Systeemdenken in theorie en praktijk
|
|
- Casper de Wilde
- 8 jaren geleden
- Aantal bezoeken:
Transcriptie
1 Systeemdenken in theorie en praktijk Educatie voor Duurzame Ontwikkeling 24 november 2009 Daniëlle Houtvast OBS De Duizendpoot Guus Geisen Duurzaam Leren
2 Welkom en voorstellen Opzet workshop Opdracht 1. verwachting van de workshop Eerst individueel. Denk en doe mee. Bedenk voor jezelf wat jouw verwachtingen zijn van deze workshop. Bespreken van opbrengst 2
3 De Lerende Organisatie en de kruk De essentie van systeemdenken 3
4 Gedragspatroongrafiek (GPG) Opdracht 2. GPG: leren in mijn leven Teken een lijn over jouw leren in jouw leven tot nog toe. Visualiseer wat er in de lijn gebeurt met een tekening. + + leren in mijn leven nu 4
5 Opdracht 3. Systeemdenken en het gebruik van stock and flows oftewel voorraad en stroomdiagram Bedenk enkele relaties die de mate van meerwaarde van deze conferentie meer of minder maken. Zie dit als een badkuip die gevuld wordt of leeg loopt. Alleen gaat er geen water in maar meerwaarde. Wat maakt dat de meerwaarde van deze conferentie toeneemt of afneemt in de tijd? Beïnvloeden de variabelen elkaar ook? Is meerwaarde een stock of een flow. Geef een voorbeeld. Meerwaarde conferentie 5
6 Relatiecirkel Opdracht 4. Maak een relatiecirkel over de meerwaarde van deze conferentie Beschrijf de structuren: teken de relatiecirkel en causale lussen Haal de variabelen uit opdracht 3. Stock and flow teken individueel de pijlen tussen de variabelen in de relatiecirkel bespreek de opbrengsten samen 6
7 Causale lussen Opdracht 5. Teken causale lussen ga op zoek naar gesloten lussen in de cirkel in opdracht 4 en kleur deze teken vervolgens de lussen los van de cirkel ook de lussen tekenen we eerst individueel. Begin altijd simpel met twee variabelen, probeer vervolgens wat uitgebreidere lussen te maken. pas daarna in de groep erover praten: verrijk elkaar met de vele samenhangen die in deze situatie zitten. Er zijn vele lussen mogelijk!! Teken hier de lussen. 7
8 Opdracht 6. Op zoek naar onbedoelde effecten m.b.v. archetypen In organisaties zien we steeds hetzelfde type systeemverhalen terugkomen. Archetypen zijn vaak voorkomende combinaties van versterkende en stabiliserende lussen.. Archetypen worden ook wel "klassieke systeemverhalen" genoemd. Het voordeel van het werken met archetypen is, dat ze de sleutel vormen tot ons vermogen om structuren en samenhangen te leren zien, zowel in ons persoonlijk leven als in dat van de school. Ze leren ons dat niet alle (management)problemen uniek zijn. Naarmate we archetypen beter leren herkennen zijn we ook beter in staat om beslissingen te nemen die onze problemen werkelijk kunnen oplossen. Het belangrijkste doel van inzicht verwerven in archetypen is dan ook om de werking van structuren binnen een systeem beter te zien en op basis daarvan acties te ondernemen die problemen voorkomen of werkelijk oplossen. De opdracht: bestudeer de opbrengsten in je groep van opdracht 3, 4 en 5. Zelfstandig op zoek gaan naar mogelijke voorbeelden van archetypen in tweetallen nagaan, of je de archetypen herkent. Twee van de acht archetypes zijn uitgewerkt. Beperk je daartoe. Let op: de kaart is niet het gebied. Probeer dus niet "met alle geweld" het probleem in het archetype te krijgen. Er zijn genoeg voorbeelden die a.h.w. "naadloos" passen in een archetype. wissel de eigen ideeën uit in de groep werk één van de archetypen uit op een flap en presenteer hem aan het eind van de activiteit aan de hele groep. Lapmiddelen met averechtse uitwerking S probleem S O B lapmiddel R onbedoeld gevolg S 8
9 Afschuiven van de last Schijnoplossing S symptoomcorrigerend proces B O O O Probleem symptomen R Bijwerking/neven effect probleemcorrigerend proces B Fundamentele oplossing S S 9
10 Systeembenadering: werken aan het geheel vanuit samenhang Opdracht 7: Hercules en Pallas In groepen van vier Hercules en Pallas Op zekere dag was Hercules op reis over een landweg. Plotseling stond een dier voor hem dat er heel vreemd uitzag. Het dier richtte zijn kop op en wilde Hercules aanvallen. Hercules was niet bang. Hij pakte zijn knots, gaf het beest een paar flinke klappen en wilde verder lopen. Maar tot zijn grote verbazing was het monster nu ineens drie keer zo groot geworden. Dreigend kwam het op Hercules af. Hercules werd nu toch wel een beetje bang. Hij nam zijn knots en sloeg wild om zich heen. Maar hoe harder hij sloeg, hoe groter en dreigender het monster werd. Het beest was nu al net zo breed als de hele weg. Gelukkig kwam Pallas voorbij. "Stop, Hercules!" riep ze. "Houd op met slaan. Dit beest heet Strijd. Laat het met rust, dan wordt het vanzelf weer net zo klein als het eerst was!" Dat deed Hercules en het monster werd inderdaad steeds kleiner. Blij vervolgden Hercules en Pallas samen hun weg. 10
11 Lessen met de hulpmiddelen van systeemdenken aan de hand van dit verhaal. De tekst is geschikt vanaf groep 6 van de basisschool en voor de onderbouw van het voortgezet onderwijs. Je kunt hem natuurlijk ook prima gebruiken in hogere groepen en om oefeningen te doen in het team. 1. Brainstorm-tools Net als bij vrijwel alle onderwerpen leent ook dit thema zich prima voor het maken van: woordspinnen, clusters, mindmaps. Afhankelijk van de leeftijd, de belangstelling en de aanwezige achtergrondinformatie kunnen velerlei brainstorm-tools worden toegepast. 2. Organizers Organizers zijn schema's of formulieren die de mogelijkheid bieden om informatie op een overzichtelijke manier te ordenen. Een voorbeeld: Vertel het verhaal met je eigen woorden. Schrijf in goede volgorde wat er gebeurt
12 3. De systeem-hulpmiddelen 3.1. Gedragspatroongrafieken - iedereen krijgt de tekst en leest het verhaal twee keer goed door - iedereen zoekt individueel in het verhaal 6 variabelen die belangrijk zijn voor de veranderingen die in het verhaal plaats vinden. Verdeel de variabelen over de hoofdpersonen en zorg ervoor dat ze goed zijn geformuleerd. - in het groepje van vier een gesprek voeren over de variabelen die ieder heeft gekozen. Werkvormen van coöperatief leren kunnen daarbij helpen (b.v "rondpraat"). Luister naar de argumenten waarom hij/zij juist voor deze variabelen heeft gekozen. - de groep komt gezamenlijk tot zes variabelen die ze samen belangrijk vinden. Zet de variabelen links van de verticale lijn in de grafieken. (iedereen zet ze in dezelfde volgorde) - ieder tekent individueel de lijnen in de grafieken: de tijd is steeds "begin, midden en eind van het verhaal". Teken de lijn zo nauwkeurig mogelijk. 12
13 einde begin midden einde begin midden einde begin midden einde begin midden begin midden einde begin midden einde 13
14 Als je de lijnen individueel hebt getekend, ga je in je groep met elkaar hierover in gesprek. - Van groot belang is om in deze fase aandacht te besteden aan de manier waarop je met elkaar praat. Het gaat onder meer om: leren zien dat er verschillen zijn: het gaat er niet om wie "gelijk" heeft van elkaar leren door deze verschillen luisteren naar elkaar, vertel elkaar het verhaal bij de lijn: is dit plausibel?? vragen stellen aan de ander om het verhaal bij de lijn beter te begrijpen 3.2. De relatiecirkel De variabelen waar jullie de GPG's van hebben gemaakt worden nu rond de cirkel gezet. Vervolgens worden ze met elkaar verbonden om aan te geven hoe de variabelen elkaar beïnvloeden. Volg de stappen nauwkeurig. De procedure bij de relatiecirkel: - het uitgangspunt is een probleem, een verhaal, een krantenartikel, de inhoud van een les, een televisieprogramma, e.d. - teken een grote cirkel op het bord, een flip-over en/of een vel papier - plaats de belangrijkste elementen (variabelen) uit het verhaal rond de cirkel - beperk het aantal variabelen: 5 tot maximaal 10 - de variabelen moeten kunnen toenemen en afnemen; dit is heel belangrijk - zoek een variabele die zorgt voor een toename of afname van een andere variabele op de cirkel. B.v. door de toename van het aantal roofvogels daalt het aantal muizen. - kies die variabelen die er in het verhaal écht toe doen!! - neem als het kan een variabele op van elke hoofdpersoon uit het verhaal - teken een pijl van de oorzaak naar het gevolg - kijk of de pijl ook in de andere richting kan wijzen en teken ook de pijl terug - ga op zoek naar andere relaties tussen de variabelen en teken de pijlen - vertel elkaar het verhaal bij de cirkel 14
15 Nadat we de pijlen hebben getekend en in groepen erover hebben gepraat, is de opdracht om in de cirkel op zoek te gaan naar gesloten lussen. Dat betekent dat we bij één variabele beginnen, de pijlen volgen naar andere elementen en terugkeren bij de variabele waar we zijn begonnen. De lus geven we aan door de pijlen te kleuren, elke lus een andere kleur. Teken de lussen. 15
16 Tenslotte kan de systeemtaal worden toegevoegd in de lussen. Er zijn hierbij maar twee belangrijke basisregels om te onthouden: een relatie tussen twee variabelen, die door een pijl wordt aangegeven kan positief of negatief zijn:positief als ze allebei toenemen of afnemen: ze doen hetzelfde (same = S) Negatief als de ene variabele afneemt en de ander daardoor toeneemt (of andersom). Ze doen dan allebei iets anders (opposite = O) een lus kan versterkend of stabiliserend zijn Versterkend = steeds meer, meer, meer of minder, minder, minder Als een lus versterkend is zetten we een R in de lus (van reinforcing) Stabiliserend = de variabelen houden elkaar in evenwicht, het loopt niet uit de hand. Als een lus stabiliserend is, zetten we een B in de lus (van balancing) 16
17 Opdracht 8: reflectie m.b.v. de denkgewoonten Gebruik de mindmap van de denkgewoonten en bestudeer deze. Welke denkgewoonten heb je vandaag gebruikt? 17
18 Bijlage ter informatie De ijsberg: systeemdenken in zes stappen Stap 1: Vertel het verhaal Het startpunt van een systeemaanpak is om je hoofd zo ver boven het water uit te steken dat over het probleem wordt nagedacht in plaats van meteen actie te ondernemen. Het beste is om een gesprek te voeren met iedereen die bij het probleem betrokken is. Laat ieder vanuit zijn eigen perspectief vertellen wat er aan de hand is. Hierbij is het van groot belang, om niet op zoek te gaan naar één schuldige. Als de teamleden vanaf het begin worden betrokken bij een aanpak, zal er een groter draagvlak ontstaan voor de gekozen oplossingen. Uiteraard dienen de betrokkenen op de hoogte te zijn van de belangrijkste uitgangspunten van systeemdenken. Zorg ervoor dat er in deze fase nog geen concrete voorstellen voor een oplossing worden gedaan. We zijn immers heel erg geneigd om met allerlei oplossingen te komen ( Het probleem moet de wereld uit ) Als die voorstellen voor oplossingen toch komen, noteer ze en kom er dan na fase 6 op terug. Stap 2: Teken gedragspatroongrafieken In stap 1 gaat alle aandacht uit naar de beschrijving van het probleem zoals dat zich nu manifesteert. In de tweede fase doen we een stap terug en vragen we ons af, hoe het probleem zich heeft ontwikkeld in de loop der tijd. Door het tekenen van gedragspatroongrafieken verbinden we het verleden met het heden. We leren patronen te ontdekken. Neem enkele belangrijke variabelen die een rol spelen in het probleem. Let op: variabelen kunnen hard of zacht zijn; variabelen moeten neutraal geformuleerd worden; ze moeten kunnen toenemen en afnemen. Teken de grafieken op bijvoorbeeld post-it-briefjes. Neem daarbij één GPG per briefje, zodat je ze makkelijk kunt verplaatsen bij de verdere activiteiten. Bij het uitzetten van de tijd in de grafiek kunnen ook mogelijke toekomstige ontwikkelingen worden meegenomen. Hoe zou dit verder kunnen gaan als we niets doen? Stap 3: Formuleer een prikkelende stelling of vraag De bedoeling van een kernachtige uitspraak is om energie vrij te maken voor de rest van het proces. Een mooi beeld dat hier gebruikt kan worden is de elastiek, de creatieve spanning tussen de huidige realiteit en de visie. Het kan bijvoorbeeld een uitspraak zijn over de kern van het probleem, over wat mensen graag zouden willen of een vraag naar de echte oorzaak van het probleem.. Willen we dit ook nog wel echt? Gaan we hier nog voor? Wat is er dan nodig? Het stellen van een belangrijke vraag geeft het team ook de kans om wat afstand te nemen van alle gegevens uit het verhaal en de grafieken en om helder te krijgen wat er geleerd zou moeten worden. In de loop van de verdere proces blijft de mogelijkheid open om de vraag of stelling opnieuw te formuleren. Stap 4: Beschrijf de structuren in het systeem In deze fase worden relatiecirkels en causale lussen getekend. Daarbij gaat het om het weergeven van relaties tussen de belangrijkste factoren (variabelen) die in het probleem een rol spelen. Omdat elk teamlid een probleem vanuit eigen 18
19 perspectief bekijkt, zullen er verschillen zichtbaar worden in de tekeningen. Causale lussen tekenen is een creatief proces: niemand heeft het enig juiste antwoord! Teamleden worden zich bewust van het feit dat de lussen die ze tekenen een weerslag vormen van hun mentale modellen. Door deze mentale modellen zichtbaar te maken en erover te praten komt een team tot dieper inzicht en tot beter begrijpen van het probleem. Een ander voordeel van deze aanpak is dat eerste stappen worden gezet om na te denken over effectieve interventies. We vragen ons samen af: - waardoor worden de patronen van stap 2 veroorzaakt? - zien we relaties tussen de diverse variabelen? Is er sprake van een positieve (S) of een negatieve (O) relatie? Teken deze relaties. Er hoeft in deze fase nog geen sprake te zijn van causale lussen. - bespreek in groepjes of gezamenlijk de relaties die de teamleden weergegeven hebben. Vertel elkaar de verhalen achter de lijnen. - maak een keuze voor enkele belangrijke relaties en maak hiervan causale lussen. Begin met één enkele lus, die verder kan worden uitgebreid. Belangrijke vragen in deze fase zijn: Wat beïnvloedt wat? Zien we dit terug in de GPG's in fase 2? In hoeverre werken de gevolgen door naar de oorzaken? Hebben de gekozen oplossingen invloed op het oorspronkelijke probleem? Hebben we het idee dat de lussen een mogelijke verklaring geven voor het probleem? Als deze lus klopt, wat zouden we dan moeten doen om iets te veranderen? - Ook archetypen kunnen een belangrijke rol spelen, omdat veel problemen terug te voeren zijn tot één van de archetypen. Teken de lus(sen) of het schema van het archetype, zet de variabelen op post-its en plak ze in het schema. Vermijd echter forceergedrag. Breng niet met alle geweld een probleem onder in een lus of archetype. Teken je eigen causale lussen op basis van het probleem en stel vervolgens de vraag of hier sprake zou kunnen zijn van een archetype. Stap 5: Stel de vragen die tot dieper inzicht leiden In deze fase gaat het erom, inzicht te krijgen in de onderliggende problemen en opvattingen. Alle disciplines van de lerende school komen in deze fase samen met als uiteindelijk doel het team te leren interventies te kiezen en uit te voeren die een probleem werkelijk oplossen, ook op langere termijn. Vier aspecten spelen daarbij een rol: - praat over het doel van het systeem Hier gaat het vooral om vragen rond visie, doel en missie. Wat willen we met zijn allen realiseren rond de thematiek die hier speelt? Hoe belangrijk is dit voor ons? - onderzoek mentale modellen Onderzoeken van de eigen opvattingen en die van anderen. Welke diepere waarheden spelen hier een rol? In hoeverre vormen ze de oorzaak van dit probleem? Welke manier van denken houdt het systeem zoals het is in stand? Individueel, maar ook collectief ("zo denken wij hier op school"). Een mogelijkheid is, om bij de causale lussen gedachtewolken te plaatsen met daarin de onderliggende gedachten. - de grenzen van het systeem 19
20 Welke factoren spelen er nog meer een rol? Als we de grenzen van het systeem te eng nemen, komen we vaak niet toe aan wezenlijke oplossingen. Werk ook hier met post-its om variabelen te noemen, die van invloed zijn. Voeg ze toe aan de eerder opgestelde causale lussen. - eigen verantwoordelijkheid: wat is mijn rol? Welke bijdrage heb ik zelf geleverd aan het ontstaan en voortbestaan van dit probleem? Wat kan ik doen om een bijdrage te leveren aan een fundamentele oplossing? Leg niet alleen de schuld bij anderen of buiten het systeem ( De vijand is buiten ), maar kijk naar je eigen mogelijkheden. Wij zijn het systeem. Ghandi formuleerde dit als volgt: "We have to become the change we want to see in the world." Stap 6: Plan interventies Bij het plannen van interventies is het van groot belang om de kennis en inzichten die zijn opgedaan in de vorige fases mee te nemen in de besluitvorming. Plan acties die een bijdrage leveren aan een structurele aanpak van het probleem en aan het bereiken van die resultaten die we werkelijk willen bereiken. Hier kunnen de archetypen en de overige causale lussen helpen. Welke invloeden willen we veranderen? Streep b.v. pijlen die invloeden aangeven door. Voeg relaties toe die zouden kunnen helpen het probleem op te lossen. Kijk of vertragingen kunnen worden weggenomen of beperkt. Maak een inschatting van de gevolgen van de interventies, op korte én op langere termijn. Kijk hierbij ook naar onbedoelde neveneffecten. (De oplossingen van vandaag zijn vaak de problemen van morgen) Soms is het handig om een gekozen oplossing een tijdje uit te proberen en vervolgens te onderzoeken of de verwachte effecten inderdaad optreden. In het hoofdstuk over de archetypen staat een aantal mogelijke interventies beschreven. De meest efficiënte interventies zijn meestal gericht op de mentale modellen van betrokkenen: de waarheden, de manieren van denken en doen, de handelingspatronen. Zonder iets te doen aan de vaak diepliggende mentale modellen van betrokkenen zijn echte verandering en probleemoplossing zeer moeilijk en soms zelfs onmogelijk. Verwacht geen wonderen van structuurinterventies als ze niet gekoppeld zijn aan elementen van de professionele cultuur van de organisatie. 20
Relatiecirkels als hulpmiddel voor systeemdenken
Relatiecirkels als hulpmiddel voor systeemdenken Leerdoelen: De leerlingen kunnen onder begeleiding de verwevenheid tussen economische, sociale en ecologische aspecten in duurzaamheidsvraagstukken herkennen.
Nadere informatieSysteemdenken in de klas
Systeemdenken in de klas Praktische tips voor het werken met jonge kinderen Jan Jutten www.natuurlijkleren.org 1. Gedragspatroongrafieken met kleuters 1.1. Inleiding Gedragspatroongrafieken zijn bruikbaar
Nadere informatieSysteemdenken in de klas
Systeemdenken in de klas Werken met mind maps (bron: Tony Buzan: Mind Maps for kids ) Jan Jutten www.natuurlijkleren.org Inleiding Een van de kenmerken van systeemdenken is het gebruik maken van een gevarieerd
Nadere informatieSysteemdenken in de klas
Systeemdenken in de klas Systeemdenken en denkgewoonten Jan Jutten www.natuurlijkleren.org 1 1. Inleiding Het onderwijs in onze tijd houdt onvoldoende gelijke tred met wat er nodig is aan kennis, vaardigheden
Nadere informatieRoadmap Les voor de toekomst Weten wat je moet doen als je niet weet wat je moet doen.
Roadmap Les voor de toekomst Weten wat je moet doen als je niet weet wat je moet doen. Auteur: Guus Geisen, irisz Inleiding Deze uitwerking is een suggestie voor verschillende lessen rondom duurzaamheid.
Nadere informatieIs jouw eurocent al gevallen
Crisis graad 3 Is jouw eurocent al gevallen Lesvoorbereiding Projecteer de krantenkoppen of verzamel zelf krantenkoppen over de economische crisis. Knip het verhaal van de crisis in 6 stukken (1 deel voor
Nadere informatieOver taaie taboes en lastige liefdes
Seksuele diversiteit graad 3 Lesvoorbereiding Over taaie taboes en lastige liefdes Bij lesmateriaal, bij deze les op de site, vind je het nodige lesmateriaal voor deze les: Print het artikel Huwelijken
Nadere informatieLiefde, voor iedereen gelijk?
Seksuele diversiteit graad 2 Lesvoorbereiding Liefde, voor iedereen gelijk? Bij lesmateriaal, bij deze les op de site, vind je het nodige lesmateriaal voor deze les: Print de verhalen 'Het geheim van Mirjam'
Nadere informatieMaak zelf geld. Lesvoorbereiding. Verwondering. Kennis
Geld graad 1 Lesvoorbereiding Maak zelf geld Print 1 keer het verhaal Isaura s droom, Toon Isaura's foto op het smartboard Print de Braziliaanse munt, de real uit. Verwondering Lees het verhaal Isaura
Nadere informatieWERKVORMEN MAGAZIJN. Wat is netwerken? Landelijk Stimuleringsproject LOB in het mbo
WERKVORMEN MAGAZIJN Wat is netwerken? Landelijk Stimuleringsproject LOB in het mbo Voorwoord Voor u heeft u Thema boekje 1 Wat is netwerken? Dit themaboekje is een onderdeel van de lessenserie Netwerken.
Nadere informatieProfessoren in systeemdenken
Wonen graad 2 Lesvoorbereiding Professoren in systeemdenken Bij lesmateriaal, bij deze les op de site, vind je het nodige lesmateriaal voor deze les Print de aspectkaarten zoveel keer als nodig. Elke leerling
Nadere informatie3 Hoogbegaafdheid op school
3 Hoogbegaafdheid op school Ik laat op school zien wat ik kan ja soms nee Ik vind de lessen op school interessant meestal soms nooit Veel hoogbegaafde kinderen laten niet altijd zien wat ze kunnen. Dit
Nadere informatieDe nieuwe zorgmedewerker
Werkblad De nieuwe zorgmedewerker De zorg verandert in snel tempo. Ook jouw rol als verzorgende of helpende verandert: meer aandacht voor individuele cliënten en hun netwerk. Werken met een zorg-leefplan
Nadere informatieReflectiegesprekken met kinderen
Reflectiegesprekken met kinderen Hierbij een samenvatting van allerlei soorten vragen die je kunt stellen bij het voeren van (reflectie)gesprekken met kinderen. 1. Van gesloten vragen naar open vragen
Nadere informatieLes 1 Vragen stellen Leestekst: De tandarts
Les 1 Vragen stellen Leestekst: De tandarts "Welkom:... " Introductiefase: 1. "Vandaag gaan we weer een tekst lezen. Daarbij gaan we een nieuwe strategie leren. Deze strategie heet vragen stellen. We gaan
Nadere informatieleer-actief werkboek Naam: www.leer-actief.nl 1
leer-actief werkboek Naam: www.leer-actief.nl 1 actief leren WWW.leer-actief.nl Dit is Wybo. Wybo was vroeger een heel gewoon jongetje, maar hij was wel erg lui. En dat...werd zijn redding. Hij had nooit
Nadere informatieZin in schrijven! Workshop vrij en creatief schrijven voor jonge anderstaligen door Fros van der Maden - auteur Op Schrift -
Zin in schrijven! Workshop vrij en creatief schrijven voor jonge anderstaligen door Fros van der Maden - auteur Op Schrift - I Oefenen met observeren 1. Het woordenschilderij A Kijk 60 seconden heel goed
Nadere informatieCoalitielid met hart en ziel
Coalitielid met hart en ziel Samenwerken vind ik belangrijk omdat... Peter Rooze 29 januari 2011 Teambuilding en samenwerking. Resultaten: 1. Kennismaking met - motieven van - collega s. 2. Betere samenwerking.
Nadere informatieHet startpunt van een relatiecirkel kan bijvoorbeeld een verhaal, krantenartikel, gebeurtenis of experiment zijn.
Relatiecirkel Met een relatiecirkel krijg je een beter en overzichtelijk inzicht op de invloeden van verschillende onderdelen van een bepaald onderwerp. Het startpunt van een relatiecirkel kan bijvoorbeeld
Nadere informatiemaakboek In dit Klooikoffer Maakboek vertel je over je werkstuk. Zo leren anderen van jouw werk. Dat is toch gaaf?
let op: al het klooien is op eigen risico! ;) Lekker samen klooien! maakboek In dit Klooikoffer Maakboek vertel je over je werkstuk. Zo leren anderen van jouw werk. Dat is toch gaaf? Vertel alles wat je
Nadere informatieAlgemene instructies voor de strategie: Vragen stellen. Introductiefase bij de eerste les:
Algemene instructies voor de strategie: Vragen stellen "Welkom,." Introductiefase bij de eerste les: 1. "Vandaag gaan we weer een tekst lezen. Daarbij gaan we een nieuwe strategie leren. Deze strategie
Nadere informatieInstructie 1. Heb jij je voelsprieten uitstaan? De relatie met je cliënt
Instructie 1 De relatie met je cliënt Heb jij je voelsprieten uitstaan? Met behulp van dit werkblad onderzoek je of je je voelsprieten hebt uitstaan naar de cliënt. Kies een cliënt en vul met die cliënt
Nadere informatieSysteemdenken in de klas
Systeemdenken in de klas Praktische uitwerking voor het werken met "de vijfde discipline" Jan Jutten Stichting Duurzaam Leren 1 Inleiding Onze samenleving verandert, steeds sneller, steeds ingrijpender.
Nadere informatieCommuniceren is teamwork
Communiceren is teamwork Je werkt vaak zelfstandig, maar blijft altijd onderdeel van je team. Samen met je collega s zorg je zo goed mogelijk voor jullie cliënten. Samenwerken vereist veel communicatie.
Nadere informatieMINDMAP effectief hulpmiddel bij leren
2 JUN I 2018 MINDMAP effectief hulpmiddel bij leren Truus Römgens Deze tekst is geschreven door Truus Römgens. Voor eigen gebruik ( scripties, werkstukken, spreekbeurten e.d. ) mogen deze teksten worden
Nadere informatie2 Ik en autisme VOORBEELDPAGINA S
2 Ik en autisme In het vorige hoofdstuk is verteld over sterke kanten die mensen met autisme vaak hebben. In dit hoofdstuk vertellen we over autisme in het algemeen. We beginnen met een stelling. In de
Nadere informatieB a s S m e e t s w w w. b s m e e t s. c o m p a g e 1
B a s S m e e t s w w w. b s m e e t s. c o m p a g e 1 JE ONBEWUSTE PROGRAMMEREN VOOR EEN GEWELDIGE TOEKOMST De meeste mensen weten heel goed wat ze niet willen in hun leven, maar hebben vrijwel geen
Nadere informatieMOEILIJKHEIDSGRAAD: -**- Een spreekbeurt geven, vraagt veel voorbereiding. Je moet immers vlot kunnen vertellen en je moet je luisteraars boeien.
DOELGROEP: basisschool THEMA: spreekbeurt MOEILIJKHEIDSGRAAD: -**- ALS IK EEN... WAS... Een spreekbeurt geven, vraagt veel voorbereiding. Je moet immers vlot kunnen vertellen en je moet je luisteraars
Nadere informatieBijeenkomst over geloofsopvoeding Communiceren met je puber Deze bijeenkomst sluit aan bij Moments, magazine voor ouders van jongeren van 12-18 jaar
DOELSTELLINGEN Ouders zijn zich ervan bewust dat je altijd en overal communiceert Ouders wisselen ervaringen met elkaar uit over hoe de communicatie met hun pubers verloopt Ouders verwerven meer inzicht
Nadere informatieSOCIALE VAARDIGHEDEN MET AFLATOUN
SOCIALE VAARDIGHEDEN MET AFLATOUN Dit thema is opgesplitst in drie delen; gevoelens, ruilen en familie. De kinderen gaan eerst aan de slag met gevoelens. Ze leren omgaan met de gevoelens van anderen. Daarna
Nadere informatieWorkshop Handleiding. Verhalen schrijven. wat is jouw talent?
Workshop Handleiding Verhalen schrijven wat is jouw talent? Inhoudsopgave Hoe gebruik je deze workshop? Hoe kun je deze workshop inzetten in je klas? Les 1: Even voorstellen stelt zich kort voor en vertelt
Nadere informatiePersoonlijk meesterschap
Persoonlijk meesterschap Het creëren van je eigen toekomst "A learner learns when a learner wants to learn" (Peter Senge) Jan Jutten www.natuurlijkleren.org 1. Inleiding De drijvende kracht in de school
Nadere informatieHoe omgaan met complexiteit?
Hoe omgaan met complexiteit? Systeemdenken Peter BLOKLAND BYAZ bvba INHOUD Waarom praten we vandaag over systeemdenken? Wat is systeemdenken eigenlijk? Hoe doe je dat, systeemdenken? Wat bereik je met
Nadere informatieMUSEUMLES IN HET VAN ABBEMUSEUM Groep 7 en 8
MUSEUMLES IN HET VAN ABBEMUSEUM Groep 7 en 8 Inleiding In groep 7 of 8 komen leerlingen vaak voor de tweede keer met hun klas naar het van Abbemuseum. Bij het eerste bezoek, in groep 5 of 6, hebben ze
Nadere informatieGroep 8 Verdiepingsles: Lagerhuis (dubbele les) Groep 8 Verdiepingsles: Lagerhuis voorbereiding. Leerkrachtinformatie
Leerkrachtinformatie (dubbele les) Lesduur: 2 x 50 minuten (klassikaal) Introductie van de activiteit 1. Deze klassikale les bestaat uit twee delen: Voorbereiding Uitvoering voorbereiding Lesduur: 50 minuten
Nadere informatieJe doel behalen met NLP.
Je doel behalen met NLP. NLP werkt het beste als al je neurologische niveaus congruent zijn. Met andere woorden: congruent zijn betekent wanneer je acties en woorden op 1 lijn zijn met je doelen, overtuigingen,
Nadere informatieOpbrengstgericht werken bij andere vakken. Martine Amsing, Marijke Bertu, Marleen de Haan
Opbrengstgericht werken bij andere vakken Martine Amsing, Marijke Bertu, Marleen de Haan Doel Leerkrachten kunnen een les tekenen of geschiedenis ontwerpen volgens de uitgangspunten van OGW die ze direct
Nadere informatieTakenblad Plusklas Ontdekken Periode 2 : Herfstvakantie tot kerstvakantie. Opdracht: Spoorzoekers Van wie is die vingerafdruk?
Takenblad Plusklas Ontdekken Periode 2 : Herfstvakantie tot kerstvakantie Naam : Wat is de bedoeling? Opdracht: Spoorzoekers Van wie is die vingerafdruk? Er is een misdaad gepleegd! Een dief heeft de computer
Nadere informatieSCHRIJVEN. Instructiekaart voor de leerling nr. 5. A-vragen. Korte vragen die beginnen met Wie...? Wat...? Waar...? Wanneer...? Hoeveel...?
Instructiekaart voor de leerling nr. 5 A-vragen Formulering van de vraag Formulering van het antwoord Korte vragen die beginnen met Wie...? Wat...? Waar...? Wanneer...? Hoeveel...? Antwoord met één volledige
Nadere informatieNationaal Gevangenismuseum Gevangen in beeld
Nationaal Gevangenismuseum Gevangen in beeld Groep 8 Les 1. Boeven in beeld Les 1. Boeven in beeld Nationaal Gevangenismuseum Groep 8 120 minuten Samenvatting van de les De les begint met een klassikaal
Nadere informatieTekst lezen en vragen stellen
1. Lees de uitleg. Tekst lezen en vragen stellen Als je een tekst leest, kunnen er allerlei vragen bij je opkomen. Bijvoorbeeld: Welke leerwegen zijn er binnen het vmbo? Waarom moet je kritisch zijn bij
Nadere informatieen zelfbeeld Lichamelijke ontwikkeling Lesdoelen: Werkvormen: Benodigdheden: Kinderboeken: Les 1: Wie ben ik Lesoverzicht
I Lichamelijke ontwikkeling en zelfbeeld Les 1: Wie ben ik Lesoverzicht Lesdoelen: Kinderen worden zich meer bewust van eigen talenten en eigenschappen en ontwikkelen een positief zelfbeeld. Kinderen kunnen
Nadere informatiePresentaties: presenteer jezelf met PowerPoint
Werkblad 13C Presentaties: presenteer jezelf met PowerPoint Leerjaar 1 Presentaties maken Presentaties algemeen Stappenplan: wat gaan we deze week doen? Praten over presentaties en presenteren Een PowerPoint-presentatie
Nadere informatieLaat de jongeren de test conflictstijlen maken (zie bijlage 1). Naar aanleiding van de uitslag ga je in gesprek.
Conflicten hanteren Tijd: verdelen over twee bijeenkomsten. Bijeenkomst 1 Laat de jongeren de test conflictstijlen maken (zie bijlage 1). Naar aanleiding van de uitslag ga je in gesprek. De uitkomst van
Nadere informatieVoor jezelf? Les 1 Welkom!
Voor jezelf? Les 1 Welkom! Welkom! Dit is de cursus Voor jezelf? Wil je voor jezelf beginnen? Droom je ervan een eigen bedrijfje te starten? Zou je dit ook kunnen? In deze cursus ga je dit onderzoeken.
Nadere informatieMirjams mama en moekie
Seksuele diversiteit graad 1 Mirjams mama en moekie Lesvoorbereiding Bij lesmateriaal, bij deze les op de site, vind je het nodige lesmateriaal voor deze les: Print 2 lege gedragspatroongrafieken af voor
Nadere informatieFamilie aan tafel. Een werkvorm voor individuele coaching of intervisie.
Familie aan tafel. Een werkvorm voor individuele coaching of intervisie. De cliënt krijgt een groot vel papier en kleurkrijt. De opdracht is: Teken je gezin van herkomst rond de etenstafel. Een werkvorm
Nadere informatie7 gratis tips : ABSToRACT ntdek SCHILDER je eigen stijl EN
7 gratis tips : ABSTRACT ontdek je SCHILDEREN eigen stijl 7 tips om je eigen stijl te ontdekken Ook voor kunstenaars met tablet of zonder tablet Je eigen schilderstijl heeft onder andere met je karakter
Nadere informatieBen jij een kind van gescheiden ouders? Dit werkboekje is speciaal voor jou!
Hallo Ben jij een kind van gescheiden ouders? Dit werkboekje is speciaal voor jou Als je ouders uit elkaar zijn kan dat lastig en verdrietig zijn. Misschien ben je er boos over of denk je dat het jouw
Nadere informatieTeken een architect. Lees het volgende verhaal:
Teken een architect Lees het volgende verhaal: Een architect heeft een hele dag nagedacht over een nieuwe brug die gebouwd moet worden. Via de brug moet het verkeer, ook zware vrachtwagens, over een brede
Nadere informatieWaarom een samenvatting maken?
Waarom een samenvatting maken? Er zijn verschillende manieren om actief bezig te zijn met de leerstof. Het maken van huiswerk is een begin. De leerstof is al eens doorgenomen; de stof is gelezen en opdrachten
Nadere informatieCreatief en flexibel toepassen van Triplep. Maarten Vos Doe, laat zien, lach, oefen en geef applaus
Creatief en flexibel toepassen van Triplep Maarten Vos Doe, laat zien, lach, oefen en geef applaus Programma Overzicht Kennismaking Persoonlijke werving van ouders Een goede relatie opbouwen met de ouders
Nadere informatieEen overtuigende tekst schrijven
Een overtuigende tekst schrijven Taalhandeling: Betogen Betogen ervaarles Schrijftaak: Je mening geven over een andere manier van herdenken op school instructieles oefenlesles Lesdoel: Leerlingen kennen
Nadere informatieDEEL 1. WERKBOEK 5 Eigen keuze. 2015 Monique van Dam YOU: De keuze is aan jou!
DEEL 1 1 WERKBOEK 5 Eigen keuze Inhoud 2 1. Hoe zit het met je keuzes? 3 2. Hoe stap je uit je automatische piloot? 7 3. Juiste keuzes maken doe je met 3 vragen 9 4. Vervolg & afronding 11 1. Hoe zit het
Nadere informatie1 Kies je onderwerp Samen met je buurman of buurvrouw. Ons onderwerp: Voorbeeld: Michael Jackson was de beste artiest ooit! Nu jullie!
Na deze les kun je presenteren in vijf stappen: 1. Kies een onderwerp 2. Bedenk een goede opbouw 3. Verzamel informatie 4. Oefen je presentatie 5. Presenteren maar! 8 Vertel je verhaal Regelmatig moet
Nadere informatieGrenzeloze vrijheid? Discussiebijeenkomst tienerclub
Grenzeloze vrijheid? Discussiebijeenkomst tienerclub Leeftijd: 12-16 jaar Tijdsduur: 1 uur Doelen - De jongeren denken na over de betekenis van de muur tussen Israël en de Palestijnse gebieden in het dagelijks
Nadere informatieChecklist Sollicitatiebrief schrijven 2F - handleiding
Checklist Sollicitatiebrief schrijven 2F - handleiding Inleiding De checklist Sollicitatiebrief schrijven 2F is ontwikkeld voor leerlingen die moeten leren schrijven op 2F. In deze handleiding wordt toegelicht
Nadere informatieIntroductie. Onzichtbaar op internet. GEMAAKT DOOR: Redactie i-respect. ONDERWERP: Communiceren. DOEL: Spelen met identiteit
Onzichtbaar op internet introductie GEMAAKT DOOR: Redactie i-respect ONDERWERP: Communiceren DOEL: Spelen met identiteit DOELGROEP: 13-14 jaar, onderbouw voortgezet onderwijs KORTE BESCHRIJVING: Deze les
Nadere informatieWereldgodsdiensten. Project Levensbeschouwing 2 e klas St. Nicolaaslyceum. Naam:
Wereldgodsdiensten Project Levensbeschouwing 2 e klas St. Nicolaaslyceum Naam: Inhoudsopgave Inleiding Schema Beoordeling Deel 1 Test jezelf! Deel 2 Kies je onderwerp en aan de slag! Deel 3 Het ervaren
Nadere informatieSpreekbeurt, en werkstuk
Spreekbeurt, krantenkring en werkstuk Dit boekje is van: Datum spreekbeurt Datum krantenkring Inleverdatum werkstukken Werkstuk 1: 11 november 2015 Werkstuk 2: 6 april 2016 Bewaar dit goed! Hoe bereid
Nadere informatieZorg dat je een onderwerp kiest, waarvan je echt meer wilt weten. Dat is interessanter, leuker en makkelijker om mee bezig te zijn.
Werkstukwijzer Deze werkstukwijzer helpt je om een werkstuk in elkaar te zetten. Je vult eerst een formulier in. Op dit formulier komt te staan waar je werkstuk over gaat en hoe je het aanpakt. Met behulp
Nadere informatieWerkboek Het is mijn leven
Werkboek Het is mijn leven Het is mijn leven Een werkboek voor jongeren die zelf willen kiezen in hun leven. Vul dit werkboek in met mensen die je vertrouwt, bespreek het met mensen die om je geven. Er
Nadere informatieFeedback Project Ergonomisch Ontwerpen
Feedback Project Ergonomisch Ontwerpen Competenties Sociaal en communicatief functioneren (P9) Initiatief (P10) Reflectie (P11) Afgelopen module heb je met een groepje gewerkt aan je project. In week 7
Nadere informatieDoor de bomen het pretpark zien
Door de bomen het pretpark zien Natuur, derde graad Doelstellingen Kinderen nemen verschillende perspectieven in, zowel positief als negatief, in bepaalde situaties omtrent het milieu. Kinderen verbinden
Nadere informatieTEST 1: Eerst denken of eerst doen? Kruis steeds het antwoord aan dat het best bij jou past. Probeer zo eerlijk mogelijk te antwoorden.
TEST 1: Eerst denken of eerst doen? Kruis steeds het antwoord aan dat het best bij jou past. Probeer zo eerlijk mogelijk te antwoorden. 5. Onderweg naar een feestje doe je nog even snel een boodschap.
Nadere informatieHuiswerk Spreekbeurten Werkstukken
Huiswerk Spreekbeurten Werkstukken - 2 - Weer huiswerk? Nee, deze keer geen huiswerk, maar een boekje óver huiswerk! Wij (de meesters en juffrouws) horen jullie wel eens mopperen als je huiswerk opkrijgt.
Nadere informatieDraaiboek voor een gastles
Draaiboek voor een gastles Dit draaiboek geeft jou als voorlichter van UNICEF Nederland een handvat om gastlessen te geven op scholen. Kinderen, klassen, groepen en scholen - elke gastles is anders. Een
Nadere informatieEffectief overleg start met effectief voorzitterschap WWW.OOSTERHOORNMZ.NL
Effectief overleg start met effectief voorzitterschap TIPS EN TRICKS Taken voorzitter De vergadering voorbereiding Zorgen dat de vergadering op tijd begint Taken toelichten en verantwoordelijkheden opleggen
Nadere informatieDiscussiëren Kun Je Leren:
Chantal Deken Discussiëren Kun Je Leren: discussielessen voor groep 3 t/m 8; sluit aan bij referentieniveaus Mondelinge taal; versterkt 21 e -eeuwvaardigheden als communiceren en samenwerken; compleet
Nadere informatieMeten van mediawijsheid. Bijlage 6. Interview. terug naar meten van mediawijsheid
Meten van mediawijsheid Bijlage 6 Interview terug naar meten van mediawijsheid Bijlage 6: Het interview Individueel interview Uitleg interview Ik zal je uitleggen wat de bedoeling is vandaag. Ik ben heel
Nadere informatieJe hebt een heel dorp nodig om een kind op te voeden
Je hebt een heel dorp nodig om een kind op te voeden Wat kunnen leerkrachten, ouders en andere betrokkenen van de school samen doen om de ontwikkeling van de kinderen nog beter te ondersteunen? Vraag 1:
Nadere informatieAanwijzingen voor de nabespreking van de praktijkopdrachten. Praktijkopdracht: Logboek bijhouden. Praktijkopdracht: Versmallen of blijven leren
Aanwijzingen voor de nabespreking van de praktijkopdrachten Praktijkopdracht: Versmallen of blijven leren Nabespreking: De antwoorden op de vragen kunnen plenair of in groepjes van 3 à 4 personen uitgewisseld
Nadere informatieIk wilde een opdracht ontwikkelen voor leerlingen die voldoet aan de uitgangspunten van competentiegericht leren.
1/5 Fase 1: Wat wilde ik bereiken? Handelen/ ervaring opdoen Ik wilde een opdracht ontwikkelen voor leerlingen die voldoet aan de uitgangspunten van competentiegericht leren. De opdracht wilde ik zo ontwikkelen,
Nadere informatieCommuniceren met de achterban
1 Communiceren met de achterban Je wilt weten hoe je het beste communiceert met de achterban. Je wilt direct aan de slag en snel resultaten. Je hebt een hoe-vraag. Zoals iedereen. Maar als je werkelijk
Nadere informatieHet verhaal van mijn leven. Biografische cursus waarin buurtgenoten zich verbinden
Het verhaal van mijn leven Biografische cursus waarin buurtgenoten zich verbinden Cursus voor Fact-cliënten en andere buurtbewoners door Ria Velema, Ann Evers-Schillhorn van Veen, casemanagers Fact Lentis
Nadere informatieLet s talk about sex Eerste hulp bij seksuele voorlichting
Let s talk about sex Eerste hulp bij seksuele voorlichting Normen en waarden De spelleider wijst iemand aan die een casus voorlegt waarin seksuele voorlichting is gegeven aan een cliënt. Bespreek in tweetallen
Nadere informatieOPDRACHTEN BIJ THEMA 11 BELEID
OPDRACHTEN BIJ THEMA 11 BELEID Beleid is alleen nodig als je iets gaat veranderen. INLEIDING Het beleid van een organisatie bepaalt hoe je moet werken en wat de bestuurders belangrijk vinden. Dat beleid
Nadere informatie(Vak)teksten lezen in vmbo - mbo - Handleiding
(Vak)teksten lezen in vmbo - mbo - Handleiding Aan de slag met lezen in beroepsgerichte vakken Voor de verbetering van leesvaardigheid is het belangrijk dat leerlingen regelmatig en veel lezen. Hoe krijg
Nadere informatieWinkelen in het bos?
Winkelen in het bos? Natuur, tweede graad Doelstellingen Kinderen ervaren dat het bos uit verschillende delen en bewoners bestaat. Kinderen ontdekken verbanden tussen alle delen en bewoners van het bos.
Nadere informatieVoordoen (modelen, hardop denken)
week 11-12 maart 2012 - hardop-denktekst schrijven B Voordoen (modelen, hardop denken) Waarom voordoen? Net zoals bij lezen, leren leerlingen heel veel over schrijven als ze zien hoe een expert dit (voor)doet.
Nadere informatieWat weet je al? Je gaat bekijken wat je al over de overheid weet.
TAAK Wat heb je aan de overheid? In de taak van hoofdstuk 12 ga je ontdekken wat je aan de overheid hebt. Dat doe je in vier deeltaken: 1 Mijn sofi-nummer is 2 Moet de overheid voor werk zorgen? 3 Geen
Nadere informatieUser Centred Development! UCD Werkcollege blok 1 week 3
User Centred Development! UCD Werkcollege blok 1 week 3 Agenda! Problemen in de supermarkt! Feedback! Design review! Observatie oefening: Wat zit er in mijn tas?! Deel 1: Alleen kijken! Deel 2: Kijken
Nadere informatie13 Acquisitietips. AngelCoaching. Coaching en training voor de creatieve sector www.angelcoaching.nl
13 Acquisitietips AngelCoaching Coaching en training voor de creatieve sector Tip 1 Wat voor product/dienst ga je aanbieden? Maak een keuze, niemand kan alles! Tip 1 Veel ondernemers zijn gezegend met
Nadere informatieDe aarde viert feest
Landbouw graad 1 Lesvoorbereiding De aarde viert feest Zoek een mooi potje, vul het met (bos)grond en versier het. Print en knip de vriendenkaartjes 1 keer uit. Print de vriendenverhalen 1 keer uit. Print
Nadere informatieKennismaken met de beroepsbeoefenaar
Kennismaken met de beroepsbeoefenaar Tijdens je oriëntatie bij een bedrijf kom je verschillende beroepsbeoefenaars tegen. Om meer te weten te komen over de beroepsmogelijkheden in de techniek, ga je interviews
Nadere informatieTuin van Heden 3 en 4 Werken met kunst in de paasperiode. Kernles 1: Kunstenaar, wat vertel je mij?
Tuin van Heden 3 en 4 Werken met kunst in de paasperiode Opmerking vooraf: Voor de uitwerking van deze lessen hebben we doelen gehaald uit verschillende thema s van de betreffende graad. Na elk doel verwijzen
Nadere informatieAdvies en verkoopvaardigheden
Advies en verkoopvaardigheden en 1/6 Voorbereidingsopdracht bijeenkomst 1 Wat versta jij onder verkoop? Bewust worden wat verkopen in de apotheek is. Voorafgaand aan de eerste bijeenkomst oriënteer je
Nadere informatieUitleg boekverslag en boekbespreking
Uitleg boekverslag en boekbespreking groep 7 schooljaar 2014-2015 Inhoudsopgave: Blz. 3 Blz. 3 Blz. 3 Blz. 4 Blz. 6 Blz. 7 Blz. 7 Stap 1: Het lezen van je boek Stap 2: Titelpagina Stap 3: Inhoudsopgave
Nadere informatieLEERKRACHTGEDEELTE ACTIVITEIT HOE-FILE: HOE MAAK IK HET UIT? VAN LIEF NAAR EX.
LEERKRACHTGEDEELTE ACTIVITEIT HOE-FILE: HOE MAAK IK HET UIT? VAN LIEF NAAR EX. Omschrijving van de activiteit De leerlingen lezen tips over correct handelen als je het uitmaakt met je lief. Ze bespreken
Nadere informatieLes 3 - maandag 3 januari 2014 - De Wilgenstam kleutergroep van meester Jasper
Les 3 - maandag 3 januari 2014 - De Wilgenstam kleutergroep van meester Jasper Het lampje is aan, dat betekent dat we gaan filosoferen. Isa-Noa vertlede in de eerste les dat zij lippenstift en badeendjes
Nadere informatieLes 1 Integratie Leestekst: Een bankrekening. Introductiefase
Les 1 Integratie Leestekst: Een bankrekening "Welkom:... " Introductiefase 1. "In de afgelopen weken hebben we veel teksten gelezen. Deze teksten hebben we samengevat, we hebben vragen erbij gesteld, gekeken
Nadere informatieAls wij dit soort vragen stellen dan gaan wij uit van de talenten en mogelijkheden van cliënten.
Hand-out Workshop oplossingsgericht gesprekvoeren. Wat is oplossingsgericht werken? Volgens Mahlberg&Sjöblom (2011) wordt er over het algemeen uit gegaan van een probleem gerichte benadering. Een probleem
Nadere informatieVerslag Creatief Denken en Pitchen
Verslag Creatief Denken en Pitchen Jeroen Dusseldorp 2041664 PM1DV Leraar: Serge verwiel 1 Voorwoord Korte evaluatie van trainingen De beroepsvaardigheden trainingen vond ik dit blok toch wel het leukste
Nadere informatieHoe bereid ik een spreekbeurt voor?
Hoe bereid ik een spreekbeurt voor? Het maken van een spreekbeurt is eigenlijk niets anders dan het schrijven van een informatieve tekst (weettekst). Het is daarom handig om net zo te werk te gaan als
Nadere informatie3 Pesten is geen lolletje
Na deze les kun je: het verschil tussen plagen en pesten noemen; jouw ervaringen met pesten vertellen; uitleggen hoe je pesten kunt stoppen; afspraken maken over pesten. 3 Pesten is geen lolletje Pesten
Nadere informatieLesvoorbereiding Leef! Sociaal-emotionele vaardigheden klas 3-4
Lesvoorbereiding Leef! Sociaal-emotionele vaardigheden klas 3-4 Hoofdstuk Vaardigheid: Leerdoel: 1 Geluk Weten wat geluk is en dit kunnen omschrijven De leerling kan: zijn definitie van geluk geven; feiten
Nadere informatieLuisteren naar de Heilige Geest
Luisteren naar de Heilige Geest Johannes 14:16-17 En Ik zal de Vader bidden en Hij zal u een andere Trooster geven om tot in eeuwigheid bij u te zijn, de Geest der waarheid, die de wereld niet kan ontvangen,
Nadere informatieBijlage W2 groep 7 1
1 Inhoudsopgave 1 Inleiding: Waarom ik een werkstuk maak 2 Zo begin ik met mijn werkstuk 3 De onderdelen van het werkstuk 4 Waaraan moet mijn werkstuk voldoen? 4 Beoordelingsschema voor je werkstuk 5 Hoe
Nadere informatieBijlage Stoere Schildpadden
Bijlage Stoere Schildpadden Deze bijlage hoort bij de beschrijving van de interventie Stoere Schildpadden, zoals die is opgenomen in de databank Effectieve Jeugdinterventies. Meer informatie: www.nji.nl/jeugdinterventies
Nadere informatieSpider(wo)man. Doelstellingen
Spider(wo)man Vrouwendag/gender, derde graad Doelstellingen Kinderen benoemen kenmerken van helden Kinderen onderzoeken in hoeverre de rol van een meisje verschilt met de rol van een jongen in een film
Nadere informatie