Effectiviteit van voeding gerelateerde interventies op valongevallen FACTSHEET

Transcriptie

1 Effectiviteit van voeding gerelateerde interventies op valongevallen FACTSHEET

2 Factsheet: 36 Projectnummer Auteurs: Marloes Martens (ResCon), Arlette Hesselink (ResCon) en Judith Kuiper (VeiligheidNL) Mei 2014

3 Effectiviteit van voeding gerelateerde interventies op valongevallen Inleiding Vallen is de meest voorkomende oorzaak van letsel door een ongeval bij ouderen. In 2012 zijn in Nederland plussers na een val behandeld op een afdeling voor Spoedeisende Hulp van een ziekenhuis: ofwel elke 5 minuten is één 55-plusser gevallen waarvoor er een behandeling noodzakelijk is 1. Door veroudering vermindert de botkwaliteit, neemt de spiermassa af en verliezen gewrichten hun soepelheid. Een optimale voeding kan bij ouderen van positieve invloed zijn op het bevorderen van een goede gezondheid en het behouden van functionaliteit. In deze factsheet wordt op basis van de literatuur inzicht gegeven in de stand van zaken over voeding en het risico op valongevallen, letsels door valongevallen en de effectiviteit van voedingsinterventies ter preventie van valongevallen. Voeding en ouderen Uit de Nederlandse Voedselconsumptiepeiling ouderen blijkt dat zelfstandigwonende 70-plussers meer ongezonde verzadigde vetzuren en zout en minder volkoren producten, fruit en vis eten dan de richtlijnen goede voeding voorschrijven 2,3. Verder blijkt dat drie van de vier 70-plussers het advies van de gezondheidsraad om extra vitamine D te slikken niet opvolgt. Daarnaast is er de afgelopen jaren veel aandacht voor ondervoeding bij ouderen. Uit prevalentie schattingen blijkt dat 7% tot 33% van de ouderen ondervoed is 4. Omdat er nog geen betrouwbare methode is om ondervoeding te bepalen is het lastig het exacte aantal ondervoede ouderen vast te stellen. Ook overgewicht komt steeds vaker voor bij ouderen. In 2012 had ongeveer één op de vijf ouderen ernstig overgewicht (BMI 35) 5. Voedingsstoffen en valongevallen Er is geen directe relatie tussen voedingsstoffen en het risico op valongevallen bekend. Wel bestaat er een relatie tussen een tekort aan bepaalde voedingsstoffen en de afname van botkwaliteit, spiermassa en slechtere bloedtoevoer naar het zenuwstelsel. Dit kan een negatieve invloed hebben op spierkracht, mobiliteit en balans en zou daardoor de kans op een valongeval kunnen vergroten. Daarnaast is een slechte botkwaliteit gerelateerd aan een grotere kans op botbreuken 6. Bepaalde voedingsstoffen zijn dus van belang om een slechte botkwaliteit, afname van spiermassa, verminderde soepelheid van gewrichten en een verslechterd zenuwstelsel tegen te gaan. Zo kunnen voedingsmiddelen die rijk zijn aan vitamine D, calcium, B12, foliumzuur en eiwitten ondersteunend zijn voor een goede gezondheid en het behouden van functionaliteit. Vitamine D is samen met calcium van belang voor de opbouw en het onderhoud van botten. Zowel verminderde calcium als vitamine-d-insufficiëntie hebben een negatief effect op de botkwaliteit 6. Calcium is verder van belang voor een goede werking van de zenuwen en er is een positieve relatie gevonden tussen calciuminname en een lagere BMI, spiermassa en knijpkracht 7. Vitamine B12 en foliumzuur zijn nodig voor het aanmaken

4 en herstellen van cellen en weefsel. Daarnaast is vitamine B12 van belang om het zenuwstelsel in een goede conditie te houden. Onderzoek heeft bij kwetsbare ouderen een relatie aangetoond tussen een lage vitamine B12 waarde en een lagere botmassa en een hogere kans op botbreukrisico 8. Er is echter op dit moment nog geen duidelijk mechanisme gedefinieerd dat het mogelijke verband tussen B12 en de kwaliteit van het bot kan uitleggen 9. Tenslotte levert eiwit calorieën en aminozuren. Aminozuren zijn bouwstenen voor het eiwit in lichaamscellen. Over- en ondergewicht en valongevallen Er is geen relatie aangetoond tussen Body Mass Index (BMI) en valincidentie en de relatie tussen BMI en fractuurrisico is lastig aan te tonen 10,11. Dit heeft onder andere te maken met de relaties die er zijn tussen BMI, de botdichtheid en het fractuurrisico en type fractuur. Een lage BMI is bij ouderen bijvoorbeeld een risicofactor voor heupen osteoporose gerelateerde fracturen terwijl een hoge BMI een risicofactor is voor bovenarmfracturen. Ernstig ondergewicht verhoogt de kans op botontkalking en daarmee het risico op botbreuken. Zo hebben studies aangetoond dat een laag lichaamsgewicht (BMI < 20 of gewicht < 60 kg) bij vrouwen het risico op een fractuur verhoogt 12,13. Door overgewicht neemt het risico op botontkalking juist af, maar kan het kraakbeen worden aangetast. In diverse onderzoeken wordt de relatie tussen een extreem hoge of lage BMI met mobiliteit en balans genoemd, maar deze wordt niet in relatie gebracht met het val- en / of fractuurrisico. Voedingsinterventies Voedingssupplementen en valongevallen Onderzoek heeft aangetoond dat vitamine D suppletie, bij ouderen (zowel thuiswonend als in zorginstellingen en ziekenhuizen) met lage vitamine D waarden, leidt tot een afname van het aantal valincidenten 14t/m16. Van andere voedingssupplementen, zoals melkpoeder, calcium, energie en eiwitrijke voedingssupplementen, is niet aangetoond dat het valrisico door gebruik ervan vermindert 7, 17,t/m19. Voedingssupplementen en letsel Vitamine D suppletie in combinatie met calcium leidt, bij bewoners van zorginstellingen en ziekenhuizen, tot een afname van het aantal (heup)botbreuken 15,16. Verder zijn er geen voedingssupplementen bekend waarvan is aangetoond dat ze de kans op letsel bij een val verkleinen. Wel wordt er dit moment een onderzoek uitgevoerd door een consortium van het ErasmusMC, VUmc en de Wageningen Universiteit naar het effect van vitamine B12 en foliumzuur suppletie op het voorkomen van botbreuken 8. Voedingssupplementen en gezondheid De Gezondheidsraad heeft in 2011 geconcludeerd dat er te weinig kwalitatief goed onderzoek beschikbaar is om te kunnen concluderen of interventies gericht op bijvoeden effectief zijn in het aanpakken van ondervoeding 20. Ook is er geen, in Nederland uitgevoerde, interventie bekend gericht op de aanpak van overgewicht bij ouderen in het algemeen 21. Conclusie en aanbevelingen Hoewel er relaties zijn tussen een tekort aan bepaalde voedingsstoffen en de afname van botkwaliteit, spiermassa en zenuwstelsel, zijn er geen voedingsinterventies waarvan is aangetoond dat ze het valrisico bij ouderen in het algemeen verminderen. Het aanvullend gebruik van vitamine D heeft vooral zin voor risicogroepen, waarbij vitamine D tekort voorkomt. Vitamine D suppletie leidt binnen deze 2

5 groepen tot minder vallen en bij niet-zelfstandig wonende ouderen leidt vitamine D in combinatie met calcium tot minder (heup-) fracturen. door de Gezondheidsraad in 2006 uitgebrachte richtlijnen goede voeding voor de algemene bevolking. Aandacht voor een goede voedingsstatus van ouderen is belangrijk, maar er is vooralsnog geen aanleiding om ouderen aanvullende voedingsadviezen te verstrekken bovenop de Geraadpleegde bronnen 1 VeiligheidNL. Letsel Informatie Systeem Amsterdam: VeiligheidNL. 2 Ocke MC, Buurma-Rethans EJM, Boer EJ de, Wilson-van den Hooven C, Etemad-Ghameslou Z, Drijvers JJMM en Rossum CTM van. Diet of community-dwelling older adults: Dutch National Food Consumption Survey Older adults [De voeding van zelfstandig-wonende ouderen: Nederlandse Voedselconsumptiepeiling Ouderen ] Bilthoven: RIVM. 3 Gezondheidsraad. Richtlijnen Goede Voeding Den Haag: Gezondheidsraad. 4 Gezondheidsraad. Ondervoeding bij ouderen. November Den Haag: Gezondheidsraad. 5 CBS. Statline. MTI=Off. Geraadpleegd in april CBO. Richtlijn Osteoporose en fractuurpreventie (3e herziening). Utrecht: CBO. 7 Radavelli-Bagatini S, Zhu K, Lewis JR, Dhaliwal SS en Prince PL. Association of Dairy Intake with Body Composition and Physical Function in Older Community-Dwelling Women. Journal of the academy of nutrition of nutrition and dietetics. 2013; 113(12): Wijngaarden JP van, Dhonukshe-Rutten RAM, Schoor NM van, Velde N van der, Swart KMA, Enneman AW, Dijk SC van, Brouwer-Brolsma EM, Zillikens MC, Meurs JBJ van, Brug J, Uitterlinden AG, Lips P en Groot LCPGM de. Rationale and design of the B-PROOF study, a randomized controlled trial on the effect of supplemental intake of vitamin B12 and folic acid on fracture incidence. BMC Geriatrics. 2011; 11: Clarke M, Ward M, Strain JJ, Hoey L, Dickey W, McNulty H. B-vitamins and bone in health and disease: the current evidence. Roc Nutr Soc. February 2014; 26: Ong T, Sahota O, Tan W, Marshall L. A United Kingdom perspective in the relationship between body mass index (BMI) and bone health: A cross sectional analysis of data from the Nottingham Fracture Liaison Service. Bone February 2014; 59: Johansson H, Kanis JA, et al. A Meta-Analysis of the Association of Fracture Risk and Body Mass Index in Women. Journal of Bone and Mineral Research. January 2014; 29(1): Laet C de, Kanis JA, Oden A, Johanson H, Johnell O, Delmas P, et al. Body mass index as a predictor of fracture risk: a meta-analysis. Osteoporos Int. 2005;16: Pluijm SM, Koes B, Laet C de, Schoor NM van, Kuchuk NO, Rivadeneira F, et al. A simple risk score for the assessment of absolute fracture risk in general practice based on two longitudinal studies. J Bone Miner Res. 2009;24: Gillespie LD, Robertson MC, Gillespie WJ, Sherrington C, Gates S, Clemson LM en Lamb SE. Interventions for preventing falls in older people living in the community. Cochrane Database of Systematic Reviews 2012, Issue 9. Art. NO: CD DOI: / CD pub3. 15 Cameron ID, Gillespie LD, Robertson MC, Murray GR, Hill KD, Cumming R en Kerse N. Interventions for preventing falls in older people in care facilities and hospitals. Cochrane Database of Systematic Reviews 2012, Issue 12. Art. No.: CD DOI: / CD pub3. 16 VeiligheidNL. Effectiviteit van vitamine D op valongevallen. Juni Amsterdam: VeiligheidNL. 3

6 17 Gray-Donald K, Payette H, Boutier V. Randomized clinical trial of nutritional supplementation shows little effect on functional status among free-living frail elderly. Journal of Nutrition. 1995;125(12): McMurdo ME, Price RJ, Shields M, Potter J en Stott DJ. Should oral nutritional supplementation be given to undernourished older people upon hospital discharge? A controlled trial. Journal of the American Geriatrics Society. 2009;57(12): Dangour AD, Albala C, Allen A, Grundy E, Walker DG, Aedo C, Sanchez H, Fletcher O, Elbourne D en Uauy R. Effect of a nutrition supplement and physical activity program on pneumonia and walking capacity in Chilean older people: a factorial cluster randomizes trial. PLoS Med. 2011; 8(4):e Gezondheidsraad. Ondervoeding bij ouderen. November Den Haag: Gezondheidsraad. 21 RIVM. Geraadpleegd in april VeiligheidNL wil Dr. Lisette de Groot en Dr. Janneke van Wijngaarden bedanken voor het verstrekken van inhoudelijke input bij het opstellen van deze factsheet. Bij de samenstelling van deze publicatie is de grootst mogelijke zorgvuldigheid in acht genomen. VeiligheidNL aanvaardt echter geen verantwoordelijkheid voor eventuele, in deze uitgave voorkomende, onjuistheden of onvolkomenheden. Overname van tekst of gedeelten van tekst is toegestaan, mits met de juiste bronvermelding. Indien tekst gebruikt wordt voor commerciële doelstellingen dient altijd vooraf schriftelijke toestemming verkregen te zijn. Disclaimer Bij de samenstelling van deze publicatie is de grootst mogelijke zorgvuldigheid in acht genomen. VeiligheidNL aanvaardt echter geen verantwoordelijkheid voor eventuele, in deze uitgave voorkomende, onjuistheden of onvolkomenheden. Overname van tekst of gedeelten van tekst is toegestaan, mits met de juiste bronvermelding. Indien tekst gebruikt wordt voor commerciële doelstellingen dient altijd vooraf schriftelijke toestemming verkregen te zijn. 4