VOETEN EN DIABETES. Margreet van Putten. Bohn Stafleu van Loghum

Transcriptie

1

2 VOETEN EN Margreet van Putten DIABETES Bohn Stafleu van Loghum

3 Voeten en diabetes

4 Voeten en diabetes M.A. van Putten Bohn Stafleu van Loghum Houten 2008

5 2008 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Uitgeverij Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën of opnamen, hetzij op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voor zover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16b Auteurswet 1912 j het Besluit van 20 juni 1974, Stb. 351, zoals gewijzigd bij Besluit van 23 augustus 1985, Stb. 471 en artikel 17 Auteurswet 1912, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (Postbus 3051, 2130 KB Hoofddorp). Voor het overnemen van (een) gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet 1912) dient men zich tot de uitgever te wenden. Samensteller(s) en uitgever zijn zich volledig bewust van hun taak een betrouwbare uitgave te verzorgen. Niettemin kunnen zij geen aansprakelijkheid aanvaarden voor drukfouten en andere onjuistheden die eventueel in deze uitgave voorkomen. ISBN NUR 890 Ontwerp omslag: TEFF ( Ontwerp binnenwerk: Studio Bassa, Culemborg Automatische opmaak: Alfabase, Alphen a/d Rijn Eerste druk 1999: Uitgeverij Fundament, Arnhem Tweede druk 2002: Uitgeverij Fundament, Arnhem Derde, herziene druk 2008 Bohn Stafleu van Loghum Het Spoor 2 Postbus GA Houten

6 Inhoud 9Voorwoord 9 11 Inleiding 11 1 Wat is suikerziekte - wat is diabetes mellitus? 15 2 Feiten en cijfers 31 3 Neuropathische problemen 47 4 Angiopathische problemen 59 5 Biomechanische aspecten 71 6 De charcotvoet 91 7 Screenen op risicofactoren Een wond: wat nu? Preventie: voorkomen is beter dan genezen De diabetische voet Screeningsformulier voeten van diabetespatiënten Nawoord Casus bij hoofdstuk Casus bij hoofdstuk 2 177

7 6 voeten en diabetes 179 Casus bij hoofdstuk Casus bij hoofdstuk Casus bij hoofdstuk Casus bij hoofdstuk Casus bij hoofdstuk Casus bij hoofdstuk Casussen bij hoofdstuk Casus bij hoofdstuk Antwoorden van casus hoofdstuk Antwoorden van casus hoofdstuk Antwoorden van casus hoofdstuk Antwoorden van casus hoofdstuk Antwoorden van casus hoofdstuk Antwoorden van casus hoofdstuk Antwoorden van casus hoofdstuk Antwoorden van casus hoofdstuk Antwoorden van casus hoofdstuk Antwoorden van casus hoofdstuk Tests Bronvermelding Ruimte voor aantekeningen 226

8 inhoud Register 227

9 Voorwoord Voetulcera zijn een gevreesde complicatie van diabetes mellitus. Men schat dat er op dit moment in Nederland minimaal diabetespatiënten zijn met een voetulcus. Behandeling van deze ulcera kan door een trage wondgenezing soms maanden duren en langdurige ziekenhuisopnames kunnen nodig zijn. Helaas is amputatie (van een deel) van de voet bij een aantal van deze patiënten noodzakelijk. Behandeling van deze ulcera is vaak complex, omdat de meeste ulcera ontstaan door een combinatie van factoren, zoals polyneuropathie (beschadiging van de zenuwen), abnormale belasting van de voet, inadequaat schoeisel en afwijkingen in de grote bloedvaten. Preventie en vroege behandeling van voetulcera kan daarom veel leed voorkomen. De diabetespatiënt heeft door de zenuwuitval vaak geen enkele klacht, terwijl er wel uitgebreide voetafwijkingen aanwezig kunnen zijn. Voetulcera en amputaties zijn bij een groot aantal van deze patiënten te voorkomen door een groot pakket van maatregelen. Vroegtijdige herkenning van patiënten met een verhoogd risico, regelmatige voetverzorging, voorlichting, adequaat schoeisel en een multidisciplinaire benadering zijn hierbij essentieel. Helaas is er in Nederland op dit gebied nog een forse achterstand. Nog te weinig patiënten krijgen adequate voetverzorging en vaak wordt de ernst van een schijnbaar onschuldig wondje onderschat. Voetverzorgers c.q. pedicures, podotherapeuten, praktijkondersteuners en diabetesverpleegkundigen kunnen een essentiële rol vervullen bij de preventie en vroegtijdige herkenning van voetproblemen bij diabetespatiënten. Door regelmatige behandeling van eelt of nagelafwijkingen bijvoorbeeld, kunnen veel problemen worden voorkomen. Daarnaast wordt op deze wijze de voet beoordeeld en wordt het ontstaan van ernstiger afwijkingen vroeg opgemerkt. Voor een dergelijke aanpak moet men wel voldoende kennis van zaken hebben, maar tot nu toe was deze informatie in helder geschreven Nederlands moeilijk te achterhalen. Met dit boek, dat ge-

10 10 voeten en diabetes richt is op de dagelijkse praktijk, kan nu in deze behoefte worden voorzien. Zo kunnen deze beroepsgroepen, in samenwerking met andere disciplines in de gezondheidszorg, een belangrijke bijdrage leveren aan het voorkomen van voetulcera en amputaties bij diabetespatiënten. Prof. dr. N.C. Schaper, diabetoloog Academisch Ziekenhuis Maastricht

11 Inleiding Naar schatting zijn er diabetespatiënten in Nederland met een voetprobleem. Een deel daarvan zoekt hiervoor hulp bij de huisarts, specialist of podotherapeut. In veel gevallen zal ook de voetverzorger of pedicure geconfronteerd worden met een diabetische voet. Dit boek richt zich vooral op laatstgenoemde groep. Deze discipline wordt immers regelmatig door een groot deel van de bevolking bezocht. Voeten en diabetes is geschreven om een schat aan achtergrondinformatie te verstrekken aan de pedicure, de praktijkondersteuner, de diabetesverpleegkundige en studenten podotherapie die bekend zijn met diabetes mellitus. Anderzijds zullen degenen die weinig weten van diabetes door middel van dit werk een diabetische voet eerder herkennen. Voeten en diabetes gaat in op de belangrijkste aspecten rond de diabetische voet, waarbij telkens wordt aangegeven wat de rol van de pedicure, de praktijkondersteuner, de diabetesverpleegkundige en podotherapeut daarbij is. Wat kan en wat mag zij doen? Wat is verstandig en wat niet? De opzet van dit boek stimuleert om mee te denken. De lezer kan het begrip van de tekst en de opgedane kennis uitgebreid toetsen. Achter in dit boek staan casussen uit de praktijk, die verder ingaan op de problematiek van elk hoofdstuk. De antwoorden op de casussen staan er direct achter. Als proef op de som is er een gedeelte aan dit boek toegevoegd met een tiental toetsvragen per hoofdstuk. Voeten en diabetes kan gebruikt worden als naslagwerk, maar ook als leerboek voor pedicures die een scholing (gaan) volgen op het gebied van de diabetische voet. Het achter in dit boek opgenomen trefwoordenregister dient daarbij als hulp. Voeten en diabetes is zo geschreven dat het waardevol is voor alle disciplines die met voeten van diabetespatiënten in aanraking komen. Te denken valt aan voetverzorgers, studenten podotherapie en andere voetkundige disciplines, huisartsen in opleiding, studenten

12 12 voeten en diabetes geneeskunde, maar ook aan praktijkondersteuners, dokters- en apothekersassistentes, diabetes- en wijkverpleegkundigen, fysiotherapeuten, dermatologen, gipsverbandmeesters, orthopedisch schoentechnici, vaatchirurgen, internisten en revalidatieartsen. Bovendien is dit boek zeer toegankelijk voor de geïnteresseerde diabetespatiënt zelf, die hierin veel verhelderende informatie zal vinden. Het behoeft geen betoog dat ik met het schrijven van dit boek van harte hoop dat het de multidisciplinaire aanpak van de preventie en problematiek van de diabetische voet zal bevorderen. Toelichting Tot slot enige toelichting op de inhoud. Ik ben van mening dat allen die zich (willen gaan) bezighouden met de voeten van diabetespatiënten, in elk geval op de hoogte moeten zijn van de pathologische, anatomische en fysiologische aspecten van de voet. Vandaar dat deze slechts zijdelings aan de orde komen. In navolging van het besluit op de ledenvergadering d.d. 6 april 2002 van ProVoet, Landelijke Organisatie voor de Voetverzorger/ Pedicure, is de beroepsnaam voetverzorger vervangen door pedicure. Ofschoon de pedicure haar klanten cliënten noemt, wordt om de uniformiteit te handhaven elke cliënt met diabetes, aangeduid als patiënt. Deze benaming loopt op die manier ook synchroon met wat in de diabeteszorg gebruikelijk is. Hoewel diabetes mellitus in de wandelgangen suikerziekte wordt genoemd, wordt de medische term diabetes mellitus gehanteerd (afgekort DM) of alleen het woord diabetes, omdat diabetespatiënten deze terminologie meestal zelf ook gebruiken. Met wat in het kader van de voetverzorging als behandeling wordt aangeduid, wordt bedoeld: het consult bij de pedicure. Omdat het beroep pedicure meestal door vrouwen wordt uitgeoefend, is gekozen voor de vrouwelijke vorm (zij). Uiteraard is ook de mannelijke vorm van toepassing. Om het overzicht te vergemakkelijken zijn bewust, daar waar het functioneel is, cijfers gebruikt in plaats van letters: 5 maanden in plaats van vijf maanden, hoewel dit indruist tegen de daarvoor in de Nederlandse taal opgestelde regels. Met het schrijven van Voeten en diabetes heb ik ernaar gestreefd een zo toegankelijk mogelijk boek te maken op het gebied van de diabetische voet. Daarbij is dank verschuldigd aan allen die illustratiemateriaal ter beschikking hebben gesteld, met name Linda Rasch

13 inleiding 13 en Sabine Scheepens. Linda Rasch wil ik bovendien bedanken voor haar steun en klankbord -functie bij het maken van dit boek. Speciale dank gaat uit naar mijn collega Angela Aprea, die veel van haar vrije tijd wilde steken in het maken van foto s die dit boek zo speciaal maken. Dank ben ik ook verschuldigd aan Maarten van IJzer en Eric Derksen, die als vakbladjournalisten in de voetverzorgingsbranche de inhoud, waar nodig, hebben geredigeerd. Last but not least is speciale dank op zijn plaats aan uitgever Peter Grotenhuis van uitgeverij Fundament die mij de gelegenheid heeft gegeven de eerste druk van dit boek te publiceren. Het was verheugend te ervaren dat die eerste druk van Voeten en diabetes met zoveel enthousiasme is ontvangen. Ik heb getracht de tweede druk kwalitatief nog beter te maken. De tweede druk is up-to-date gemaakt met de huidige inzichten en ontwikkelingen rond de diabetische voet. Daar waar noodzakelijk zijn getallen aangepast. Ook tekstueel zijn er aanpassingen doorgevoerd. Ik noem de belangrijkste aanpassingen. Het screeningsformulier behorend bij hoofdstuk 7 is uitgebreid met het palperen (= voelen) naar de pulsaties van de slagaderen. Een eenvoudige techniek, die in de Internationale Consensus over de diabetische voet wordt aangeraden als een betrouwbaar screeningsinstrument. Ook in hoofdstuk 7 is de techniek van het bepalen van de juiste lengte van de schoenen uitgebreid met de grondzoolpatronen. De derde druk is aangepast aan de huidige inzichten rondom de diabetische voet: zowel de Richtlijn Diabetische Voet 2006 als de Internationale Consensus 2007 zijn als basis genomen. De stemvorktest (vibratiezin) is opgenomen in zowel de tekst als het screeningsformulier. Nieuw is ook de stemvorkspanner die het mogelijk maakt om de stemvork op een reproduceerbare en eenvoudige wijze aan te slaan. De diabetische voet staat geregeld in de belangstelling, zowel van (para)medici als van ondersteunende professionals zoals (medisch) pedicures, praktijkondersteuners, diabetesverpleegkundigen en doktersassistentes. Ik hoop dat de inhoud van dit boek tegemoet blijft komen aan de wensen van diegenen die regelmatig een diabetische voet ter hand nemen. Drs. Margreet van Putten

14 1 Wat is suikerziekte - wat is diabetes mellitus? In dit eerste hoofdstuk komt aan bod wat suikerziekte of diabetes mellitus inhoudt. Voor een meer uitgebreide beschrijving wordt verwezen naar studieboeken op het gebied van interne geneeskunde en diabetes mellitus. Zonder deze korte introductie zou dit boek echter niet compleet zijn. Naast de uitleg wat diabetes mellitus precies is, wordt aandacht besteed aan de factoren die diabetes uitlokken en de gevolgen ervan. Zowel de vroege als de late complicaties worden besproken. Het onderscheid tussen de verschillende typen diabetespatiënten wordt nader verklaard. 1.1 Inleiding Diabetes mellitus is een stofwisselingsstoornis ten gevolge van een relatief of absoluut tekort aan insuline, dat gemaakt wordt door de pancreas (alvleesklier). De letterlijke vertaling van diabetes mellitus is honingzoete doorloop. Een van de belangrijkste verschijnselen is namelijk een overmatige uitscheiding van urine, waarin zich te veel suiker bevindt. Vroeger, toen de diagnostiek op zeer eenvoudige wijze plaatsvond, kon de behandelend arts de diagnose diabetes mellitus alleen stellen door een beetje urine te proeven(!). De zoete smaak was voldoende om diabetes mellitus te kunnen diagnosticeren. In de volksmond wordt meestal gesproken over diabetes, wat een verkorting is van de medische vakterm diabetes mellitus, in de rest van dit boek aangegeven als DM. DM is een wereldwijd veelvoorkomende ziekte. Ongeveer 2% van de totale wereldbevolking heeft een aangeboren of congenitale vorm van DM. Tevens is DM een ouderdomsziekte, die bij ongeveer 1 op de 10 ouderen boven 50 jaar voorkomt. In dat geval spreekt men van verworven DM. De ontwikkelingen in de laatste jaren M.A. van Putten, Voeten en diabetes, DOI / _1, 2008 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Uitgeverij

15 16 voeten en diabetes maken echter dat we niet meer spreken van ouderdomsdiabetes als we type-2-diabetes bedoelen: door de ongezonde levensstijl en het toenemende overgewicht bij jongeren komt type-2-diabetes steeds vaker voor op jongere leeftijd. DM is een onzichtbare ziekte. Dagelijks komen we tientallen mensen tegen op straat, in de bus, in winkels enzovoort, van wie een aantal DM heeft ook al is dat niet aan hen te zien. Sommige ouderen weten zelfs niet dat ze DM hebben. De klachten op oudere leeftijd kunnen aanvankelijk zeer licht zijn, waardoor er geen medische hulp wordt gezocht. Vaak zal bij toeval ontdekt worden dat er sprake is van DM. Niet zelden is dit bij de pedicure, die ziet dat een wondje aan de voet niet geneest. Afbeelding 1.1 Situatieschets van de ligging van de pancreas. 1.2 De alvleesklier De alvleesklier of pancreas speelt een hoofdrol bij het ontstaan van DM. In de inleiding werd al aangeven dat er een relatief of absoluut tekort aan insuline aan DM ten grondslag ligt. Insuline is een hormoon dat geproduceerd wordt door de alvleesklier. De alvleesklier ligt in de bovenbuik en loopt van de bocht van de twaalfvingerige darm tot aan de milt. Het orgaan is opgebouwd uit een kop, lichaam en staart.