we geneigd zijn om extra alert te zijn op de eventuele kritiek die iemand op ons kan hebben Verschillende soorten zelfbeelden Wellicht is het zinvol mensen met een verschillend zelfbeeld in te delen in een aantal groepen. Op grond van de manier waarop iemand zichzelf ziet in relatie tot de buitenwereld, is een volgende indeling mogelijk: Ik vertrouw anderen en accepteer hen met hun fouten en gebreken en ik accepteer mezelf, met mijn fouten en gebreken en accepteer als anderen me daarop wijzen en probeer daarvan te leren. Ik accepteer anderen en vertrouw hen in alles wat ze doen; zonder hun steun kan ik niet. Ik denk niet dat ik zonder een ander kan. Als ik erg hard mijn best doe, dan zullen anderen mij wel waarderen en niet in de steek laten. Ik vertrouw anderen niet; ze zijn er alleen maar op uit om van mij iets gedaan te krijgen; ik vertrouw mezelf ook niet, ik doe toch alles fout; mij lukt niets. Anderen kunnen mij niet helpen; die wijzen mij af en vinden mij niet de moeite waard; ik vind mezelf niet de moeite waard. Ik vertrouw anderen niet; ze kunnen het vast niet uitstaan dat ik zo goed ben en gunnen mij mijn succes niet. Ik vertrouw anderen en ik vertrouw mezelf ook; ik heb heel veel mogelijkheden en hoe meer ik die laat zien, hoe meer waardering ik krijg. Als ik goed mijn best doe, dan behaal ik de top en breekt het echte geluk aan. Ik weet niet precies wat er in de wereld allemaal aan de hand is; ik krijg er geen vat op. Van mezelf snap ik ook niet zoveel. Deze verschillende types zijn extremen. Meestal hebben mensen een basispatroon waarin één van deze beelden overheerst en waarbij afhankelijk van de situatie een ander zelfbeeld meer naar boven kan komen. Een zelfbeeld is dus niet helemaal een harnas.