Preventie van Huid- en Luchtwegaandoeningen bij Kappers

Transcriptie

1 Preventie van Huid- en Luchtwegaandoeningen bij Kappers Nulmeting Arboconvenant Kappers Onderdeel chemische belasting Maart 2001 Auteurs: J. Terwoert Chemiewinkel UvA H.B. van der Walle Centrum voor Huid & Arbeid B. Hol Centrum voor Huid & Arbeid

2 Inhoud 1. Inleiding 1 2. Onderzoeksmethoden 5 3. Resultaten en discussie; omvang problematiek, oorzaken en primaire preventie Belastende factoren die bijdragen aan irritatieve of allergische huidaandoeningen bij kappers Mate van blootstelling en grootte van de blootgestelde populatie Vóórkomen van huidklachten en ziekteverzuim als gevolg van huidklachten bij kapsters Relatie tussen blootstelling aan belastende factoren en het voorkomen van eczeem Luchtwegklachten onder kapsters Stand van de maatregelen met betrekking tot het tegen gaan van eczeem en luchtwegklachten, en implementatietermijn Kosten en baten van de maatregelen Secundaire preventie en reïntegratie van kapsters met eczeem Ervaringen in Nederland met secundaire preventie Voorstel reïntegratiestrategie Conclusies en Aanbevelingen 143 Literatuur 151

3 Bijlagen 1. Analyse Database Kapperspoli Gebruikte enquêteformulieren en absolute scores 3. Strategie voor de reductie van handeczeem bij kapsters

4 Samenvatting In het kader van een af te sluiten Arboconvenant voor de kappersbranche, is door middel van onder meer literatuurstudie, case-analyses, enquêtes en interviews een beeld gevormd van de oorzaken van handeczeem bij kappers, en van de mogelijke preventieve maatregelen. Het ontstaan van handeczeem bij kappers is bij uitstek multicausaal. De volgende factoren kunnen in meerdere of mindere mate bijdragen aan het ontstaan: - Water, ofwel frequent nat werk ; - Blootstelling aan irriterende en allergene stoffen (o.m. haarcosmetica); - Mechanische belasting; - Droge lucht; - Persoonlijke factoren (atopie, nikkelallergie); - Dragen van sieraden; - Niet-optimaal handschoengebruik; - De cultuur in de branche. Het is moeilijk om directe blootstelling-respons relaties te leggen tussen blootstelling aan risicofactoren voor huidklachten en het optreden van handeczeem. De grote hoeveelheid aan verschillende risicofactoren is hier debet aan. Niettemin zijn er voldoende gegevens om de onderstaande conclusies te rechtvaardigen. Met name langdurige - onbeschermde - blootstelling aan vocht en irriterende stoffen dragen bij aan het ontstaan van vroege huidbeschadigingen, welke zich ontwikkelen tot eczeem wanneer huidbescherming uitblijft. Het nietconsequent of verkeerd gebruik van handschoenen is hierop van grote invloed. Blootstelling aan allergene stoffen in haarcosmetica kan leiden tot een allergisch eczeem, met name wanneer de huid al is aangetast door blootstelling aan water en irriterende stoffen. Heeft de kapster eenmaal een allergisch eczeem, dan is dit eczeem in het algemeen ernstiger, en de kans op volledig herstel kleiner. i

5 Allergenen die veelvuldig de oorzaak zijn van allergisch eczeem onder kapsters komen voor in zowel permanentvloeistoffen (GTG) als haarverven (PPD, PTD) en blondeermiddelen (APS, PPS). Zowel de allergene potentie van deze stoffen als het wijd verspreide gebruik dragen bij aan de frequentie waarmee allergieën voorkomen bij kapsters. Onveilige verpakkingsvormen en productvormen (blondeerpoeders) dragen bij aan een frequente blootstelling van de huid. Een persoonlijke geschiedenis van eczeem in de plooien van knieën of ellebogen, of huidig of vroeger handeczeem, leiden tenslotte tot een duidelijk verhoogde kans op het ontwikkelen van handeczeem. De resultaten van deze studie wijzen erop, dat geregistreerd ziekteverzuim ten gevolge van huidklachten relatief weinig voorkomt in de kappersbranche. Ongeveer 2% van het totale aantal geregistreerde verzuimdagen (incl. zwangerschappen) is gerelateerd aan huidklachten. Het grootste deel van de kapsters met eczeem werkt door met de klachten. Wel kan handeczeem leiden tot een verminderde inzetbaarheid in de kapsalon, hetgeen te beschouwen is als nietgeregistreerd intern verzuim. Huidklachten bij kapsters blijken nauwelijks tot WAO-intrede te leiden. In 1999 was 2,3% van de totale WAO-instroom vanuit de kappersbranche gerelateerd aan huidklachten. Waarschijnlijk hangt de lage instroom samen met het feit dat huidziekten wel het kappersberoep onmogelijk kunnen maken, maar dat er voor de groep waarover het gaat voldoende ander werk te vinden is, zeker in de huidige krappe arbeidsmarkt. Daarnaast zijn er aanwijzingen dat veel meer kapsters dan nu bekend is, worden beoordeeld op grond van handeczeem. Deze groep komt echter vaak niet in de WAO-statistieken terecht, omdat het WAO-percentage niet boven de 15% uitkomt. De kans om het vak te verlaten als gevolg van huidklachten lijkt met name tijdens de opleiding relatief groot te zijn. Schattingen in de literatuur wijzen uit, dat 6,5 à 16% van het aantal leerlingen om deze reden uitvalt. Ook het aantal kapsters ii

6 dat ná de opleiding het vak verlaat als gevolg van huidklachten is niet te verwaarlozen. Exacte gegevens ontbreken echter. Uit de literatuur en de eigen enquête blijkt, dat de prevalentie van handeczeem in de branche rond de 15% ligt. Dezelfde bronnen wijzen uit, dat tussen de 30% en 50% van de leerlingen, kapsters en werkgevers op enig moment in hun carrière te maken krijgen met huidklachten. Dit zou voor de Nederlandse situatie inhouden: tussen de en kapsters en/of werkgevers en tussen de 700 en 1000 leerlingen (per leergang). Wanneer de bestanddelen van kapperscosmetica worden beschouwd, dan kan een aantal potentiële luchtweg-irritantia en luchtweg-sensibiliserende stoffen worden aangewezen. In de eigen enquête werden irritaties van de luchtwegen als gevolg van het werken met kappersproducten door ruim de helft van de kapsters gemeld. Met name poedervormige blondeermiddelen en haarsprays werden als oorzaak aangewezen, en in mindere mate haarverven en permanentvloeistoffen. De luchtweg-irritaties leiden in het algemeen niet tot ziekteverzuim. Ammoniumpersulfaat in blondeerpoeders kan allergisch astma veroorzaken. In het lopende WAO-bestand van medio 2000 kwamen echter géén kapsters voor met de indicaties beroepsastma of overige longaandoeningen door uitwendige agentia. In de mogelijke maatregelen om uitval door handeczeem en luchtwegklachten te voorkómen wordt onderscheid gemaakt tussen primaire preventie, secundaire preventie en reïntegratie. Primaire preventie richt zich op het voorkómen van het ontstaan van huidschade. De voornaamste maatregelen die mogelijk zijn en nodig worden geacht liggen op de volgende gebieden: iii

7 - Producten - Vervanging van allergene bestanddelen: GTG ( zure permanent) per direct; PPD en APS (haarverf resp. blondeermiddel) zodra technisch mogelijk, productontwikkeling nodig. - Aanpassing van de vorm van het product: blondeercrème of -tablet in plaats van poeder; haarspray in pompverstuiver in plaats van spuitbus. - Veiliger verpakkingswijzen: one-unit verpakking permanentvloeistof. - Handschoengebruik - Consequent gebruik van PVC handschoenen bij natte werkzaamheden met irriterende of sensibiliserende stoffen. - Een juiste omgang met handschoenen, d.w.z. éénmalig gebruik. - Huidverzorging - Gebruik van verzorgende handcrèmes. - Handen zo mogelijk reinigen zonder zeep, en goed afdrogen met een schone handdoek; - Geen sieraden dragen tijdens het werk. - Organisatorische maatregelen - Taakroulatie van natte handelingen. - Het aanpassen van de planning van verfbehandelingen (eerst knippen, dan verven). - Inrichting van de salon - Met name het creëren van een aparte, afgesloten Chemiehoek voor de aanmaak van producten. - Instructie van kapsters, leerlingen, werkgevers, docenten kappersscholen en de curatieve sector. - Onderzoek bij aanname - Begeleiding in geval van flexural eczema of vroeger, c.q. bestaand handeczeem. iv

8 Secundaire preventie omvat advisering en behandeling van kapsters met beginnende huidklachten, een beginnend eczeem of al gevorderd eczeem, die nog niet zijn uitgevallen. De advisering betreft dezelfde punten als welke genoemd worden bij primaire preventie, en heeft tot doel uitval te voorkomen. Hiertoe is een zelfscreeningsinstrument ontwikkeld, waarmee de kapster zelf in een vroeg stadium beginnende huidklachten kan signaleren. De al bestaande Huidscreening vragenlijst ( pictionnaire ) is hiervoor als uitgangspunt gebruikt. Het screeningsinstrument kan worden gebruikt op kappersscholen en in het kader van PAGO of Risico- Inventarisatie en Evaluatie (RI&E). Met betrekking tot de RI&E wordt voorgesteld, een specifiek op de preventie huidklachten in de kappersbranche gerichte Praktische RI&E voor de Kappersbranche te ontwikkelen. Reïntegratie richt zich op de terugkeer in het vak van uitgevallen kapsters. Een voorstel voor een strategie hiertoe is ontwikkeld, en bevat drie niveaus: 1. Expertisecentrum 2. Werkplekbezoek en advies 3. Reïntegratiebureau. Omtrent de kosten en baten van de voorgestelde maatregelen worden in het rapport enkele schattingen gemaakt. De geschatte baten zijn het gevolg van een grotere inzetbaarheid van de kapster in de salon, een afname van het aantal niet-gewerkte dagen en een afname van de uitval uit de opleiding en het vak. Een consequenter gebruik van handschoenen leidt tot een extra kostenpost voor de meeste kapsalons, terwijl er van structureel hogere kosten als gevolg van product-vervanging geen sprake lijkt te zijn. Kostenverhogingen worden in het algemeen doorberekend aan de klant. Het opzetten van voorlichtings-activiteiten is een kostenpost voor de branche in zijn geheel. Echter, de leveranciers van haarcosmetica, verenigd in de v

9 Groep Professionele Distributeurs, hebben zich bereid verklaard hieraan bij te dragen. Bijlage 3 bij het rapport bevat een voorstel tot een Strategie voor de reductie van handeczeem bij kapsters, op basis van de indeling primaire preventie secundaire preventie reïntegratie, en met een nadrukkelijke rol voor een aantal voorlichtingsen scholingsactiviteiten. vi

10 1. Inleiding Dit rapport beschrijft de resultaten van een onderzoek dat is uitgevoerd in het kader van het overheidsbeleid dat is gericht op verbetering van de arbeidsomstandigheden, en daarmee ook op preventie van ziekteverzuim en arbeidsongeschiktheid. Een belangrijk arbeidsrisico in de kappersbranche is de blootstelling aan irriterende en sensibiliserende stoffen aanwezig in haarcosmetica. Deze blootstelling kan resulteren in beroepseczeem en/of beroepsastma. In december 1999 is een intentieverklaring getekend om te komen tot een arboconvenant voor de kappersbranche. Besprekingen hierover vinden plaats tussen vertegenwoordigers van de branche, zowel vanuit werkgevers- als werknemersorganisaties, en de overheid, in dit geval het ministerie van SZW. In het arboconvenant zullen afspraken gemaakt worden om te komen tot een reductie van het aantal werknemers met beroepseczeem en beroepsastma en reïntegratie van uitgevallen werknemers. Hiertoe zal het convenant tevens afspraken bevatten over de toepassing van effectieve preventie, en termijnen waarop de maatregelen dienen te worden geïmplementeerd. Het is de bedoeling de afspraken in het arboconvenant te enten op het onderhavige onderzoek, dat tot doel had de stand-van-dewetenschap vast te leggen. Tevens dient het onderzoek als een nulmeting, welke op een nader te bepalen tijdstip vanaf de start van de implementatie van het arboconvenant zal worden herhaald teneinde de effectiviteit van het convenant te monitoren. Stand van de wetenschap Onder stand van de wetenschap, of de meer gangbare benaming stand der techniek, wordt verstaan de optimale situatie met betrekking tot maatregelen die blootstelling aan schadelijke producten bepalen, met betrekking tot het gebruik van producten, de toegepaste werkmethodiek en de genomen blootstellingbeperkende maatregelen. In feite is dit de situatie die men idealiter zou wensen binnen de 1

11 mogelijkheden die op dit moment voorhanden zijn om belastende werkomstandigheden te minimaliseren. Onderzoeksvragen Voor dit onderzoek zijn de volgende onderzoeksvragen geformuleerd: 1. Wat zijn de belastende factoren die bij kappers tot allergische en/of irritatieve huidaandoeningen kunnen leiden? 2. Wat is de mate van blootstelling en de omvang van de blootgestelde populatie voor de verschillende belastende factoren? 3. Wat is de relatie tussen de mate van blootstelling aan de belastende factoren en het vóórkomen van allergische en irritatieve huidaandoeningen? 4. Wat is de prevalentie en incidentie van allergische en irritatieve huidaandoeningen bij kappers en wat is de omvang van het met deze aandoeningen samenhangende ziekteverzuim? 5. In hoeverre kunnen de geïdentificeerde allergenen en irriterende stoffen ook aanleiding geven tot luchtwegaandoeningen? 6. Wat is de huidige stand van maatregelen voor het voorkómen of beheersen van de belastende factoren die tot allergische en/of irritatieve huidaandoeningen kunnen leiden? 7. Welke maatregelen kunnen worden genomen ter verbetering van de reïntegratie binnen de eigen functie van werknemers die zijn uitgevallen door allergische en irritatieve huidaandoeningen? 8. Wat zijn de kosten die aan deze maatregelen (6 en 7) gebonden zijn? 9. Op welke termijn zijn deze nieuwe maatregelen te realiseren? 10. Heeft u suggesties voor nieuwe (te ontwikkelen) maatregelen. Opbouw rapport Na een beschrijving van de onderzoeksmethoden (hoofdstuk 2), volgt in hoofdstuk 3 aan de hand van de bovengenoemde onderzoeksvragen een presentatie en discussie van de resultaten van het onderzoek met betrekking tot de oorzakelijke 2

12 factoren van handeczeem en luchtwegklachten, de omvang van het probleem en de mogelijkheden tot primaire preventie. De opbouw van hoofdstuk 3 volgt in grote lijnen die van de onderzoeksvragen, met dien verstande dat in paragraaf 6 (Maatregelen) tevens de onderzoeksvragen 9 en 10 zijn opgenomen. Hoofdstuk 4 beschrijft de ervaringen die in Nederland zijn opgedaan met secundaire preventie van handeczeem in de kappersbranche. Tevens wordt een voorzet gegeven voor een strategie om tot reïntegratie van kapsters met eczeem te komen. Het rapport sluit af met de conclusies en aanbevelingen (hoofdstuk 5). De bijlagen bij het rapport bevatten de grafieken en tabellen uit de analyse van de database Contact Worker (bijlage 1), de voor het onderzoek gebruikte vragenlijsten (bijlage 2) plus de absolute scores, en het voorstel voor een strategie voor de reductie van handeczeem bij kapsters (bijlage 3). 3

13 4

14 2. Onderzoeksmethoden Teneinde te komen tot een uitgebalanceerde studie, is een combinatie van diverse studiemethoden gebruikt. Literatuurstudie Met name in Duitsland, Nederland en Finland en in mindere mate Denemarken is veel onderzoek naar eczeem bij kappers gepubliceerd. De rapporten en de publikaties in wetenschappelijke tijdschriften zijn verzameld via onder meer de Internet sites van dermatologische studiecentra. Ter aanvulling is gebruik gemaakt van informatie uit brochures, studiemateriaal van kappersopleidingen, jaarverslagen (o.m. van de Cosmeticavereniging, Anko en Kapperspoli) en van informatie rechtstreeks afkomstig van Internet sites. Gegevens als WAO- en ziekteverzuimcijfers zijn direct via de uitvoeringsinstantie en de Arbodienst verkregen (Cadans resp. Commit). Analyse Database Contact Worker Over de jaren 1994 t/m 1999 hebben 691 kapsters met handeczeem de Kapperspoli van het Centrum voor Huid en Arbeid in Arnhem bezocht voor advies en behandeling (zie Hf. 4). De gegevens van deze groep kapsters zijn geregistreerd in de database Contact Worker, welke overigens tevens gegevens bevat omtrent andere beroepsgroepen. Analyse van de data levert belangrijke informatie omtrent de voornaamste oorzaken en de mogelijke strategieën ter bestrijding van handeczeem bij kapsters. Deze informatie is in het rapport geïntegreerd met de informatie uit het literatuuronderzoek. In bijlage 1 is het volledige overzicht van alle grafieken en tabellen opgenomen, inclusief een beschrijving van de gevolgde methodiek. 5

15 Enquête Kapsters, werkgevers en leerlingkapsters zijn benaderd met behulp van een enquête, teneinde meer inzicht te krijgen in de actuele situatie met betrekking tot handeczeem en luchtwegklachten in de Nederlandse kappersbranche. In de enquête kwamen vragen aan de orde omtrent het aantal handelingen dat wordt verricht, de producten die worden gebruikt, het vóórkomen van huid- en luchtwegklachten, de beheersmaatregelen die zijn getroffen (of juist niet) etc. Bijlage 2 bevat de vragenlijsten die zijn gebruikt voor (leerling-)kapsters en werkgevers. De vragen in de enquête zijn zo geformuleerd, dat deze enkele jaren na deze nulmeting kan worden herhaald, waarbij toetsbare doelstellingen kunnen worden gemeten. De enquêtes zijn verspreid via de Anko, de Kappersbond FNV, de CNV Bedrijvenbond en een at random selectie van 6 kappersscholen, verspreid over Nederland. De Anko en de vakbonden hebben hiertoe een at random steekproef uit hun ledenbestand genomen. De aantallen uitgestuurde enquêtes en de respons zijn weergegeven in tabel 2.1. In verband met de tijdsdruk met betrekking tot het ontwikkelen van een Arboconvenant voor de kappersbranche is niet getracht om door een herinnering de respons te verhogen. Tabel 2.1 Aantallen uitgestuurde enquêtes en respons Groep Aantal uitgestuurde enquêtes Respons Werkgevers (Anko) (29%) Kapsters (FNV, CNV) * (19%) Leerlingkapsters (scholen) ** (32%) * Waarvan 76 binnen de sluitingstijd. ** Waarvan er echter 20 afkomstig waren van leerlingen van een dagschool, die geen stage lopen in een salon. Enkele algemene kenmerken van de responsgroep zijn weergegeven in de tabellen 2.2 t/m 2.4. De kenmerken zijn, indien bekend, vergeleken met die van alle kapsalons die bij de Anko zijn aangesloten, d.w.z van de salons (bron: Anko internet site). 6

16 Tabel 2.2 Geslacht responsgroep en algemene (Anko-) populatie(werknemers) Leerlingen Kapsters Werkgevers Anko populatie Vrouw 95% 97% 41% 93% Man 5% 3% 59% 7% Zoals bekend, zijn vrouwen sterk oververtegenwoordigd in de kappersbranche. De respons van mannelijke kappers is relatief nog iets achter gebleven bij die van de kapsters. De groep werkgevers kent beduidend meer mannen. Het is niet bekend, hoe de verhouding ligt onder de Anko-leden (werkgevers). Tabel 2.3 Leeftijd responsgroep Werkgevers Leerlingen Kapsters < 20 - < 20 87% 3% % % 79% % > 30 5% 18% % % > 60 9% Er zijn geen leeftijdsgegevens bekend van de algemene kapperspopulatie. Het is aan te nemen, dat de meeste leerlingen, evenals die in de responsgroep, jonger dan 20 zijn. Tevens is het niet onwaarschijnlijk dat het grootste deel van de kapsters tussen de 20 en 30 is, evenals in de responsgroep. Wat betreft de groep werkgevers, is er minder duidelijkheid over de representativiteit wat betreft leeftijd. Tabel 2.4 Aantal medewerkers in de kapsalon bij responsgroep en algemene (Anko-) populatie Leerlingen Kapsters Werkgevers Anko populatie ZZP er % 8% % 58% 70% 1-4: 78% % 33% 15% 5-9: 11% % 9% 2% 10-19: 2% > > 19: 5% Niet ingevuld 37% - - 7

17 De respons van de groep werkgevers komt redelijk overeen met de gemiddelde Anko-populatie. Of er onder de niet-leden van de Anko meer grote, dan wel kleine salons zijn, is niet bekend. In de respons van de kapsters zijn de iets grotere salons relatief oververtegenwoordigd. Gezien de relatief lage aantallen verwerkte enquêtes, zijn de resultaten niet statistisch bewerkt. De resultaten zijn met name gebruikt om een idee te krijgen van wat wel en niet mogelijk is met betrekking tot beheersmaatregelen, en welke problemen zich bij specifieke beheersmaatregelen zouden kunnen voordoen. De enquêtegegevens omtrent het vóórkomen van handeczeem zijn nadrukkelijk gebruikt als aanvulling op de literatuurgegevens, en moeten met voorzichtigheid worden behandeld. Bedrijfsbezoeken Aangezien een enquête noodgedwongen een enigszins oppervlakkig instrument is, zijn enkele bezoeken aan kapsalons afgelegd, zodat op een aantal onderwerpen in een persoonlijk gesprek dieper kon worden ingegaan. Aan de hand van de antwoorden in de enquête, zijn hiertoe 4 kapsalons geselecteerd die op één of meer aspecten als voorloper bestempeld zouden kunnen worden. Deze aspecten betroffen bijvoorbeeld de keuze van producten, het beleid met betrekking tot huidbescherming (handschoengebruik e.d.) en ideeën omtrent mogelijkheden tot preventie. Drie salons zijn uiteindelijk bezocht, en van één salon is de werkgever telefonisch geïnterviewd. In de gesprekken zijn met name die zaken aan de orde gekomen waarvoor de enquête en de literatuur niet de gewenste informatie opleverden, zoals de kosten van beheersmaatregelen, en de opzet van de voorlichting van de medewerkers door de werkgever. De informatie uit de gesprekken is geïntegreerd in het rapport. 8

18 Expert meeting - Inventarisatie en beoordeling van beschikbare blondeer-, verf- en permanentproducten. Tijdens het project is een Expert Meeting georganiseerd, met als doelstellingen: - Inventariseren van bestaande productverpakkingen van verf-, blondeer- en permanentproducten t.a.v. het risico van blootstelling van de huid van ingrediënten van deze producten. - Het beoordelen van de gebruiksaanwijzing van de producten t.a.v. instructies voor beperking van huidcontact en mogelijke risico's voor huid- en luchtwegklachten en t.a.v. de adviezen voor het gebruik van handschoenen bij de toepassing van deze producten. - Het geven van een expertoordeel over wenselijke verbeteringen t.a.v. de productverpakking en gebruiksaanwijzingen. Verf-, blondeer- en permanentproducten werden gekozen daar zij de top drie vormen van de producten die aanleiding geven tot allergieën bij kapsters. Leveranciers van professionele haarcosmetica op de Nederlandse markt werden op de volgende wijze benaderd: 1. In samenwerking met de Nederlandse Cosmetica Vereniging werden de bij hen aangesloten leden van de groep Professionele Distributeurs (7 aangesloten leden) aangeschreven. 2. Tweeëntwintig leveranciers van professionele haarcosmetica in Nederland zijn rechtstreeks aangeschreven, twee weken later gevolgd door een reminder. In de uitnodiging werden de leveranciers gevraagd één of meerdere verpakkingen van de door hen geleverde blondeer-, verf- of permanentproducten voor de Expert Meeting naar de onderzoekers te sturen. Op 22 november 2000 zijn de toegestuurde producten beoordeeld in een Expert Meeting. Het expert team werd gevormd door een kapster (werkgever), een kapster (werknemer), de manager van de kapperspoli, een arbeidshygiënist, een 9

19 arbeidsgeneeskundige, een medisch toxicoloog en een dermatoloog. Alle producten werden beoordeeld op de volgende punten: Verpakking: - Veiligheid: is de verpakking zonder blootstelling van de huid te openen? - Hanteerbaarheid: is het product in de voorbereidings- en toepassingsfase zodanig te hanteren dat huidcontact kan worden vermeden? Ingredient labelling: - Is de tekst in grootte en vorm leesbaar? - Lijkt de ingredient labelling al of niet een volledig overzicht te bevatten van de toegepaste ingrediënten? Handschoen: - Is er bij de verpakking wel of geen handschoen bijgesloten. Zo ja, welk type. Handleiding: - Nederlandstalig? - Leesbaarheid: Is de handleiding geschreven in begrijpelijke taal? Compleetheid: - Besteedt de handleiding voldoende aandacht aan de juiste wijze waarop het product moet worden toegepast? Instructie: - Veiligheid huid: wordt er in de handleiding melding gemaakt van risico's voor huidklachten? - Veiligheid luchtwegen: wordt er in de handleiding melding gemaakt van risico's t.a.v. luchtwegklachten? 10

20 - Gebruik van handschoenen: wordt er in de handleiding instructie gegeven voor het gebruik van handschoenen en wordt er op duidelijke wijze aangegeven hoe en wanneer handschoenen gebruikt moeten worden? De resultaten van de Expert Meeting worden in een kader bij de paragraaf omtrent productverpakkingen (par ) beschreven. Bijeenkomst met leveranciers van haarcosmetica Op 30 november 2000 is een bijeenkomst georganiseerd tussen het studieteam, vertegenwoordigers van de Nederlandse Cosmeticavereniging en vertegenwoordigers van leveranciers van haarcosmetica, verenigd in de Groep Professionele Distributeurs (GPD). Tijdens deze bijeenkomst werd een inleiding gehouden omtrent handeczeem bij kapsters en werden de resultaten van de boven genoemde Expert Meeting gepresenteerd. Aan de hand hiervan werd met de leveranciers van gedachten gewisseld over mogelijkheden tot preventie van handeczeem bij kapsters, voor zover deze aanpassingen van producten, verpakkingen en werkwijzen betreffen. De resultaten van de bijeenkomst zijn geïntegreerd in de tekst van het rapport. Reïntegratie van kapster met handeczeem Reïntegratie van kapsters met handeczeem, en secundaire preventie, vormen een specifiek aandachtspunt voor het af te sluiten Arboconvenant. Een opzet voor een strategie voor reïntegratie is ontwikkeld, gebaseerd op actuele opvattingen omtrent reïntegratie van werknemers met arbeidsverzuim in het algemeen, en de ervaringen die hiermee de afgelopen 8 jaar in de kappersbranche zijn opgedaan. Daarbij is gebruik gemaakt van cijfermateriaal uit drie bronnen: het Centrum voor Huid en Arbeid, Commit Arbo (ziekteverzuimgegevens) en de eigen enquête. 11

21 12

22 3. Resultaten en discussie; omvang problematiek, oorzaken en primaire preventie De resultaten van dit onderzoek zijn gepresenteerd per onderzoeksvraag. Deze aanpak is geprefereerd boven het beschrijven van de resultaten van de diverse activiteiten binnen het onderzoek (literatuurstudie, enquête etc.). De hier gevolgde werkwijze zorgt ervoor, dat alle informatie die bijdraagt tot het antwoord op een bepaalde onderzoeksvraag, op één plaats in het rapport is geconcentreerd. Per onderzoeksvraag is wel onderscheid gemaakt naar de uitkomsten van literatuurstudie, enquête etc., maar tevens is een synthese van de belangrijkste conclusies uit deze informatie samengesteld. 3.1 Belastende factoren die bijdragen aan irritatieve of allergische huidaandoeningen bij kappers Uit de literatuur blijkt, dat het ontstaan van handeczeem of huidklachten bij kappers in het algemeen - bij uitstek multicausaal is (o.a. v.d. Walle, 94, Schopman et al, 92; Frosch, 93). De volgende factoren kunnen in meerdere of mindere mate bijdragen aan het ontstaan van huidklachten onder kappers: - Water, ofwel frequent nat werk ; - Werken met haarcosmetica - blootstelling aan irriterende en sensibiliserende stoffen; - Mechanische belasting; - Droge lucht; - Persoonlijke factoren (atopie, nikkelallergie); - Dragen van sieraden; - Niet-optimaal handschoengebruik; - Desinfectiemiddelen. - De cultuur in de branche. 13

23 Deze factoren zullen in het nu volgende achtereenvolgens worden besproken Huidbelasting met water nat werk Veelvuldig contact van de huid met water wordt in de literatuur gezien als één van de voornaamste risicofactoren voor het ontstaan van huidklachten. Water doet de huid opzwellen, waardoor de permeabiliteit voor andere huidbeschadigende factoren toeneemt. Bovendien komen in de huid zgn. cytokinen vrij, welke een ontstekingsreactie in gang zetten die de huidbarrière verder verslechtert (Piebenga & v.d. Walle, 98). Daarnaast zorgt het zwellen van de huid ervoor, dat deze vervolgens weer sneller uitdroogt dan gewoonlijk. Al met al kan het frequent werken met natte handen op zichzelf al leiden tot huidproblemen. De link tussen nat werk en huidproblemen is net zo duidelijk als die tussen roken en longkanker, constateerde men tijdens een symposium rond beroepsgebonden huidproblemen in 1999 (Diepgen, 99). Nat werk komt in het kappersvak veel voor. Dit geldt in versterkte mate voor leerlingkapsters, aangezien zij vaak het grootste deel van de natte werkzaamheden verrichten, zoals haren wassen en het uitspoelen van verven, permanentvloeistoffen en blondeermiddelen (Schopman, 92; Dahl, 91; Uter, 99; v.d. Walle, 94). Voor meer informatie omtrent de blootstellingsfrequentie en ~populatie wordt verwezen naar paragraaf 3.2. Diverse studies hebben de relatie tussen nat werk en het ontstaan van eczeem bevestigd. In een prospectieve cohortstudie onder 2352 leerlingkapsters in Duitsland (enquêtes en dermatologisch onderzoek) werd de bijdrage van diverse belastende factoren onderzocht. Het bleek, dat het verrichten van méér dan 2 uur onbeschermd nat werk per dag het risico op huidveranderingen ruwweg verdubbelde ( odds ratio 1,8) ten opzichte van de groep die minder dan 2 uur onbeschermd nat werk verrichtte (Uter et al., 99). De conclusie van het onderzoek was, dat nat werk de voornaamste risicofactor is voor huidveranderingen bij 14

24 kapsters. Hierbij moet worden aangetekend, dat in deze studie níet gekeken is naar chemische producten. Een tweede onderzoek met behulp van vragenlijsten, onder 2505 leerlingkapsters in Duitsland, concludeert eveneens dat nat werk een hoofdoorzaak is voor het ontstaan van huidklachten. Door middel van regressieanalyse werd de kans op handeczeem bepaald als functie van het aantal handelingen waarbij de handen nat worden. Er werd een duidelijke relatie aangetoond tussen het aantal natte handelingen en de kans op handeczeem (voor meer details: zie paragraaf 3.4). In een Deense review uit het begin van de jaren 90 wordt geconcludeerd dat het risico op handeczeem significant verhoogd wordt wanneer méér dan tien maal per dag haren gewassen worden (Dahl, 91). Tenslotte werd ook in een recent bedrijfsgeneeskundig dwarsdoorsnede-onderzoek onder 200 kapsters geconcludeerd dat huidschade met name optreedt in de vroegste fase van de opleiding, ten gevolge van het veelvuldig verrichten van nat werk (Bernau, 00) Werken met Haarcosmetica Tabel 3.1 biedt een overzicht van de meest gebruikte producten in de kappersbranche, met hun voornaamste componenten (o.a. NCV, 98). Het werken met chemische producten, ofwel haarcosmetica, in de kappersbranche is een factor die een grote invloed heeft op het ontstaan van huidklachten, en die vele aspecten in zich bergt: - Blootstelling aan irriterende stoffen; - Blootstelling aan sensibiliserende (allergene) stoffen; - De vorm van het product als blootstellingsverhogende factor; - De wijze van verpakken als blootstellingsverhogende factor. Irriterende stoffen Alle producten die in het kappersvak worden gebruikt, bevatten stoffen die de huid kunnen irriteren (zie tabel 3.1). Tensiden in shampoos, oplosmiddelen in 15

25 kleurspoelingen, haarverven en gels, en basen in permanentvloeistoffen, haarverven en blondeermiddelen ontvetten de huid. Deze droogt hierdoor uit, hetgeen de weerstand tegen andere stoffen weer verlaagt, en op zichzelf een eerste stap is in de richting van een dermatitis (eczeem). Het cumulatieve effect van vele geringe huidbeschadigingen als gevolg van irriterende stoffen, is op den duur een chronische irritatieve contactdermatitis, c.q. contacteczeem (Piebenga & van der Walle, 98). Veelvuldig contact met irriterende stoffen, zoals met tensiden tijdens het wassen van het haar, is derhalve één van de hoofdoorzaken van het ontstaan van huidproblemen, tezamen met de invloed van vocht. Ook de - huidontvettende - invloed van het regelmatig handen wassen met zeep moet niet worden vergeten. Sensibiliserende ( allergene ) stoffen In het algemeen is het eerste stadium van handeczeem bij kappers een irritatief eczeem (Uter, 00; Frosch, 93). Wordt echter doorgewerkt met deze klachten, dan is de kans op het ontwikkelen van een allergie tegen één van de sensibiliserende bestanddelen van haarcosmetica des te groter (Uter, 00). Wanneer een kapster eenmaal gesensibiliseerd is tegen een bepaald bestanddeel, dan kan al bij contact met zeer kleine hoeveelheden van dat bestanddeel een allergisch eczeem ontstaan. Om een indruk te geven: het knippen van haren van een klant die gepermanent is met een GTG-houdende vloeistof, kan tot maanden na het aanbrengen van de permanent tot allergisch eczeem leiden bij een gesensibiliseerde kapster (van der Walle, 94a; Leino, 98). Ook contaminatie van werkvlakken, scharen, kammen etc. met haarcosmetica bijvoorbeeld ammoniumpersulfaat uit blondeerpoeder kan leiden tot allergisch eczeem bij gesensibiliseerde personen. Uit de literatuur blijkt dat er in de kappersbranche een beperkt aantal notoire allergenen wordt gebruikt, waartegen een relatief groot deel van de kapsters die eczeem hebben, zijn gesensibiliseerd. Dit reflecteert enerzijds het wijd verspreide gebruik van deze bestanddelen, en anderzijds de allergene potentie. Het percentage gesensibiliseerde kapsters (met eczeem) tegen specifieke bestanddelen varieert per land, en hangt onder meer af van lokale trends in de haarmode. 16

26 Tabel 3.1 Voornaamste bestanddelen van de meest gebruikte haarcosmetica Product Irriterende stoffen Sensibiliserende stoffen Zure permanent Ammonium hydroxide (base) Glyceryl thioglycolaat (GTG) Zuurvrije/Estervrije permanent Ammonium hydroxide Fixeervloeistof permanent Waterstofperoxide (H 2 O 2 ) of Natriumbromaat Ammonium thioglycolaat (ATG) of Thiolactaat of Cysteamine Blondeermiddel Waterstofperoxide (H 2 O 2 ) Natrium metasilicaat Ammoniumchloride/ ~fosfaat/ ~hydroxide Ammoniumpersulfaat (APS) of Kaliumpersulfaat (PPS) Haarverf Kleurspoeling Haarspray - spuitbus Haarspray - pompverstuiver Gels, lotions Shampoos Oplosmiddelen Ammonium-/kaliumhydroxide Waterstofperoxide (H 2 O 2 ) Oplosmiddel (ethanol; isopropanol) Oplosmiddel (ethanol; isopropanol) Drijfgas (butaan; dimethylether) Oplosmiddel (ethanol; isopropanol) Oplosmiddel (ethanol;ispopropanol) Tensiden (wasactieve stoffen) p-fenyleendiamine (PPD), of p-tolueendiaminesulfaat (PTD/DTS) of o-nitro-p-fenyleendiamine (ONPPD) of p-aminodifenylamine (PADH) Voor Nederland zijn gegevens bekend van de Kapperspoli over de jaren 1994 t/m 1999, zie tabel 3.1a, en voor het volledige overzicht de grafieken 22 t/m 29 in bijlage 1. Het blijkt dat in Nederland, met name zure permanent (GTG), haarverf (zowel PPD als DTS) en blondeerpoeders (APS en PPS) frequent tot allergieën leiden onder kapsters. De overheersende rol van GTG is aan het afnemen, met 17

27 name als gevolg van het sterk afgenomen gebruik (Boonstra, 00). Deze afname wordt duidelijk geïllustreerd aan de hand van de gegevens van de Kapperspoli, die in 1994 nog 70% allergieën bij kapsters observeerde, en in 1999 ongeveer 30%. Zie grafiek 22 in bijlage 1. GTG allergieën worden waargenomen bij kapsters met ernstige vormen van handeczeem, zie grafiek 21 van bijlage 1. Het aantal gesensibiliseerden tegen het vervangende bestanddeel ammoniumthioglycolaat (in feite het bestanddeel dat tot de introductie van GTG voornamelijk werd gebruikt) is relatief klein, waarschijnlijk door de geringere allergene potentie. Allergieën tegen een ander alternatief voor GTG, namelijk thiolactic acid (thiomelkzuur), komen regelmatig voor maar thiolactic acid lijkt een minder allergene potentie te hebben dan GTG. Verder kan opgemerkt worden dat het aantal gesensibiliseerden tegen PPD geleidelijk stijgend is, waarschijnlijk als gevolg van de toegenomen populariteit van verfbehandelingen (zie grafiek 25 in bijlage 1). Er is sinds 1996 weer een lichte stijging van het aantal allergieën voor APS, waarschijnlijk ook door toegenomen gebruik (zie grafiek 26 in bijlage 1). Tabel 3.1a De meest voorkomende allergieën onder bezoekers van de Kapperspoli ( ) ALLERGEEN concentratie aantal + vehiculum kapsters aantal positief aantal relevant positief P-PHENYLENEDIAMINE 1.0% PET (39%) 222 (32%) 2,5-DIAMINOTOLUENE SULFATE 1.0% PET (16%) 88 (13%) GLYCERYL THIOGLYCOLATE 1.0% PET (51%) 280 (41%) THIOLACTIC ACID 0.3% AQ (13%) 20 (4%) AMMONIUM PERSULFATE TYPE IV REACTIE 2.5% PET (52%) 200 (29%) POTASSIUM PERSULFATE 1.0% PET (32%) 65 (13%) FORMALDEHYDE 1.0% AQ (12%) 10 (1%) METHYLDIBROMO GLUTARONITRILE 0.5% PET (13%) 62 (9%) COCAMIDE DEA 0.5% PET %) 20 (3%) COCAMIDOPROPYL BETAINE 1.0% AQ (14%) 16 (2%) BALSAM PERU 25.0% PET (9%) 8 (1%) FRAGRANCE MIX 8.0% PET (35%) 29 (4%) LATEX (14%) 35 (5%) 18

28 Allergietesten bij kapsters met eczeem die dermatologische klinieken in andere Europese landen bezochten, laten zoals gezegd duidelijke regionale verschillen zien (Frosch et al., 93). Tabel 3.2 geeft de gemiddelde frequenties van sensibilisatie weer, zoals die in 1991 gevonden werden onder 809 kapsters met eczeem in Duitsland, Frankrijk, Groot-Brittannië, Spanje, Denemarken, Finland, België en Noord-Ierland. Tabel 3.2 De meest voorkomende allergieën onder kapsters met eczeem in 8 Europese landen (1991) Bestanddeel Glyceryl thioglycolaat (GTG - zure permanent) p-fenyleendiamine (PPD haarverf) p-tolueendiaminesulfaat (PTD haarverf) Ammoniumpersulfaat (APS blondeermiddel) Ammoniumthioglycolaat (ATG - zuurvrije permanent) o-nitro-p-fenyleendiamine (ONPPD - haarverf) p-aminodifenylamine (PADH haarverf) (bron: Frosch et al., 1993) Percentage gesensibiliseerden onder kapsters met eczeem in 8 Europese landen (n = 809). 19% 15% 8% 8% 4% 4% 4% Wat opvalt, is de relatief lage gemiddelde frequentie van al de genoemde allergieën, vergeleken met de Nederlandse gegevens. Dit wordt grotendeels veroorzaakt door de zeer lage frequenties in Finland en Denemarken. Daarentegen werden bijvoorbeeld zeer hoge frequenties voor GTG-allergie gevonden in Duitsland (51% in 1991) en voor PPD-allergie in Frankrijk en België (45% resp. 41% in 1991). In Finland is de toepassing van PPD verboden (Leino, 98). Het gemiddelde aantal positieve reacties per patiënt varieerde van 0,1 in Finland tot 1,4 in Duitsland (Frosch et al., 1993), hetgeen nogmaals de grote regionale verschillen illustreert. De auteurs geven aan, dat verschillen in handschoengebruik en 19

29 verschillen in modetrends hiervoor verantwoordelijk zijn. Echter, ook verschillen in de manier waarop het onderzoek verricht werd zouden een rol spelen. Bij Nederlandse kapsters met eczeem die van 1994 tot 1999 de Kapperspoli bezochten, werden overigens zelfs gemiddeld 4,6 positieve reacties per persoon vastgesteld, waarvan er 2,1 als relevant werden geclassificeerd. De voornaamste conclusies uit de internationale studie waren, dat GTG het voornaamste allergeen is onder kapsters in Europa - let wel: in 1991! - en dat ook PPD en APS voor hoge allergiefrequenties zorgen. Een meer recent onderzoek in Duitsland heeft uitgewezen dat tussen 1992 en 1998 de frequentie van GTG-allergie onder kapsters met eczeem is gedaald van 45% naar 18% (Uter et al., 00). Dit is te danken aan het afzweren van GTG door Duitse leveranciers van permanentvloeistoffen vanaf Dat desondanks nog 18% gesensibiliseerd was, werd geweten aan importen van GTG-houdende permanentvloeistoffen, én aan een latentieperiode van drie jaar tussen blootstelling, sensibilisatie en het zichtbaar maken hiervan via lapjesproeven (Uter et al., 00). Een positieve invloed van nieuwe Duitse regelgeving die een frequenter handschoengebruik voorschrijft (TRGS 530, 92) werd niet aannemelijk geacht, aangezien de frequentie van andere allergieën niet was afgenomen. Afgezien van de bestanddelen die specifiek zijn voor haarcosmetica, worden bij kapsters met eczeem in beperkte mate ook allergieën tegen conserveringsmiddelen in de producten gevonden. De frequenties van deze allergieën liggen echter in de orde van ten hoogste enkele procenten (Uter, 00; Dahl, 91). Concluderend moet gesteld worden dat sensibiliserende stoffen met name van betekenis zijn wanneer de huid al is aangetast door blootstelling aan water en irriterende stoffen (Uter, 00; Frosch, 93). Derhalve zal het leggen van de nadruk op het uitbannen van allergene stoffen niet afdoende zijn om huidklachten onder kappers te voorkómen. 20

30 Vorm van het product De vorm waarin haarcosmetica worden aangeleverd kan aanzienlijk bijdragen aan een hoge blootstelling van de huid (en de luchtwegen; zie paragraaf 3.5). Het meest in het oog springende voorbeeld is het poedervormige ammoniumpersulfaat dat als blondeermiddel wordt gebruikt. Tijdens het aanmaken van de blondeervloeistof stuift het product aanzienlijk, hetgeen leidt tot directe blootstelling van de huid en tot contaminatie van de werkomgeving (van der Walle, 94). Metingen in Duitsland hebben aangetoond dat tijdens het aanmaken inderdaad blondeerpoeder neerslaat op de huid van de kapster en op de omgeving (Berges & Kleine, 99). Secundaire blootstelling vindt vervolgens plaats via verontreinigde scharen, kammen, werkbladen etc. Het gebruik van haarspray in een spuitbus leidt tot het ontstaan van relatief grote hoeveelheden aerosolen. Metingen in Duitsland hebben uitgewezen dat de hoeveelheid deeltjes in de lucht bij spuitbussen een factor 5 à 10 hoger ligt dan bij handmatige pompverstuivers (Berges & Kleine, 99). Het gaat hier in het algemeen om kortdurende pieken in de concentratie, hoewel hetzelfde onderzoek uitwees dat de nevel uit een spuitbus aanzienlijk langer blijft hangen dan die uit een pompverstuiver. Hoewel met name inhalatie hier een rol speelt (par. 3.5), kan door middel van neerslag van aerosolen ook blootstelling van de huid optreden. Een minpunt van veel kappersproducten is het feit dat het tweecomponentenproducten zijn, die door de kapster zelf gemengd moeten worden. Dit geldt voor permanentvloeistoffen, verven en blondeermiddelen. Het mengen/aanmaken van de producten zorgt voor een extra kans op blootstelling van de huid, die bij één-componentproducten niet optreedt (zie ook paragraaf 3.2). Het probleem is overigens deels te ondervangen door het aanpassen van de verpakkingen. 21

31 Verpakkingswijze Een aantal van de thans gangbare verpakkingen van haarcosmetica leiden tot een hogere blootstelling van de huid (en luchtwegen) dan nodig is. In het algemeen zijn de verpakkingen niet ontworpen op het voorkómen van huidcontact, maar op basis van attractiviteit (v.d. Walle, 94a). Zo wordt blondeerpoeder vaak aangeleverd in een zak, welke weer in een kartonnen doos is geplaatst. Dosering van het poeder vindt plaats met behulp van een maatschepje. Hierbij ontstaat vaak een zichtbare stofwolk (Berges & Kleine, 99). Bovendien is blootstelling van de huid aan het poeder niet te voorkomen. Een ander voorbeeld is permanentvloeistof. De twee componenten worden vaak nog aangeleverd in flessen, van waaruit de kapster de vloeistof moet aanmaken. De kans op morsen en spatten is altijd aanwezig. Andere risicovolle verpakkingen zijn bijvoorbeeld tubes haarverf waarvan de buitenkant snel vervuild raakt, en flesjes permanentvloeistof waarvan de dop moet worden afgebroken, waarbij grote kans op spatten ontstaat. Tijdens een Expertmeeting op 22 november 2000, zijn de verpakkingen van permanent-, blondeer- en verfproducten van een groot aantal leveranciers beoordeeld. Aandacht werd besteed aan het ontwerp van de verpakking (voorkomt het blootstelling van de huid), de aanwezigheid van een duidelijke gebruiksaanwijzing en van meegeleverde handschoenen, de aanwezigheid van waarschuwingen tegen, en aanwijzingen in verband met huidcontact of inademing etc. (zie hoofdstuk 2 voor een meer uitgebreide beschrijving). De voornaamste resultaten van de Expertmeeting zijn in onderstaand kader beschreven. Resultaten Expert Meeting: Respons op de mailing Van de 7 door de NCV aangeschreven GPD leden hebben 5 leveranciers producten ingestuurd voor de Expert Meeting. Een tweetal spijtoptanten hebben na de meeting tussen het NCV, vertegenwoordigers van de Chemiewinkel en het Centrum voor Huid en Arbeid op 30 november 2000, alsnog hun producten ter beoordeling ingestuurd. Deze twee leveranciers zijn in de uiteindelijke beoordeling alsnog meegenomen. 22

32 Van de 22 leveranciers die door de kapperspoli werden aangeschreven stuurden 15 leveranciers hun producten in. Hierbij moet worden opgemerkt dat een aantal van deze leveranciers geen verf-, blondeer- en permanentproducten leverden maar wel professionele shampoos, styling producten en dergelijke. Op basis van de Expert Meeting kunnen de volgende opmerkingen worden gemaakt: a. Blondeerprodukten (19 producten beoordeeld) - Verpakking: de meeste verpakkingen zijn onvoldoende. - Hanteerbaarheid is in de meeste gevallen voldoende of goed. - Ingredient labelling t.a.v. leesbaarheid en compleetheid is in de meeste gevallen goed. Opvallend is dat voor een product met een dergelijke simpele samenstelling er toch nog fabrikanten zijn die in de beoordeling van de ingredient labelling onvoldoende scoren. - Handschoen: geen van de leveranciers had deze bij de verpakking bijgeleverd. - Handleiding: een Nederlandstalige handleiding was bij 4 van de 19 producten niet aanwezig. - Leesbaarheid t.a.v. duidelijkheid en compleetheid kan zeker worden verbeterd, waarbij opgemerkt moet worden dat bij 7 producten in ieder geval sprake was van een duidelijke leesbare en complete handleiding. - Instructie: geen enkele handleiding scoort hier in de categorie goed. De meerderheid van de handleidingen is volstrekt onvoldoende t.a.v. het vermelden van risico s voor huid- en luchtwegklachten, en het gebruik van handschoenen. Dit is des te opmerkelijker omdat blondeerpoeder tot de high risk chemische stoffen behoort in de kappersbranche met het oog op huid- en luchtwegklachten. b. Verfproducten (20 producten beoordeeld) - Verpakking t.a.v. hanteerbaarheid en veiligheid is bij de meerderheid voldoende tot goed maar bij 6 van de 20 is er nog duidelijk sprake van onvoldoende veilige verpakkingen. - Ingredient labelling is bij de helft van de beoordeelde producten goed. Opvallend was dat 5 fabrikanten in staat waren de ingredient labelling zodanig op de verpakking aan te brengen dat deze nauwelijks leesbaar was. 23

33 - Handschoenen: Bij deze verfproducten werd slechts door 1 fabrikant 1 paar handschoenen van polyethyleen bij de verpakking meegeleverd. - Handleiding: Er waren 8 producten zonder Nederlandstalige handleiding. - Leesbaarheid liet ongeveer in de helft van de gevallen duidelijk te wensen over. - Instructie over het risico van huidklachten wordt in de meerderheid van de gevallen niet vermeld. Haarverf is geen belangrijke oorzaak van allergische luchtwegklachten. Het niet vermelden van risico s t.a.v. luchtwegklachten lijkt dan ook in de meerderheid van de gevallen terecht (hoewel luchtweg-irritaties wél kunnen optreden). Opvallend is dat ongeveer de helft van de fabrikanten het gebruik van handschoenen niet vermeld. De andere helft vermeldt het wel maar niet op de juiste wijze. Kortom, geen van de fabrikanten heeft in de handleiding voor de toepassing van verf een juiste instructie voor het gebruik van handschoenen. c. Permanentproducten ( 24 producten beoordeeld). - Verpakking : Hiervan scoort ongeveer de helft goed t.a.v. veiligheid en hanteerbaarheid, maar de andere helft scoort onvoldoende t.a.v. veiligheid. - Ingredient labelling is bij de meerderheid goed. Bij een kwart is duidelijk ruimte voor sterke verbetering - Handschoenen: Bij 6 producten is 1 paar polyethyleen handschoenen bijgevoegd. - Handleiding: 3 producten hebben geen handleiding, en in 4 producten is geen Nederlandstalige handleiding aanwezig. - Leesbaarheid van de meeste handleidingen zijn goed. Bij 6 producten is er sprake van een incomplete en onduidelijke handleiding. - Instructie: de risico s zijn t.a.v. huid- en luchtwegklachten in de meerderheid onvoldoende vermeld. 19 van 21 producten, waarbij een handleiding was toegevoegd, vermelden iets over handschoenen maar hier is duidelijk ruimte voor verbetering. 24

34 3.1.3 Mechanische belasting Mechanische belasting van de huid vindt tijdens het knippen plaats als gevolg van het schuren van het heft van de schaar langs de vingers die een pluk haar vasthouden (Schopman, 92). Met name de hand die niet knipt wordt hierbij dus belast. Deze belasting komt boven op die van het vocht (nat knippen) en eventueel aanwezige verfstoffen of permanentvloeistoffen in het haar. De hand die knipt wordt in mindere mate belast, als gevolg van de bewegingen van de hand langs de handvatten van de schaar. Ook het hanteren van het haar zelf, tijdens knippen en wassen, zorgt voor een schurende werking op de huid van de handen. Mechanische belasting van de huid is moeilijk te voorkomen, en het is de vraag of het een overheersende rol speelt bij het ontstaan van huidklachten. De prioriteit zal daarom niet bij deze factor liggen wanneer het gaat om het formuleren van maatregelen Droge lucht Uit de literatuur is bekend dat een lage luchtvochtigheid een risicofactor is op het ontstaan van huidklachten bij kapsters ( odds ratio 1,8; Uter, 99). Als gevolg van de blootstelling aan water en ontvettende stoffen (b.v. shampoos) is de huid van de kapster al gevoeliger voor uitdroging dan normaal. Droge lucht leidt in dat geval relatief snel tot een droge huid, hetgeen op zijn beurt de bescherming tegen andere belastende factoren verlaagt. Hoewel een lage luchtvochtigheid in de kapsalon een rol speelt, moet bij droge lucht met name gedacht worden aan het werken met de föhn (Schopman, 92). De hete droge lucht uit de föhn zal de vrije hand, c.q. de hand die de borstel hanteert, relatief sterk uitdrogen. Wel is het zo, dat ook de weersomstandigheden een rol kunnen spelen. Diverse kapsters gaven in de enquête aan, dat met name in de winter huidklachten optreden of verergeren, tijdens perioden met koud weer en een harde (oosten-) wind. 25

35 3.1.5 Persoonlijke factoren: Atopie en Nikkelallergie De term atopie kan enigszins gesimplificeerd - worden uitgelegd als een aanleg voor een zwakke huid. Wanneer één of meer van de volgende symptomen aanwezig zijn, kan gesproken worden van een kapster met een atopische constitutie: - Als baby eczeem of dauwworm gehad hebben; - Eczeem in plooien van knie/ elleboog gehad hebben; - Eczeem a/d handen vóór kappersopleiding; - Hooikoorts of astma; - Overgevoeligheid voor huisstof of dieren. Kapsters met een atopische constitutie hebben mogelijk een grotere kans een allergie te ontwikkelen dan anderen. In de literatuur verschillen echter de meningen omtrent de betekenis van een atopische constitutie voor het ontstaan van handeczeem bij kapsters. Een belangrijke oorzaak hiervoor is het feit dat geen eenduidige definitie van atopie wordt gehanteerd. In de DETAM-studie naar handeczeem bij kappers uit 1992 wordt geconcludeerd dat atopie de kans op eczeem ruwweg verdubbelt. Onder de onderzochte groep kapsters met eczeem had 15% vóór het begin van de kappersopleiding al eens eczeem gehad (Schopman et al., 92). In een Finse follow-up studie onder 3484 kapsters werd geconstateerd dat atopici een 20% hogere kans hebben om het vak te moeten verlaten als gevolg van huidklachten dan niet-atopici (Leino et al., 99). In een Nederlandse studie onder 51 leerlingkapsters werd echter géén relatie tussen atopie en het optreden van huidklachten gevonden (Majole et al., 96). Hetzelfde geldt voor een Duits dwarsdoorsnede-onderzoek onder 200 kapsters (Bernau et al., 00). In de eerder genoemde Duitse prospectieve cohortstudie onder kappersleerlingen en kantoormedewerkers werd geconstateerd dat atopie vaker voorkwam bij de kantoormedewerkers en bij drop-outs uit de kappersopleiding (Uter et al., 99). Dit zou een selectieve uitval van atopische personen suggereren, als gevolg van het ontwikkelen van huidklachten. Echter, de resultaten waren niet eenduidig. Geconcludeerd werd, dat atopie de kans op 26