Handleiding voor schrijfopdrachten

Transcriptie

1 Handleiding voor schrijfopdrachten Bachelor Gezondheidswetenschappen Beleid en Management Gezondheidszorg Erasmus Universiteit Rotterdam Herziene druk 2005: Drs. Femke Mastboom Eerste druk 2002 Drs. Annneloes van Staa en Mr. Luuk Arends

2 Voorwoord Als toekomstig beleidsmedewerker, manager, adviseur of onderzoeker zul je in staat moeten zijn om helder te communiceren, zowel verbaal als schriftelijk. Het ontplooien van communicatieve vaardigheden vindt plaats tijdens onderwijsgroepen en het houden van presentaties. Om schriftelijke vaardigheden verder te ontwikkelen, zul je tijdens de studie Gezondheidswetenschappen bij de meeste vakken, naast het maken van een tentamen, ook een schrijfopdracht moeten maken. Deze opdracht kan bijvoorbeeld een onderzoeksverslag, schrijfopdracht of stageverslag betreffen. In deze handleiding wordt een aantal aanwijzingen gegeven, waar je bij het schrijven van een opdracht je voordeel mee kunt doen. De handleiding geldt als gids bij het schrijven van de opdrachten in alle bachelorjaren en voor de bachelorscriptie. Naast de, in deze handleiding vermelde, algemene regels en aanwijzingen voor het schrijven van een opdracht zullen bij de meeste vakken tevens specifieke voorwaarden en inhoudelijke eisen aan de opdracht gesteld worden. Let daarom ook steeds op de aanwijzingen in de trimesterboeken of op Blackboard, en neem in geval van onduidelijkheden contact op met iemand van de programmagroep van het betreffende vak. Omdat binnen het bestek van deze handleiding niet op alles uitvoerig kan worden ingegaan, raden wij je aan om ook aanvullende literatuur te raadplegen (zie de bibliografie van de handleiding en bijlage 6). 2

3 Inhoudsopgave Voorwoord Inleiding Schrijven is herschrijven Schrijven als proces Oriënteren Afbakenen van het onderwerp Formuleren van een probleemstelling Doelstelling Gesloten vraag, open vraag of hypothese Wat is een goede probleemstelling? Formuleren van deelvragen Onderzoek doen Tussentijds veranderen van de probleemstelling Ruwe versie schrijven Het maken van een outline Steekwoorden Herschrijven Afronden Structuur in het betoog Volgorde van de onderdelen Het onderzoeksverslag Selecteren, rubriceren en rangschikken De inleiding Introductie van het onderwerp Probleemstelling De routering ( behandelplan ) voor de tekst De analyse Een kritische bespreking Vragen aan teksten van anderen Vragen aan je eigen tekst Het slotstuk Conclusie Discussie Aanbevelingen Overige onderdelen Voorwoord Samenvatting

4 4. Structuur in alinea s Topische zinnen Verbindingswoorden Vloeiende overgangen Inspringen Eenheid in vorm Citeren en verwijzen Plagiaat Verwijzen met Chicago style Twee auteurs Meer dan twee auteurs Opeenvolgende verwijzingen Bepalingen in de wet Citeren en parafraseren Altijd paginanummer Parafraseren Citeren Korte citaten: aanhalingstekens Langere citaten: inspringen Zinsdelen verwijderen (...) Eigen toelichtingen binnen een citaat [ ] Tabellen en figuren Vertaling van citaten Citeren van een geciteerd citaat Literatuurlijst Alfabetische volgorde Opmaak Boeken en andere publicaties Ondertitels Herziene druk Geen auteursnaam bekend Artikelen uit een tijdschrift Artikelen uit een bundel Elektronische artikelen Artikelen uit de krant Verwijzen naar mondelinge bronnen Meerdere publicaties van een zelfde auteur (in een jaar) Wetsartikelen Correct Nederlands Spelling Getallen Data Afkortingen

5 6.2 Grammatica Verleden/toekomstige tijd Interpunctie Komma s Uitroepteken Afbreken Punten Ronde haakjes ( ) Vierkante haakjes [ ] Stijl Schrijftaal en spreektaal Levendigheid Lijdende of actieve vorm To the point Nauwkeurigheid Bondigheid De ik-vorm Gebruik van hij/zij Cursief Opmaak Omvang Pagina en lettertype Titelblad Inhoudsopgave Noten Verwijzende noten Verklarende noten Tabellen, figuren Hoofdstukken en tussenkopjes Literatuurlijst Bijlagen

6 9. Goed schrijven in een notendop...51 Bibliografie...53 Bijlage 1 Checklist...55 Bijlage 2 Beoordelingsformulier Inhoudelijk...57 Bijlage 3 Beoordelingsformulier Schrijftechnisch...58 Bijlage 4 Lijst van afkortingen...59 Bijlage 5 Aanvullende literatuur en internetbronnen

7 1. Inleiding Ten onrechte denken veel mensen dat goed schrijven een bijzonder talent vereist. Wij menen dat schrijven zowel een kunst als een kunde is. Voor het schrijven van een academisch werkstuk of artikel is in de eerste plaats vaardigheid vereist en niet een speciaal kunstzinnig talent dat de meesten van ons nu eenmaal niet bezitten. Het ontwikkelen van deze kunde vergt oefening. Schrijven is niet zomaar iets op papier zetten, maar een gestructureerde weergave jouw gedachten over een bepaald probleem. Het lijkt een open deur maar: schrijven is een vaardigheid die je alleen kunt leren wanneer je weet hoe je het moet doen. Ofwel, de vaardigheid schrijven vereist kennis over zowel het proces wat je doormaakt waarin je je gedachten vormt en op papier zet, als over de techniek van het schrijven zelf: hoe maak je een alinea, hoe bouw je een betoog op, hoe moet een conclusie eruitzien, etc. Schrijven is structuur aanbrengen in je eigen gedachten over een bepaald probleem. Dit is een proces, waarbij het belangrijk is bepaalde stappen te volgen en regels toe te passen. Deze regels hebben betrekking op: 1. het proces van schrijven; 2. het formuleren van een probleemstelling en deelvragen; 3. de structuur in het betoog; 4. de structuur van de alinea(-indeling); 5. het citeren van en verwijzing naar geraadpleegde bronnen; 6. het schrijven van correct Nederlands; 7. de schrijfstijl; 8. de opmaak van het werkstuk. In deze schrijfhandleiding zullen bovenstaande aspecten van het schrijven uitgebreid aan bod komen. Zoals je zult zien valt en staat een betoog met een goede probleemstelling. Immers, als je duidelijk voor ogen staat welke vraag (vragen) beantwoord dient (dienen) te worden, leidt dit vanzelf tot gericht zoeken in de literatuur en gericht schrijven. Tijdens het schrijven dien je ervoor te zorgen dat de onderdelen van het betoog (van hoofdstukken tot alinea s tot zinnen) een goede interne structuur hebben en samen zo opgebouwd zijn dat ze leiden tot de beantwoording van de probleemstelling. Bij het schrijven van een wetenschappelijke tekst zul je bovendien veel gebruik maken van het onderzoek dat andere wetenschappers hebben gedaan. We zullen dan ook uitvoerig stilstaan bij de regels over het correct verwijzen naar bronnen die je hebt geraadpleegd. Tevens is het belangrijk dat je in correct Nederlands schrijft, zowel wat betreft spelling en grammatica als wat betreft het aanleren van een wetenschappelijke schrijfstijl. Ten slotte zullen we uiteenzetten hoe je werkstuk opgemaakt dient te worden. 1.1 Schrijven is herschrijven Naast het je eigen maken en toepassen van bepaalde regels is het ook van belang dat je gedurende het hele proces bereid bent fouten te maken en deze te verbeteren. Een goed werkstuk wordt niet in één keer geschreven. Schrijven betekent in werkelijkheid vooral herschrijven en schrappen. Deze handleiding is wel twintig keer herschreven. Het is daarom een verkeerde gedachte dat je alles in je hoofd moet hebben als je begint te schrijven: 7

8 Zelfkritiek is noodzakelijk voor het schrijfproces, maar niet in het begin, dan zit het u alleen maar in de weg. Schrijven bestaat niet uit de juiste woorden en zinnen achter elkaar zetten; schrijven bestaat uit de verkeerde woorden en zinnen wegstrepen en omgooien. (Van den Boomen & Van der Lans, 1991:20) De handvatten in deze handleiding zullen je helpen om je eigen tekst kritisch te bekijken zodat je deze steeds verder leert aanscherpen. Houd er rekening mee dat dit proces van voorbereiden, schrijven, schrappen, en herschrijven niet in een keer gebeurt. Het is raadzaam een tekst soms even te laten liggen of iemand anders ernaar te laten kijken. Zorg er dus voor dat je voldoende tijd vrijmaakt voor het schrijven van een werkstuk, want een goed betoog schrijven kost over het algemeen veel tijd. 8

9 2. Schrijven als proces Schrijven is niet je computer aanzetten en beginnen met typen. Schrijven is een proces waarin we een aantal stappen kunnen onderscheiden. Deze volgen elkaar niet per definitie chronologisch op. Sommige fases gaan vooraf aan het schrijven zelf, andere overlappen elkaar; soms zal je terug moeten gaan naar een eerdere fase. Kortom, het onderscheid is theoretisch, maar door dit onderscheid in fases te maken, heb je als schrijver enig houvast en kun je voorkomen dat je vastloopt. (Topman 2003) Wanneer je deze stappen volgt zul je merken dat je focus creëert voor jezelf. 1. Oriëntatiefase Oriënteren op doelstellingen en richtlijnen, het starten, keuze van het onderwerp 2. Afbakeningsfase Verzamelen van informatie, globaal uitdiepen van het onderwerp, opzoeken van literatuurbronnen 3. Probleemstellingfase Formuleren van een probleemstelling, opstellen van een outline (een voorlopige inhoudsopgave). 4. Onderzoeksfase Onderzoek doen 5. Schrijffase Schrijven van de eerste grove versie 6. Herschrijffase Herschrijven/herordenen van de conceptversie 7. Afwerkingsfase Schrijven van conclusies, inleiding, voorwoord. Definitieve formulering en lay-out Tabel 1. Fases in het schrijfproces (vrij naar Topman 2003) Bovenstaande fases kun je ook voorstellen als een soort trechter. Met elke fase heb je je onderwerp weer een stuk smaller gemaakt. We zullen in de hiernavolgende paragrafen aan de hand van deze fases uiteenzetten hoe je het schrijven van een werkstuk het beste aan kunt pakken. In de hoofdstukken daarna zullen we aandacht besteden aan hoe je structuur kunt aanbrengen in een betoog en aan welke eisen het werkstuk dient te voldoen. 2.1 Oriënteren Schrijven begint met oriënteren. Het is belangrijk een onderwerp te kiezen dat je interessant vindt: je zult er enige tijd mee bezig zijn: bij een werkstuk een aantal dagen, bij een scriptie een aantal maanden. In de oriëntatiefase ga je zoveel mogelijk informatie verzamelen en je eigen voorkennis over het onderwerp activeren. In het eerste jaar zul je hierin veelal gestuurd worden door de opdracht die je vanuit het vak krijgt, later zul je hierin steeds meer vrijheid krijgen. Je krijgt een indruk waar je interesse naar uitgaat door (1) met anderen te praten (bijvoorbeeld in de onderwijsgroep), en (2) door op een vel papier alles op te schrijven wat in je opkomt over het onderwerp, en (3) door in de literatuur en de leerdoelen van het vak te kijken naar aanknopingspunten. Wanneer je een onderwerp hebt gevonden, begint het verkennen van het onderwerp en het zoeken naar literatuurbronnen. Dit betekent dat je de literatuur gaat doorlezen zodat je een indruk krijgt van wat er allemaal over het onderwerp geschreven is--zonder de teksten al intensief te lezen. Dit gebeurt pas in de onderzoeksfase. Vervolgens ga je je materiaal ordenen: maak notities over de belangrijkste punten die je in de literatuur bent tegengekomen. 9

10 2.2 Afbakenen van het onderwerp Daarna is het van het grootste belang om het onderwerp zorgvuldig af te bakenen. Onderwerpen zoals kwaliteitszorg, abortus, instellingscultuur of multiple sclerose zijn onbruikbaar, omdat deze onderwerpen veel te algemeen en veel te breed zijn. Het is beter je te concentreren op een kleiner, nauwkeurig omschreven deelaspect. Bijvoorbeeld: de invoering van kwaliteitszorg in thuiszorginstelling X, de gevolgen van de Wet Afbreking Zwangerschap voor de zelfbeschikking van vrouwen of de toekomstige zorgbehoefte van multiple sclerose patiënten. Afbakening van het onderwerp kan geschieden naar: 1. tijd (bijvoorbeeld toekomstige zorgbehoefte), 2. het gebied (multiple sclerose patiënten of thuiszorginstelling X) en/of 3. het thema (kwaliteitszorg, zorgbehoefte, zelfbeschikkingsrecht) en tenslotte 4. de onderzoeksvorm (wanneer je veldonderzoek gaat doen zul je het onderwerp anders afbakenen dan wanneer je literatuuronderzoek gaat doen). Uiteraard zal je in je werkstuk in het kort moeten behandelen wat kwaliteitszorg in brede zin inhoudt en in welke algemene context deze plaatsvindt, maar een uitvoerige behandeling van het brede onderwerp is bij een goede afbakening niet nodig. Zo hoeft een werkstuk over de verschillende etiologische modellen van het ziektebeeld depressie niet alle psychische stoornissen te behandelen en hoef je bij een werkstuk over de Wet Afbreking Zwangerschap niet over alle wettelijke regelingen die de gezondheidszorg betreffen te rapporteren. Geef richting aan je onderwerp door het zo veel mogelijk in te perken. Op die manier zul je later makkelijker hoofd- van bijzaken kunnen onderscheiden en niet verdrinken in de hoeveelheid literatuur die relevant blijkt te zijn. 2.3 Formuleren van een probleemstelling Nadat je het onderwerp hebt afgebakend, moet je tot een heldere, onderzoekbare probleemstelling komen. De probleemstelling ook wel vraagstelling genoemd is, kort gezegd, de vraag die jij aan jouw onderwerp stelt en die (nog meer) richting geeft aan je (literatuur)onderzoek. Het kiezen van een probleemstelling is een verdere afbakening van het onderwerp. Vermijd altijd een vage of te brede probleemstelling: dat is een garantie dat je zult verzuipen in alle informatie die je vindt. Beperk jezelf; er is nu eenmaal altijd meer literatuur dan je in de beschikbare tijd kunt verwerken. Doelstelling Voor elk onderwerp zijn altijd meerdere invalshoeken (andere probleemstellingen) mogelijk. Bij het formuleren van een probleemstelling moet je altijd goed bedenken welk doel je als schrijver wil bereiken met de tekst. Wat is de inzet van het betoog? Wil je iets beschrijven? Wil je iets verklaren? Wil je een theorie of een methode toetsen? Of wil je tot aanbevelingen voor de praktijk komen? (Haag en Dirven 1995: 33) 10

11 Wanneer je je doel voor ogen hebt zal het ook makkelijker worden om een probleemstelling te formuleren. Een beschrijvende vraag (hoe ) ziet er anders uit dan een verklarende vraag (waarom..). in de volgende paragraaf zal het formuleren van een goede probleemstelling uitgebreid aan bod komen. Gesloten vraag, open vraag of hypothese Wat is een probleemstelling eigenlijk? En waar heb ik hem voor nodig? In zijn meest simpele vorm is een probleemstelling een vraag (Oosterbaan 1995:10), maar deze kan ook in de vorm van een hypothese (een stelling) gesteld worden. Wanneer je ervoor kiest om de probleemstelling als vraag te stellen, pas er dan voor op dat je deze niet te vrij gaat beantwoorden. In een goed betoog formuleert de schrijver zelf een visie. Het is goed om te refereren aan de literatuur die je hebt gelezen, maar een opsomming hiervan is niet voldoende. Zorg ervoor dat je bij het formuleren van de probleemstelling zelf al een (voorlopig) antwoord in gedachten hebt dat je vervolgens kan gaan verifiëren in de bronnen die je tijdens de onderzoeksfase gaat raadplegen. Ga geen (literatuur)onderzoek doen voordat je een scherpe probleemstelling hebt! Om wat voor een vraag gaat het dan bij het formuleren van de probleemstelling? Het kan een gesloten vraag zijn, een vraag waarop je met ja of nee kunt antwoorden, of een open vraag die begint met bijvoorbeeld wat, waarom, waardoor of hoe. Het gaat uiteindelijk in het schrijven van het werkstuk niet zozeer om wát je op de vraag antwoordt, maar waarom en hóe je tot een bepaald antwoord komt (betoog / analyse). De argumentatie is belangrijker dan het antwoord. In plaats van een vraag kun je de probleemstelling ook formuleren in de vorm van een stelling. Een gesloten vraag is in feite een verkapte hypothese (Verschuren 1986:60). De hypothese bevat precies dezelfde hoeveelheid informatie als de vraag. Het enige verschil is dat de vraag de reactie ja of nee oproept, terwijl dat bij de hypothese de reactie juist of onjuist is. Maar de onderzoeksactiviteiten die nodig zijn om een gefundeerde reactie geven is in beide gevallen gelijk. Stel, je wilt een werkstuk schrijven voor het vak Gezondheidsrecht over de Wet Afbreking Zwangerschap (onderwerp). Tijdens het formuleren van de probleemstelling baken je dit thema verder af, namelijk door het onderwerp te beperken naar tijd (het heden); plaats (Nederland) en thema (zelfbeschikkingsrecht van vrouwen). Je zou dan op de volgende hypothese als probleemstelling uit kunnen komen: De Wet Afbreking Zwangerschap komt in voldoende mate tegemoet aan het zelfbeschikkingsrecht van de vrouw. In vragende vorm zou deze probleemstelling luiden: Biedt de Wet Afbreking Zwangerschap voldoende ruimte voor het zelfbeschikkingsrecht van de vrouw? 11

12 Welke probleemstelling je ook kiest, beschouw deze als de leidraad voor het schrijven van je werkstuk. Ook in de latere fase van het schrijven fungeert de probleemstelling als een soort kompas, zodat je alleen relevante dingen opschrijft en niet verdwaalt in bijzaken. De probleemstelling geeft aan vanuit welke invalshoek je het probleem gaat benaderen. Het is met andere woorden jouw probleemdefinitie, jouw visie op het probleem. Tijdens het schrijven zul je moeten argumenteren waarom je juist voor deze invalshoek hebt gekozen, en niet een andere. Wat is een goede probleemstelling? Hieronder volgen een paar vuistregels voor een goede probleemstelling: Een goede probleemstelling is een expliciete en concreet geformuleerde vraag of stelling. Vermijd vage woorden als verscheidene, enkele, een aantal. Een goede probleemstelling is scherp geformuleerd. Het is een misvatting om te denken dat de vraag heel genuanceerd moet zijn. Het risico van een genuanceerde vraag is dat er antwoorden of vooronderstellingen in verpakt zitten. Een goede probleemstelling is niet te ingewikkeld geformuleerd, maar helder en eenduidig. Dus niet: Voldoet het huidige gebruik van het vergunningstelsel met betrekking tot de bevoegdheid van ziekenhuizen tot het verrichten van abortussen, zoals die is opgenomen in de Wet Afbreking Zwangerschap, in de praktijk? Deze probleemstelling bevat teveel informatie; Zorg dat in de probleemstelling het centrale begrip van je werkstuk genoemd wordt. Een probleemstelling moet niet te eenvoudig zijn. Dus niet: Hoe luidt de Wet Afbreking Zwangerschap? Een probleemstelling moet niet te omvangrijk zijn. Als je de probleemstelling in het bestek van je werkstuk niet kunt beantwoorden, is hij niet geschikt. Een goede probleemstelling prikkelt de lezer. Een paar voorbeelden van probleemstellingen, die de afgelopen jaren als schrijfopdrachten bij het vak Sociaal Medische wetenschappen gebruikt zijn: Kan somatiseren verklaard worden uit de culturele achtergrond van migranten? Hoe kan het verklaard worden dat zoveel vrouwen in westerse landen afhankelijk zijn van tranquillizers (benzodiazepines)? 12

13 Deze laatste vraag bevat een impliciete vooronderstelling: namelijk dat vrouwen in westerse landen afhankelijk zijn van rustgevende middelen, en wellicht zelfs in grotere mate dan mannen. De probleemstelling vraagt naar een verklaring hiervan. Dit is alleen gewettigd als deze probleemstelling berust op een juiste probleemanalyse. Wanneer je een opdracht schrijft naar aanleiding van deze probleemstelling, zou de eerste, afgeleide vraag die je moet behandelen kunnen zijn: Hoeveel vrouwen in westerse landen zijn afhankelijk van rustgevende middelen? en een tweede zou kunnen zijn: Zijn er verschillen tussen mannen en vrouwen in het gebruik van tranquillizers? Vervolgens ga je dan in op de verschillende verklaringen die er mogelijk zijn voor deze verschijnselen. Dergelijke afgeleide vragen zullen wij in de volgende paragraaf behandelen en deelvragen noemen. Formuleren van deelvragen Voor de meeste werkstukken (inclusief de bachelorscriptie) zal het nodig zijn de probleemstelling uit te werken in deelvragen. Deelvragen vloeien logisch voort uit de probleemstelling. Ze zijn een hulpmiddel om een algemener probleem stapsgewijs aan te pakken. Bij een beperktere schrijfopdracht zijn deze onderzoeks- of deelvragen niet steeds noodzakelijk, al zijn ze bijna altijd nuttig: ze geven een behandelplan van de probleemstelling en zijn daarmee onmisbaar voor het structureren van je betoog. Vandaar dat ook de volgorde van de deelvragen belangrijk is. Bij de volgorde van deelvragen moet je weer terug naar de doelstelling van het werkstuk. Een manier om tot een logische volgorde te komen is door achtereenvolgens de volgende soort vragen te stellen: 1. beschrijvend (wat houdt het begrip x in?); 2. verklarend (hoe komt het dat..?); 3. toetsend (vergeleken met?); 4. adviserend (mogelijke oplossing?); 5. voorschrijvend (nieuwe procedures?). Volgens Haag en Dirven is deze manier van vragen stellen heel natuurlijk: Wanneer je als schrijver iets wilt verklaren, zul je dit immers eerst moeten beschrijven, en wanneer je iets wilt toetsen zul het eerst moeten beschrijven en vervolgens verklaren (1995: 33-34). Onthoud dat je in de eerste deelvragen altijd begint met het definiëren of nader omschrijven van begrippen uit de probleemstelling. Ook wanneer je denkt dat de lezers wel bekend zullen zijn met het begrip dat je gebruikt, is het van belang te motiveren welke definitie jij precies toepast en waarom. Van begrippen als zorg, beleid en management bestaan tientallen, zo niet honderden, verschillende definities, die elk samenhangen met een bepaalde visie. Het is belangrijk dit expliciet te maken aan de lezer, want als deze een andere definitie hanteert valt je hele betoog in het water door een simpele communicatiefout. 2.4 Onderzoek doen Je voert in deze fase het empirisch onderzoek uit of je verricht de literatuurstudie. Beide zijn zeer specifieke activiteiten. In het vak Methoden & Technieken van Wetenschappelijk Onderzoek (M&T) zul je ingewijd worden in wetenschappelijke methoden om onderzoek te doen. Over het algemeen zul je in de eerste jaren voornamelijk literatuuronderzoek doen. Het doen van onderzoek is de kern van het schrijfproces, maar gek genoeg zijn er weinig algemene richtlijnen te geven. 13

14 Wel kunnen we een kort overzicht geven van de stappen die doorloopt tijdens het literatuuronderzoek: literatuur vinden, lezen, de informatie rangschikken. Literatuuronderzoek begint natuurlijk in de bibliotheek (of op Internet). Nadat je met je probleemstelling als kompas relevante literatuur hebt gevonden ga je deze systematisch doornemen en opschrijven wat van belang is voor jouw schrijfopdracht. Houd ook tijdens de onderzoeksfase steeds de probleemstelling (en deelvragen) goed in je achterhoofd. Probeer de gegevens die je vindt zo goed mogelijk te ordenen. Het kunnen feiten of meningen zijn, theoretische opvattingen, onderzoeksresultaten. De systematische indeling van de gegevens is steeds een voorlopige. Ook in latere fases blijf je rangschikken. Hoe dit rangschikken in zijn werk gaat kun je lezen in paragraaf 3.2. Dan tot besluit nog een algemene tip: deze fase doet een beroep op je analytisch vermogen. Schrik niet als je het even niet meer weet. Gun je zelf de tijd om door de bomen het bos te gaan zien. Helaas hoort twijfel er bij. Geef je hersenen de tijd om de hoeveelheid informatie te filteren en een plek te geven. Vaak komen de meest briljante ingevingen op momenten dat je deze niet verwacht: onder de douche, op de fiets, tijdens een film, etc. Het is natuurlijk niet de bedoeling om uitgebreid te gaan zitten wachten op die ingevingen, maar wees je ervan bewust dat als je vastloopt, je hersenen meestal gewoon tijd nodig hebben om te filteren. TIP: Houd steeds nauwkeurig bij waar je wat vandaan hebt gehaald, dat bespaart je later een hoop zoekwerk. Tussentijds veranderen van de probleemstelling Als je met het lezen van de literatuur bezig bent, gebeurt het vaak dat zich andere vragen aandienen en dat je tot de conclusie komt dat je vooraf geformuleerde probleemstelling niet voldoet of niet zo geschikt is. Een herformulering van de probleemstelling ligt dan voor de hand. Daar is geen bezwaar tegen, als je de nieuwe probleemstelling dan ook tot uitgangspunt van je betoog neemt. De belangrijkste eis met betrekking tot de probleemstelling is, dat de vraag die erin besloten ligt, ook beantwoord wordt in je werkstuk. Als er in de conclusie niet wordt verwezen naar de probleemstelling, dan is er onderweg iets ernstig misgegaan, stelt Oosterbaan (1995:11). De probleemstelling kan dus verschuiven of veranderen, maar het is belangrijk om bij het onderwerp te blijven en om niet teveel zijpaden in te slaan. Hoofd- en bijzaken kunnen het best gescheiden worden door je telkens bij het schrijven af te vragen of je betoog zich nog steeds richt op het beantwoorden van de probleemstelling. 2.5 Ruwe versie schrijven In deze fase begin je met het schrijven van je eerste versie. In deze fase is het belangrijk dat je gewoon begint met schrijven, terwijl je meteen structuur aanbrengt in de verschillende onderdelen. Het is aan te raden eerst een outline te maken, en daarna deze in te vullen met steekwoorden. Dit geeft je houvast. 14

15 Het maken van een outline Voordat je begint met schrijven is het aan te raden eerst een outline (een tekstschema) te maken. Hierin ga je vast (voorlopige) antwoorden op de deelvragen formuleren zodat je een argumentatielijn kan opzetten: Onderschat het belang hiervan niet; dit hoort echt bij het schrijven van een tekst. Het maken van een tekstschema dwingt u uw gedachten te laten gaan over hoe u van de ene redenering op de andere moet komen, welke aspecten soepel op elkaar aansluiten en welke er toch een beetje bij bungelen. Het dwingt u om uw gegevens te selecteren, te rubriceren en te rangschikken ( ). (van den Boomen en van der Lans 1991: 17) Het is hierbij onvoldoende om alleen een schema met vormaspecten te maken (inleiding en probleemstelling; deelvraag 1, 2, 3 etc, conclusie). Gebruik de voorlopige antwoorden die je hebt geformuleerd op de deelvragen om een inhoudelijk schema te maken dat houvast biedt. De outline die je nu maakt, is uiteraard een voorlopige. Je kunt tijdens het schrijven altijd veranderingen aanbrengen. Steekwoorden Maak daarna aan de hand van de outline een indeling van de te schrijven paragrafen en alinea s. Het is raadzaam om een langere tekst eerst in grote lijnen met behulp van steekwoorden op papier te zetten. Een dergelijk schema van trefwoorden biedt je veel houvast bij het schrijven van het werkstuk. Velen hebben de neiging te lang stil te staan bij de eerste zin. Ze willen bijv. die eerste zin al direct perfect op papier krijgen, terwijl dit meer thuis hoort in een latere fase van het schrijfproces. Twee tips die je ter harte kunt nemen zijn: 1. Wacht nooit op inspiratie, maar begin gewoon te schrijven. Maak je nog niet bezorgd over de juiste, precieze formulering, taalgebruik, leestekens en spelling. 2. Houd bij het schrijven altijd je probleemstelling in je achterhoofd (of op een spiekbriefje op je beeldscherm): elke zin, elke alinea, elke paragraaf en (bij een langer werkstuk) elk hoofdstuk moet bijdragen aan de beantwoording ervan. 2.6 Herschrijven Tijdens de herschrijffase ga je de ruwe versie van de tekst bijschaven. Dit herschrijven moet uiterst kritisch gebeuren. Elk woord moet gewogen worden om de uiteindelijke versie zo helder mogelijk te maken. Haal overbodige woorden eruit, vermijd herhalingen en dubbelzinnigheden. Vraag je bij elk woord af of het nodig is. De meeste mensen schrijven te langdradig of te uitbundig. In plaats van met veel woorden om de hete brei heen te draaien kun je beter direct zeggen wat je bedoelt. Bij de meeste wetenschappelijke artikelen is helderheid belangrijker dan fraaie volzinnen. Vermijd teveel abstracties of metaforen. Het kan behulpzaam zijn jezelf (of een ander) de volgende vragen te stellen: 15

16 Klopt deze argumentatie? Sluiten deze onderdelen op elkaar aan? Is het wetenschappelijk niveau voldoende? Is de opbouw systematisch en logisch? Zitten er geen dubbelzinnigheden in? Stijl en zinsbouw: loopt de tekst lekker? Een goede maatstaf voor een goede tekst is of de alinea s husselbaar zijn. Het is niet goed wanneer je de alinea s gewoon door elkaar kan husselen zonder dat dat effect heeft op de opbouw van de tekst (deze ontbreekt dan namelijk!). In hoofdstuk 3 en 4 wordt het aanbrengen van structuur in alinea s en hoofdstukken uitgebreid behandeld. Lees tot slot de zinnen hardop voor, dan hoor je direct waar de zinsopbouw niet deugt en welke zinnen niet vloeiend lopen. Controleer of je de vragen die je aan het begin van het betoog gesteld hebt allemaal systematisch beantwoord hebt. Het is raadzaam om je tekst aan iemand anders te laten lezen voor je hem definitief afrondt. 2.7 Afronden In laatste fase gaat het om de vormaspecten van het werkstuk. Hoewel de inhoud van een tekst natuurlijk voorop staat, is het voor de leesbaarheid essentieel de tekst goed af te werken. Een overzichtelijke inhoudsopgave, een goede indeling, heldere formulering en een nette lay-out vergroten de leesbaarheid aanzienlijk. 16

17 3. Structuur in het betoog Tijdens al die fases in het proces van schrijven is het de kunst om telkens structuur te blijven aanbrengen: in je gedachten, in je bronnen, in je aantekeningen, en uiteindelijk ook in de schrijfopdracht of scriptie zelf. Over dat laatste gaat dit hoofdstuk hoewel veel van de handvatten ook in eerdere fases bruikbaar zijn. Structuur is essentieel in een tekst. Op het niveau van het totale werkstuk zorg je ervoor dat je werkstuk alle verplichte onderdelen bevat, en dat deze onderdelen elk aan een aantal voorwaarden voldoen. Deze staan hieronder verder toegelicht. Daarnaast is het van belang om je analytisch vermogen aan te spreken op het selecteren van relevante gegevens en de presentatie ervan. 3.1 Volgorde van de onderdelen Een volledige bachelorscriptie en een langere schrijfopdracht bevatten de volgende onderdelen, in de aangegeven volgorde. Onderdelen die tussen haakjes staan zijn niet verplicht bij het schrijven van een kortere schrijfopdracht. Titelblad (Voorwoord) (Samenvatting) Inhoudsopgave Inleiding Analyse Conclusies (Discussie) (Aanbevelingen) Literatuurlijst Bijlagen (incl. lijst met afkortingen) Elk werkstuk, hoe klein ook, bestaat uit ten minste drie onderdelen: een inleiding, het middenstuk bestemd voor analyse (het betoog) en een conclusie. In de inleiding wordt de probleemstelling geïntroduceerd en toegelicht, die vervolgens in de analyse wordt behandeld. In de conclusie moet de probleemstelling worden beantwoord. In deze handleiding gaan wij voornamelijk in op werkstukken van het type inleiding - analyse - conclusie. Dit type komt veelvuldig voor bij een werkstuk gebaseerd op literatuurstudie. Als je een opdracht schrijft waarin je theorie en empirie moet koppelen, is deze opzet ook goed bruikbaar. Het onderzoeksverslag Wanneer je een verslag schrijft waarin je je eigen onderzoeksresultaten weergeeft, zoals in de bachelorscriptie, wijkt de indeling hiervan enigszins af van dit vaste stramien. Na een introductie, waarin de probleemstelling van het onderzoek wordt vermeld - inclusief de onderzoeksvragen die hiervan zijn afgeleid, volgt in de regel een hoofdstuk waarin de methoden van onderzoek worden toegelicht. Daarna volgen er een (of meerdere) hoofdstuk(ken) met resultaten. 17

18 Het verslag besluit met een discussie van de gevonden resultaten, gevolgd door conclusies en aanbevelingen. 1 Deze opzet (introductie; methode & procedures; resultaten; discussie; conclusie) vind je ook terug in artikelen in wetenschappelijke tijdschriften waarin onderzoeksresultaten worden gepresenteerd. 3.2 Selecteren, rubriceren en rangschikken Het is uitdrukkelijk niet de bedoeling dat je alles wat je gelezen hebt in je werkstuk zet. Gebruik alleen hetgeen relevant is voor de beantwoording van je probleemstelling. Met andere woorden: de lezer (de docent) wil niet weten wat jij allemaal gelezen hebt, maar zien dat jij in staat bent om uit een veelheid van informatie de waardevolle dingen te halen en hiermee een krachtige argumentatie op te bouwen. Maar hoe doe je dit? Een betoog dient een zorgvuldige argumentatie te hebben: de verschillende onderdelen moeten logisch en inhoudelijk op elkaar aansluiten. Er zijn drie vuistregels om een heldere structuur in een betoog aan te brengen: 1. Zet bij elkaar wat bij elkaar hoort. 2. Zet apart wat van elkaar onderscheiden moet worden. 3. Breng samenhang aan tussen de tekstdelen. (Van den Boomen en van der Lans 1991: 25) Dit doe je door de informatie die je hebt continue te filteren door te selecteren, rubriceren en te rangschikken. Dit blijf je het hele schrijfproces lang (van de eerste tot de laatste fase) doen op alle niveaus van de tekst: bij elk hoofdstuk, elke paragraaf, elke alinea en bij elke zin. Allereerst bepaal je wat überhaupt relevant is (wat is hoofdzaak en wat is bijzaak). De doelstelling, de probleemstelling en de deelvragen die je hebt gekozen helpen je daarbij. Vermijd zijwegen, dwaal niet af van de probleemstelling. Zijn er interessante zaken die niet in de tekst passen, maar die je toch wilt vermelden, maak dan eventueel (spaarzaam!) gebruik van een voet- of eindnoot. Vervolgens ga je het materiaal in categorieën indelen. Dit kan bijvoorbeeld zijn naar tijd (eerst, toen, daarna), naar plaats (ziekenhuis, huisartsenpraktijk,..), naar invalshoek (economisch, medisch, antropologisch), naar soort (groot, klein, middel), naar thema (organisatie, ICT, kwaliteit van zorg) afhankelijk van jouw probleemstelling kun je een onderverdeling maken in categorieën. Ten slotte ga je de informatie rangschikken: in de juiste volgorde zetten. Dit is afhankelijk van de vorm en inhoud van je categorieën, maar ook van het doel dat je precies wil bereiken bij de lezer. Vraag je telkens af welk punt je wil overbrengen aan de lezer, bedenk welke tegenargumenten of kritische noten mogelijk kunnen opkomen bij de lezer en verweef deze in je argumentatie. Wees nauwkeurig in je formuleringen en maak expliciet wat je bedoelt. Argumenteren op papier betekent in feite: een debat op papier voeren met de lezer. Argumenteren betekent de lezer serieus nemen in zijn vragen, bijgedachten en eventuele tegenwerpingen ( ). Dit betekent tevens uw eigen woorden serieus nemen, want de lezer neemt uw woorden ook letterlijk ( ). Denk niet te gauw dat iets vanzelf spreekt u moet het eerst laten spreken. (ibid.) 1 De volgorde van de discussie en de conclusie lopen nogal uiteen in verschillende soorten teksten. Sommigen vingen dat er pas geconcludeerd kan worden na een kritische bespreking van de onderzoeksmethode, anderen hanteren een strikte scheiding tussen het concluderen op basis van de deelvragen en een kritische blik op het eigen onderzoek. 18

19 Zorg dat elk hoofdstuk als het ware een mini-opstel is, met een inleiding - analyse - conclusie / samenvatting. Begin elk hoofdstuk met een inleidende alinea. Beschrijf welk onderwerp je in het hoofdstuk gaat behandelen en wat er in de verschillende paragrafen aan bod komt. Idealiter is het onderwerp van het hoofdstuk in lijn met één van de geformuleerde deelvragen. In het centrale deel van het hoofdstuk maak je een scherpe analyse van het probleem. Sluit elk hoofdstuk af met een korte conclusie van de analyse waarin je antwoord geeft op de eerder genoemde deelvraag. Dit geeft je een goede voorzet voor het beantwoorden van de hoofdvraag in de conclusie. Het schrijven van een korte conclusie aan het einde van een hoofdstuk vergemakkelijkt bovendien het produceren van de eindconclusies. 3.3 De inleiding Een goede inleiding is zelfstandig leesbaar. Dit betekent dat mensen die niet het hele betoog lezen een goede indruk hebben van waar het over zal gaan. Met andere woorden: mensen moeten op basis van jouw inleiding een keuze kunnen maken of ze je stuk wel of niet willen lezen. Het is daarom van belang om in de inleiding duidelijk het waarom, het wat en het hoe te beschrijven. Een goede inleiding bevat dus altijd de volgende drie onderdelen: 1. introductie van het onderwerp en doelstelling; 2. de probleemstelling; 3. de deelvragen/ het behandelplan voor de tekst. Optioneel kan de inleiding ook een alinea bevatten waarin de methode van onderzoek uiteen wordt gezet, maar hier zullen we nu niet op in gaan.we zullen de drie bovengenoemde onderdelen hieronder bespreken. Introductie van het onderwerp In de eerste plaats wordt het gekozen onderwerp ingeleid: je geeft de beweegredenen tot het kiezen van juist dit onderwerp aan. Het is daarbij erg prettig voor de lezer wanneer de maatschappelijke relevantie wordt aangeduid. Waarom is dit probleem relevant en verdient het de aandacht? We bedoelen hier een inhoudelijke motivering. Dus geen holle frasen zoals Ik moest voor smw een essay schrijven of ik vind dit wel een leuk onderwerp. Zorg voor een pakkende opening die de lezer nieuwsgierig maakt. Dat kan bijvoorbeeld zijn: een bepaalde gebeurtenis, zoals de inwerkingtreding van de Wet Geneeskundige Behandelingsovereenkomst, of de dreigende sluiting van het Slotervaartziekenhuis wegens een hevig conflict tussen management en specialistencorps; een rechterlijke uitspraak; recente krantenberichten ( In Afrika zijn naar schatting 28,1 miljoen aids-doden in 20 jaar gevallen. ); een (zelfverzonnen) casus als uitgangspunt nemen of een eigen ervaring ( Laatst viel mij op hoeveel mensen in mijn omgeving last hebben van rsi. ); etc. Daarna volgt een uiteenzetting van het doel van het essay. Wat wil je bereiken met het werkstuk? Wil je het probleem beschrijven, verklaren, toetsen aan een theorie, of wil je uiteindelijk tot een advies komen? 19

20 Probleemstelling Deze uiteenzetting van de relevantie en context van het onderwerp en de doelstelling van het werkstuk mondt uit in de probleemstelling: jouw probleemdefinitie. Maak expliciet duidelijk waarom juist deze invalshoek relevant is. Vermeld de probleemstellig altijd expliciet in de inleiding. In paragraaf 2.3 heb je geleerd hoe je een scherpe probleemstelling formuleert. De routering ( behandelplan ) voor de tekst De deelvragen die je hebt geformuleerd (zie paragraaf 2.3) om de probleemstelling stap voor stap uit te werken moeten in de inleiding aangekondigd worden. Maak duidelijk welke gedachtegang er achter deze deelvragen zit: waarom zijn juist deze vragen belangrijk voor het beantwoorden van jouw hoofdvraag. Denk ook goed na over de volgorde van de deelvragen (zie paragraaf 3.2). Je sluit de inleiding af met een toelichting op de hoofdstukstructuur (routering). Dit geeft de lezer duidelijkheid en structuur. In korte schrijfopdrachten (minder dan 5000 woorden) verdient het de voorkeur om de deelvragen en de routering samen te behandelen. Een voorbeeld van een behandelplan naar aanleiding van de probleemstelling Komt de Wet Afbreking Zwangerschap in voldoende mate tegemoet aan het zelfbeschikkingsrecht van de vrouw? zou kunnen zijn: Om de problematiek van de probleemstelling te verduidelijken ga ik allereerst in op het begrip zelfbeschikking. Besproken zal worden wat dit begrip inhoudt en waar hierover iets terug te vinden is in de wet. Hierbij zal tevens aan de orde komen, waarom het zelfbeschikkingsrecht van de vrouw bij een regeling van zwangerschapsafbreking in het geding is. In het tweede hoofdstuk ga ik vervolgens in op de huidige Wet Afbreking Zwangerschap: hoe is een en ander op dit moment geregeld en wat zijn daarvan de voor- en nadelen? 3.4 De analyse De analyse vormt het grootste gedeelte van het werkstuk. Aan de hand van de probleemstelling en het behandelplan die je in je inleiding hebt gepresenteerd, ga je de probleemstelling behandelen door gebruik te maken van de bestudeerde literatuur. De bedoeling hierbij is dat de literatuur op een kritische wijze wordt besproken; dus geen samenvatting of uittreksel. Zorg ervoor dat je gebruik maakt van je eigen woorden. Ook als je zelf onderzoek hebt gedaan, bijvoorbeeld in de vorm van interviews, zal een letterlijke weergave van de gesprekken niet voldoende zijn. In beide gevallen gaat het steeds weer om analyse en integratie van informatie. 20

21 Een kritische bespreking Analyse wil in dit geval zeggen: het interpreteren en uiteenrafelen van bepaalde uitspraken. Integratie wil hier zeggen, dat je de uitspraken van verschillende auteurs of informanten op elkaar betrekt, met elkaar vergelijkt, of tegenover elkaar in stelling brengt. Er wordt dus geen schoolse samenvatting van de literatuur of je bevindingen gevraagd, maar een kritische, originele bespreking ervan. Let op: dit is iets anders dan kritiek geven op de teksten; je kunt het eerder vergelijken met een recensie. Een goed werkstuk is dan ook niet een weergave van de literatuur met vervolgens een eigen mening, maar een betoog, waarin je in de confrontatie met de literatuur een eigen visie (en dat is iets anders dan een mening) ontwikkelt op een onderwerp. Vermijdt dan ook zinnen die beginnen met ik vind of ik ben van mening. Een handige methode om tot een kritische bespreking te komen is door de verschillen tussen de auteurs die je leest te belichten en te gebruiken. Alle literatuur die je leest, is steeds een weergave van een bepaald perspectief op een onderwerp, dat je kunt kritiseren door er een ander perspectief, van een andere auteur, tegenover te plaatsen. Maak daarom ook steeds duidelijk wie je aan het woord laat: begin zinnen niet met het is zo dat maar met volgens die en die auteur, met die en die achtergrond (bijvoorbeeld discipline of nationaliteit), is het zo dat. Door te refereren aan de achtergrond van de auteur maak je het jezelf makkelijker om verschillende visies te vergelijken. Soms gebruiken auteurs een zelfde begrip maar hun interpretatie of toepassing verschilt van elkaar. Zorg er in ieder geval voor dat je altijd verwijst naar de bronnen die je gebruikt. Verder is het belangrijk om bij verschillende auteurs die het zelfde begrip gebruiken (bijvoorbeeld professional, beroep, management ) goed te beschrijven wat zij precies bedoelen met dat begrip. Hebben de auteurs het wel over hetzelfde? Of zijn ze het wellicht meer eens met elkaar dan op het eerste gezicht lijkt? Dit betekent dat je de teksten heel nauwkeurig moet lezen. Wat willen de auteurs bewijzen of aantonen?, waar reageren ze op?, welke methode gebruiken ze?, en heel belangrijk: welke veronderstellingen schuilen er achter hun betoog? Soms is de discipline of het land van herkomst hier een aanwijzing voor. Door te laten zien de ene auteur een socioloog is en de andere een psycholoog, of de ene auteur uit Europa komt en andere uit Amerika kun je verschillen in invalshoek verklaren. Door dit expliciet te maken zul je merken dat het vergelijken van verschillende auteurs helemaal niet zo moeilijk is. Hieronder staat een lijst met vragen die je helpt om nauwkeurig te verwijzen en teksten te vergelijken: Vragen aan teksten van anderen 1. Is het een hoofdstuk uit een (hand)boek of een artikel uit een tijdschrift? 2. Van wanneer is de tekst? Kun je iets zeggen over/vragen stellen bij de: a. autoriteit (status auteur, tijdschrift); b. betrouwbaarheid (objectief of subjectief); c. geldigheid (is Marx nog steeds relevant?); d. (politieke, historische, economische, ) context. 3. Wie is de auteur? Wat kun je zeggen over zijn/haar achtergrond? (als de discipline er niet letterlijk in staat probeer deze dan af te leiden uit bijv. de methode die hij/zij gebruikt) 4. Wat zijn de probleemstelling en de doelstelling van de tekst? 5. Welke methode is gebruikt (kwantitatief/kwalitatief/literatuuronderzoek, )? 21

22 6. Welke stappen zijn gezet (welke argumenten zijn gebruikt) om tot de beantwoording/uitwerking te komen? 7. Wat is de conclusie? 8. Hoe verhouden de bevindingen van deze auteur zich tot mijn eigen (deel)vraag? 9. Hoe verhoudt deze tekst zich (op bovenstaande punten) tot de andere auteurs die over dit onderwerp schrijven? 10. En kan ik ze in het kader van mijn probleemstelling tegenover/naast elkaar zetten? En zo ja hoe? Het tegen elkaar afzetten en vergelijken van verschillende auteurs vormt de meerwaarde van het verslag omdat je hierin blijk geeft van inzicht en kritisch vermogen. Op deze manier formuleer je een eigen visie; die weliswaar niet zozeer een eigen mening weerspiegelt, als wel het vermogen demonstreert om kritisch naar de literatuur of naar onderzoeksresultaten te kijken. Toch kan een eigen mening ook een plaats hebben in de opdracht. Deze moet dan wel duidelijk een functie hebben. Dat wil zeggen dat het onbeargumenteerd poneren van opvattingen niet wordt gehonoreerd (integendeel). Zorg er dus voor dat je je stellingen goed onderbouwt en je eigen standpunt, als je dat al wilt geven, goed motiveert. Hieronder staat een checklist die je kan helpen om kritische vragen te stellen aan je eigen tekst. Docenten zullen dit ook doen! (zie ook Bijlage 3): Vragen aan je eigen tekst Is er een eenduidige hantering van begrippen? Is de gedachtegang coherent: worden gedachtesprongen vermeden; wordt er onderscheid gemaakt tussen hoofd- en bijzaken; is het betoog intern consistent? Wordt er een correcte classificatie of indeling gemaakt waarbij de categorieën elkaar uitsluiten? Worden er steekhoudende argumenten gebruikt en geen drogredenen, clichés of eenzijdige redeneringen? Zijn de generalisaties geoorloofd en de vergelijkingen deugdelijk? Zijn de redeneringen voldoende complex en genuanceerd? Sluit de argumentatie aan op de vraagstelling? 3.5 Het slotstuk In het slotgedeelte vindt de interpretatie van de resultaten plaats door ze te koppelen aan de probleemstelling, de literatuur en (eventueel) het theoretisch kader. Dit gebeurt in drie stappen: 1. Conclusie: hierin geef je antwoord op je probleemstelling. 2. Discussie: hierin geef je een kritische reflectie ten aanzien van de betrouwbaarheid en validiteit van je eigen onderzoek. 3. Aanbevelingen: hierin zet je de implicaties van jouw onderzoek voor anderen uiteen. In grotere werkstukken zal je aparte paragrafen inrichten voor deze onderdelen, in kleinere werkstukken kun je volstaan met een slotparagraaf waarin je deze combineert. 22

23 Meestal zul je bij kleiner werkstukken geen discussie schrijven, maar het kan nooit kwaad om in de conclusie een kritische kanttekening te plaatsen bij je eigen analyse: hieruit blijkt je academisch denkvermogen. Hieronder volgt een uitgebreidere beschrijving van de eisen waaraan discussie, conclusie en aanbevelingen moeten voldoen. Conclusie Je hebt ieder hoofdstuk afgesloten met een korte samenvatting. Wanneer je deze samenvattingen op een rij zet, heb je de antwoorden op de deelvragen. Deze antwoorden leiden - wanneer het goede deelvragen zijn - tot een feitelijk antwoord op de probleemstelling. Een conclusie is echter iets anders dan een samenvatting. Het belangrijkste doel van de conclusie is dat hierin een concreet antwoord op de probleemstelling wordt geformuleerd. Wanneer mensen alleen de inleiding en de conclusies lezen moeten ze het punt dat je in het middenstuk hebt gemaakt in hoofdlijnen kunnen begrijpen. Een goede conclusie is geen herhaling van het eerder gestelde, maar is het antwoord op je deelvragen in verband gebracht met de probleemstelling. Een conclusie is een afgerond verhaal. Hij hoeft bij een schrijfopdracht niet langer te zijn dan een derde tot een halve pagina. Uiteraard zal de conclusie bij de bachelorscriptie langer zijn. Houd je bij het schrijven van de conclusie aan de volgende regels, ontleend aan Elling e.a. (1994: 95-97): De conclusie moet het antwoord op de probleemstelling geven. Een directe relatie tussen de titel, probleemstelling uit de inleiding en de conclusies is essentieel. Het antwoord op de hoofdvraag moet duidelijk en helder geformuleerd worden. Zo nodig moeten essentiële begrippen kort worden toegelicht. Conclusies moeten zelfstandig leesbaar zijn voor iemand die, op de inleiding na, de rest van het werkstuk niet gelezen heeft. Conclusies volgen direct uit eerdere hoofdstukken. Zij mogen voor de lezer, die de gehele analyse heeft gelezen, niet als een verrassing komen. De onderbouwing van de conclusies is gegeven in de analyse (deze hoeft niet te worden herhaald in de conclusie - anders wordt de conclusie meer een samenvatting). Dit betekent dat je geen nieuwe onderwerpen mag aansnijden in de conclusie! Conclusies moeten kernachtige uitspraken zijn. Zorg ervoor dat elke nieuwe conclusie in een nieuwe alinea komt. Conclusies moeten voldoende nauwkeurig zijn. Het is niet voldoende om globaal te antwoorden, al mogen feitelijke gegevens wat globaler weergegeven worden dan in het betoog. Discussie In de discussie probeer je van een afstand kritisch naar je eigen onderzoek te kijken. Het is daarom handig om tijdens het schrijven van je scriptie een lijstje bij te houden met onderwerpen die in de discussie besproken moeten worden (met name kanttekeningen bij bepaalde keuzes in het onderzoek zijn relevant.). In de discussie worden expliciet de eventuele onvolkomenheden in het onderzoek benoemd, die eventueel (afhankelijk van de volgorde van de onderdelen) meegewogen kunnen worden bij het formuleren van de conclusie. 23

24 Stel jezelf bij het schrijven van de discussie de volgende vragen: In hoeverre er waarde kan worden gehecht aan de uitkomsten van je onderzoek gezien de beperkingen (t.a.v de gekozen onderzoeksopzet, de gebruikte methode). Waarom hebben bepaalde beperkingen geen (of juist wel) verstrekkende gevolgen voor de waarde van de uitkomsten van je onderzoek. Wanneer je statistisch onderzoek hebt gedaan, ziet de discussie er iets anders uit. Zie hiervoor de handleiding van Methoden & Technieken van Wetenschappelijk Onderzoek (M&T). Aanbevelingen Vaak worden er aan het einde van een onderzoeksverslag, of van de bachelorscriptie ook aanbevelingen van de auteur verwacht. Meestal worden conclusies en aanbevelingen in één hoofdstuk gecombineerd. Bij het schrijven van de aanbevelingen moet je je het volgende afvragen: Wat kunnen anderen leren van dit onderzoek? Wat kun je de praktijk aanbevelen nu je de probleemstelling hebt beantwoord? (Maak hierbij onderscheid naar doelgroepen en onderwerpen). Wat zou er aanvullend onderzocht moeten worden? Zorg ervoor dat deze aanbevelingen logisch voortvloeien uit je resultaten, discussie en conclusies, en dat zij concreet en helder geformuleerd zijn. 3.6 Overige onderdelen Voorwoord Wanneer je er voor kiest om een voorwoord te schrijven, is dit alleen relevant wanneer je een persoonlijk woord tot de lezer wilt richten. Bij de meeste schrijfopdrachten zal dit niet het geval zijn. Verder gebruik je het voorwoord om personen, die geholpen hebben bij de totstandkoming van het betoog / het onderzoek, te bedanken. Daarnaast kan een voorwoord een zeer persoonlijke weergave van het proces van schrijven / onderzoek doen, bevatten. Tot slot: een voorwoord heeft vooral een functie bij een scriptie, promotie of oratie. Wil je een voorwoord schrijven, houd het dan zo kort mogelijk! 24