Dieet bij chronisch nierfalen

Transcriptie

1 Dieetbehandelingsrichtlijn Dieet bij chronisch nierfalen Doelgroep: Volwassen patiënten zonder nierfunctievervangende therapie Deze richtlijn vervangt: Dieetbehandelingsrichtlijn Chronische nierinsufficiëntie Uitgevers (voorheen Elsevier) 2007 Deze richtlijn dient als basis voor het diëtetiek onderdeel van de multidisciplinaire richtlijn chronisch nierfalen. Een samenvatting is opgenomen in de artsenwijzer diëtetiek. De belangrijkste wijzigingen zijn t.o.v. de richtlijn uit 2007: De papieren richtlijn is digitaal geworden waarbij door middel van links meer achtergrondinformatie verkregen kan worden. De te verzamelen gegevens onder (para)medische gegevens en diëtistische gegevens zijn uitgebreid. Screening van voedingstoestand en verzamelen antropometrische gegevens zijn samengevoegd en uitgebreider weergegeven onder nutritional assessment. De doelen van de dieetbehandeling zijn uitgebreider omschreven en onderverdeeld in behandeling progressiefactoren, behandeling complicaties en cardiovasculair risicomanagement. De dieetkenmerken voor energie, eiwit, natrium, fosfaat en calcium zijn aangepast. Bij ernstige ondervoeding wordt er gestreefd naar een hogere eiwitinname. Er is meer aandacht voor mineraal- en botstoornis. Normalisatie van urinezuur is als nieuw kenmerk opgenomen. Sterfruit en producten met sterfruit worden ontraden. T.a.v. inhoud is de opsplitsing tussen het eerste en tweede consult vervallen. T.a.v. evaluatie : frequentie van consult is verhoogd. Het onderdeel bijzonderheden is toegevoegd. Deze richtlijn bevat aanbevelingen van algemene aard. Het is mogelijk dat in een individueel geval deze aanbevelingen niet van toepassing zijn. Het is de verantwoordelijkheid van de behandelend diëtist te beoordelen of de richtlijn voor de individuele patiënt toepasbaar is. Er kunnen zich feiten of omstandigheden voordoen waardoor, in het belang van een goede zorg voor de patiënt, van deze richtlijn moet worden afgeweken. Afdrukdatum : Pagina 1 van 7

2 Inhoud 1. (Para)medische gegevens 2. Diëtistische gegevens 3. Dieetbehandelplan 4. Bijzonderheden 5. Duur en intensiteit 6. Methodieken en materialen 7. Literatuur 1. (Para)medische gegevens 1.1 Ziektebeeld Diagnose: Beloop: Overige: Klachten: Complicaties: Overig: Stadium chronische nierschade met basislijden, eventuele nevendiagnose(s) link naar AR CNF diagnose Laboratorium waarden: link naar AR CNF normaal en streefwaarden Serum: ureum, kreatinine, natrium, kalium, calcium, fosfaat, PTH, bicarbonaat, urinezuur, Hb link naar AR CNF ijzermetabolisme en anemie, HbA1c, glucose, lipidenspectrum, CRP, albumine, 25(OH) vitamine D link naar PP CNF vitaminesuppletie In 24-uurs urine: hoeveelheid diurese, ureum, kreatinine, natrium en eiwit; geschatte eiwit- en natriuminname link naar AR CNF normaal en streefwaarden Persoons- en relevante sociale gegevens, lengte, gewicht(sverloop), BMI en buikomvang, bloeddruk, evt. SGA of score screening op ondervoeding Ten gevolge van metabole veranderingen zoals moeheid, jeuk, smaakveranderingen, anorexie, misselijkheid link naar AR CNF klachten Cardiovasculaire problemen link naar AR CNF cardiovasculair risico, infecties, hyperparathyroïdie, gastrointestinale klachten, overvulling, verslechtering voedingstoestand, uremische complicaties Transplantabiliteit 1.2 Medische geschiedenis Basislijden dat het nierfalen heeft veroorzaakt: hypertensie, diabetes mellitus, nierziekte (zich evt. uitend in nefrotisch syndroom) en andere oorzaken van verminderde nierfunctie, eerdere niertransplantatie link naar AR CNF diagnose Relevante co-morbiditeiten: o.a. hartfalen en jicht Relevante medische voorgeschiedenis 1.3 Dieetgeschiedenis Eerdere diëten bij chronisch nierfalen, eventueel diëten voor andere aandoeningen 1.4 Relevant medicijngebruik Soort, hoeveelheid en tijdstip van inname: Onder andere: antihypertensiva, diuretica, vitamine D3 en alfacalcidol, fosfaatbinders incl. calciumzouten, calcimimetica, erytropoetïne, ijzerpreparaten, ionenwisselaars, natriumbicarbonaat, cholesterolverlagende medicatie, insuline, orale bloedglucoseverlagende medicatie link naar FS CNF medicatie 1.5 Behandeling Link naar AR CNF behandeling Dieetadviezen en medicatie link naar FS CNF medicatie, vitaminesuppletie link naar PP CNF vitaminesuppletie Afdrukdatum : Pagina 2 van 7

3 2. Diëtistische gegevens 2.1 Voedingsanamnese Dietary history methode, 24-h recall, voedingsdagboek 2.2 Voedingsanalyse Beoordelen van eiwit, natrium, kalium, fosfaat, energie, vocht, verzadigd vet, vezels en volwaardigheid van de voeding 2.3 Nutritional assessment BMI, gewichtsverloop, eiwitinname en evt. SGA of score screening op ondervoeding (nota bene: vochtretentie kan een vertekend beeld geven) link naar PP CNF nutritional assessment Bij opname in het ziekenhuis: screenen op ondervoeding (MUST of SNAQ) 2.4 Voedingspatroon Aandachtspunten: aversie tegen bepaalde voedingsmiddelen smaakveranderingen t.g.v. uremische complicaties en/of medicijngebruik anorexie t.g.v. uremische klachten dorstgevoel waarde die patiënt hecht aan eten betekenis van het dieet voor de patiënt emotionele en/of culturele invloeden op voedingspatroon 2.5 Externe factoren Houding omgeving, financiën, werk, sociale factoren, vermoeidheid, psychische belasting, toekomstperspectief 3. Dieetbehandelplan 3.1 Doel Behandeling progressiefactoren bijdrage leveren aan vertraging achteruitgang nierfunctie ondersteunen van de bloeddrukregulatie link naar AR CNF natrium- en vochthuishouding bijdrage leveren aan verminderen proteïnurie indien van toepassing: bijdrage leveren aan goede diabetesregulatie bijdrage leveren aan normalisering van serum urinezuur Behandeling complicaties: bijdrage leveren aan behandeling anemie bijdrage leveren aan goede calcium- en fosfaathuishouding; streven naar normaalwaarde serum fosfaat 0,7-1,3 mmol/l, serum calcium 2,10-2,55 mmol/l en normaalwaarde ipth link naar AR CNF mineraal- en botstoornis link naar FS CNF fosfaatbinders bijdrage leveren aan de behandeling van metabole acidose; streven naar serum totaal bicarbonaat 22 mmol/l link naar AR CNF acidose regulering van de elektrolytenbalans; streven naar serum kalium < 5,0 mmol/l uitstellen van uremische klachten bewaken van de voedingstoestand en voorkomen van ondervoeding; streven naar een eiwitinname die overeenkomt met de eiwitbehoefte (zie kenmerken) verminderen van vochtretentie Afdrukdatum : Pagina 3 van 7

4 3.1.3 Cardiovasculair risicomanagement: vermindering van het risico op cardiovasculaire complicaties link naar AR CNF cardiovasculair risico gewichtsreductie bij overgewicht (BMI >25 kg/m 2 ) verbetering van de leefstijl (stimuleren van beweging, stoppen met roken) 3.2 Kenmerken Energie: basaalmetabolisme inschatten m.b.v. FAO/WHO/UNU (1985)-formule of Harris & Benedict (1984)-formule uitgaande van het actuele gewicht (tenzij evident veel vocht vastgehouden wordt) x 1,3 voor activiteit en ziekte. Het kan wenselijk zijn om bij een BMI > 27 kg/m 2 het gewicht te corrigeren naar het gewicht bij BMI 27 kg/m 2 om overschatting te voorkomen. Advies t.a.v. energie evalueren (a.d.h.v. het gewichtsverloop) en zo nodig aanpassen. link naar PP CNF energie Bij verhoogde hoeveelheid abdominaal vet streven naar afname van de buikomvang, bij overgewicht streven naar gewichtsverlies. Eiwit: 0,8 gram per kg actueel lichaamsgewicht. link naar AR CNF eiwit Ga bij BMI > 27 kg/m 2 uit van gewicht BMI = 27 kg/m 2 en bij overvulling van het gewicht voordat er sprake was van overvulling. Bij (ernstige) ondervoeding: gram eiwit per kg actueel lichaamsgewicht of gecorrigeerd lichaamsgewicht. Er zijn aanwijzingen dat ouderen meer eiwit nodig ter voorkoming van sarcopenie (expert opinion). Er is echter nog geen consensus vanaf welke leeftijd dit zou gelden. Ook de hoogte van de eiwitaanbeveling is nog niet uitgekristalliseerd. Onderzoek bij CNF ontbreekt. Natriumbeperking bij hypertensie en/of albuminurie: 2000 tot max mg ( mmol) of 5 tot max. 6 gram NaCl per dag. link naar AR CNF natrium- en vochthuishouding link naar PP jodium Kaliumbeperking op geleide van laboratoriumbepalingen: bij serum kalium >5,0 mmol/l: mg (50-75 mmol) afhankelijk van voedingsanamnese en/of gebruik kaliumverlagende medicatie. link naar AR CNF kalium Fosfaatbeperking op geleide van laboratoriumbepalingen: bij serum fosfaat >1,3 (1,4) mmol/l of ipth > normaalwaarde: fosfaat mg, waarbij dit een adequate eiwitinname niet in de weg mag staan. Indien fosfaatbindende medicatie geïndiceerd is, zal afstemming van fosfaatbindende medicatie op fosfaatintake nodig zijn. link naar AR CNF mineraal- en botstoornis Calcium: < 2000 mg elementair calcium, dit is inclusief het calcium verkregen uit fosfaatbinders op basis van calcium. link naar AR CNF mineraal- en botstoornis Vocht: 1,5 2 liter/dag. link naar AR CNF natrium- en vochthuishouding Fructose: bij verhoogd serum urinezuur: fructose beperken link naar AR CNF fructose Voeding samenstellen voor zover mogelijk volgens adviezen Richtlijnen Goede Voeding. 3.3 Inhoud stel de diëtistische diagnose en bespreek deze met de patiënt bespreek de behandeldoelen met de patiënt geef uitleg over nierfunctiestoornissen en de relatie voeding en behandeling geef uitleg over kenmerken dieetbehandelplan geef advies voor dagelijkse toepassing dieet aan de hand van de gewoonten van de patiënt (anamnese) indien nodig, verstrek en bespreek schriftelijk materiaal: o dieetboek Eten met plezier o handboek voor preventie en zelfzorg Leven met chronische nierschade o zorgboek Mijn niergids Leven met een nierfunctievervangende behandeling o materialen Grip op zout o indien aanwezig eigen materiaal stel dieetadvies op Afdrukdatum : Pagina 4 van 7

5 o vermeld zo nodig relevante hoeveelheden voedingstoffen (bv. eiwit, natrium) o vermeld bij patiënten die fosfaatbinders gebruiken de verdeling over de dag bespreek dieettoepassing en begrip van dieet evalueer gewenste voedingsveranderingen en pas zo nodig behandelplan en/of dieetadvies aan evalueer effect van het dieet aan de hand van laboratoriumuitslagen en/of informatie arts/patiënt en stel zo nodig dieetadvies bij evalueer gewichtsverloop en voedingstoestand geef begeleiding bij gedragsverandering geef nadere informatie en instructie over variatie, praktische tips en toepassing in bijzondere situaties attendeer op E-zorg modules, zoals of (ook als app beschikbaar) schenk aandacht aan de NVN (Nierpatiënten Vereniging Nederland) en/of de plaatselijke nierpatiëntenvereniging attendeer op de patiëntenversie van de multidisciplinaire richtlijn predialyse, deze staat op de website van de NVN. 3.4 Evaluatie: Ten minste 4 maal per jaar aan de hand van: - voedingsanamnese/-analyse - nutritional assessment - laboratoriumwaarden - dieettoepassing - gedragsverandering 4. Bijzonderheden Het beloop van chronisch nierfalen wordt bepaald door de diagnose / oorzaak, het stadium van nierfunctie (egfr), de mate van albuminurie en de aanwezigheid van andere risicofactoren en comorbiditeit. Chronisch nierfalen wordt ingedeeld volgens de KDIGO indeling, gebaseerd op GFR en albuminurie. link naar FS CNF diagnose De eiwitinname kan worden bepaald a.h.v. voedingsanamnese en worden berekend o.b.v. de ureum- en totaal eiwituitscheiding in 24-uurs urine. link naar AR CNF normaal en streefwaarden Medicatie zoals natriumpolystyreensulfonaat en natriumbicarbonaat leveren een grote bijdrage aan de totale natriuminname. link naar FS CNF medicatie ACE-remmers of Angiotensine II (AT1)-antagonisten (ARB s) kunnen leiden tot een verhoogd serum kalium. Gebruik van een kaliumrijke voeding heeft een gunstige invloed op de bloeddruk. Zolang het serum kaliumgehalte het toelaat, is het advies om meer plantaardige producten, zoals groente en fruit te gebruiken. Gebruik van kaliumzout (KCl) wordt echter afgeraden. Fosfaat dat van nature in voedingsmiddelen zit (organisch fosfaat) wordt voor 40-80% opgenomen. Anorganisch fosfaat uit additieven wordt vrijwel volledig geresorbeerd. Op grond van het dieetadvies bespreekt de diëtist het tijdstip van inname van de voorgeschreven fosfaatbinders en gebruik van evt. kaliumverlagende medicatie. link naar FS CNF medicatie Fosfaatbinders op basis van calcium kunnen een behoorlijke bijdragen leveren aan de calciuminname. link naar FS CNF medicatie Bij hypoalbuminemie moet de uitslag van het serum calcium gecorrigeerd worden. link naar AR CNF normaal en streefwaarden Afdrukdatum : Pagina 5 van 7

6 De benodigde hoeveelheid vocht is mede afhankelijk van de hoeveelheid vocht die verloren gaat (naast urine, ook via ontlasting, uitademing en transpiratie). Er is in normale omstandigheden dagelijks minimaal 500 ml (ouderen 700 ml) urine nodig om de afvalstoffen af te kunnen voeren. Suppletie van vitamine D3 is geïndiceerd als de patiënt behoort tot de door de Gezondheidsraad gedefinieerde risicogroepen of bij een deficiënte spiegel. Suppletie van een multi-vitaminepreparaat kan zijn geïndiceerd als de voeding ten gevolge van de dieetbeperkingen deficiënt is. Bij verdere achteruitgang van nierfunctie kan er sprake zijn van verslechterde eetlust. Bij onvoldoende voedselinname wordt gebruik gemaakt van dieetpreparaten en/of dieetproducten passend binnen de dieetbeperkingen (bijvoorbeeld verlaagd in elektrolyten, evt. klein volume). Bij onvoldoende resultaat zijn de mogelijke vervolgbehandelingen: enterale voeding middels sonde of start nierfunctievervangende therapie. Bij nierfalen stadia G3-G5: Gebruik van sterfruit en sterfruitproducten wordt vanwege neurotoxiciteit afgeraden. link naar PP CNF sterfruit. 5. Duur en intensiteit Dieetbehandeling is een onderdeel van de totale behandeling van deze chronische ziekte. Vanwege de vele aanpassingen in de voeding heeft dit in het algemeen een grote impact voor de patiënt. Het aantal consulten nodig voor de dieetuitleg is afhankelijk van het stadium van nierfalen en de aanwezigheid van complicaties. De stadia van nierfalen zijn gebaseerd op de GFR en is beschreven in de KDOQI CKD guidline (2002); aan deze indeling is later de mate van albuminurie toegevoegd. In de KDIGO guideline CKD (2013) is een herziening van de indeling vastgesteld. GFR Albuminurie G1 90 A1 < 3 mg/mmol G A mg/mmol G3a A3 > 30 mg/mmol G3b G G5 < 15 De NfN zal naar verwachting deze nieuwe indeling overnemen. link naar AR CNF diagnose Voor chronisch nierfalen met laag risico (stadia G1-G2/A1: GFR >60 en albuminurie < mg/mmol) volstaat voedingszorg volgens zorgprofiel 1 en 2, zelfmanagement en algemeen voedingsadvies. Bij mild verhoogd risico (stadium G1-G2/A2 en G3a/A1) is zorgprofiel 3, individuele dieetbehandeling, aangewezen. Er zijn gemiddeld 2 consulten nodig voor dieetuitleg, daarna 1-2 vervolgconsulten per jaar. Bij matig verhoogd (G1-G2/A3, G3a/A2 en G3b/A1) is zorgprofiel 3, individuele dieetbehandeling van toepassing als de huisarts de behandelaar blijft. Wordt de nefroloog de hoofdbehandelaar, dan kan zorgprofiel 4, specialistische dieetbehandeling de voorkeur verdienen. Er zijn gemiddeld 2 consulten nodig voor dieetuitleg, daarna 1-2 vervolgconsulten per jaar. Bij sterk verhoogd risico (G3a/A3, G3b/A2-A3 en G4-G5 zonder nierfunctievervangende therapie) is zorgprofiel 4, specialistische dieetbehandeling van toepassing. Er zijn gemiddeld 2 consulten nodig voor aanvullende dieetuitleg, daarna 4-6 vervolgconsulten per jaar. Heeft de patiënt geen dieetbehandeling gehad in een eerder stadium van chronisch nierfalen, dan zijn gemiddeld 4 consulten nodig voor dieetuitleg. Extra consulten zijn nodig bij (metabole) complicaties, co-morbiditeit en slechte voedingstoestand. Afdrukdatum : Pagina 6 van 7

7 6. Methodieken en materialen SGA-screenings toolkit, materialen Grip op Zout. Schriftelijk materiaal: Eten met plezier, Leven met chronische nierschade, Als uw nieren niet meer goed werken - chronische nierschade, Mijn niergids, persoonlijke dieetadvieslijst. E-zorg: (de eetmeter is ook als app beschikbaar) 7. Literatuur 1. Centraal Begeleidings Orgaan (CBO). (2011). Multidisciplinaire richtlijn cardiovasculair risicomanagement (herziening 2011). Geraadpleegd op 21 januari 2013, van 2. Fouque, D. et al (2007). European Best Practice Guidelines (EBPG) Guideline on Nutrition. Nephrology Dialysis Transplantation, 22(Suppl 2), ii45 ii87. doi: /ndt/gfm Fouque, F., Pelletier, S., Mafra, D. & Chauveau, P. (2011). Nutrition and chronic kidney disease. Kidney International, 80(4), doi: /ki Gansevoort, R. Naar een nieuwe CKD classificatie. (2011). Nederlands Tijdschrift voor Nefrologie, 1(3), Kidney Disease: Improving Global Outcomes (KDIGO) CKD MBD Work Group KDIGO Clinical practice guideline for the diagnosis, evaluation, prevention, and treatment of chronic kidney disease mineral and bone disorder (CKD MBD). Kidney International, 76(Suppl 113), S1 S130. doi: /ki t/m /ki Kidney Disease: Improving Global Outcomes (KDIGO) CKD Work Group KDIGO 2012 (2013). Clinical Practice Guideline for the Evaluation and Management of Chronic Kidney Disease. Kidney International, Suppl 3(1), doi: /kisup t/m /kisup Kwakernaak, A.J. (2014). Pathophysiological aspects of lifestyle and the kidney. Proefschrift. 8. Nederlandse federatie voor Nefrologie (NfN), Kwaliteitscommissie(2014). Voeding en vitaminesuppletie bij nierinsufficiëntie en dialyse. Geraadpleegd op 30 mei 2014, van Voeding-en-vitaminesuppletie-revisie-2014-definitief.pdf 9. Nederlandse federatie voor Nefrologie (NfN), Kwaliteitscommissie. (2010). Richtlijn Mineraal- en botstoornis. Geraadpleegd op 7 februari 2011, van en-botstoornis-2010.pdf 10. Raymakers, J.A., Kreutzer, H.J.H. & Schneeberger, P.M. (2008). Interpretatie van medisch laboratoriumonderzoek (1 e druk, 3 e oplage). Houten, Bohn Stafleu van Loghum. 11. Weijs, P.J.M. & Kruizenga, H.M. (2009). Wat is de energiebehoefte van mijn patiënt? Nederlands Tijdschrift voor Voeding & Diëtetiek, 64(5) s1-s7. Afdrukdatum : Pagina 7 van 7