COMITÉ P: EEN MEERWAARDE OP DE INTEGRITEITSBEWAKING (DE NOOD AAN EXTERNE CONTROLE OP POLITIE EN JUSTITIE)

Transcriptie

1 FACULTEIT RECHTSGELEERDHEID UNIVERSITEIT GENT ACADEMIEJAAR COMITÉ P: EEN MEERWAARDE OP DE INTEGRITEITSBEWAKING (DE NOOD AAN EXTERNE CONTROLE OP POLITIE EN JUSTITIE) MASTERPROEF VAN DE OPLEIDING MASTER IN DE RECHTEN INGEDIEND DOOR FAUVE NOWÉ (STUDENTENNUMMER: ) (MAJOR: BURGERLIJK EN STRAFRECHT) PROMOTOR: PROF. DR. BRICE DE RUYVER COMMISSARIS: PROF. DR. TOM VANDER BEKEN

2 WOORD VOORAF Deze masterproef werd geschreven met het oog op het behalen van de academische graad Master in de Rechten. De keuze voor dit onderwerp vloeit voort uit de blijvende actualiteit van de integriteitsproblematiek en de interesse in de meest gehate en geliefde wetshandhavers, politie en justitie. Daarbij hoort niet enkel de nood aan controle van mensen met een machtspositie besproken te worden maar ook de persoon die achter het politiegezicht schuilt en die de eventuele schendingen begaat. De vijf jaar opleiding met als sluitstuk het schrijven van een thesis zijn aan mijn omgeving niet onopgemerkt voorbij gegaan. Vandaar een aantal woorden van dank. In eerste instantie wil ik mijn ouders bedanken omdat zij niet alleen mijn studies mogelijk gemaakt hebben maar ook steun geboden hebben wanneer het nodig was, zodat ik mijn opleiding tot een goed einde kon brengen. In tweede instantie wil ik ook mijn vriend bedanken voor het geduld tijdens de thesis- en examenperiode(s). Verder wil ik alle mensen bedanken die mij te woord wilden staan in het kader van mijn thesis en mij nieuwe inzichten verschaften. Tot slot wil ik mijn promotor Prof. dr. Brice De Ruyver bedanken. Fauve Nowé Augustus 2012

3 Woord Vooraf Inhoudsopgave 1 Inleiding De nood aan controle Meerwaarde van Comité P en AIG op de integriteitsbewaking Algemeen Politiehervorming Integriteit Begrip Integriteitsschendingen Integriteitsbeleid Stimulerende benadering Controlerende benadering Fusion-benadering Aandacht voor het integriteitsbeleid binnen de politie Integriteit Deontologische code Deontologie versus tucht Het belang van integriteitsbewaking bij de politie Handhaving van de stimulerende benadering Handhaving van de controlerende benadering Klokkenluidersregeling Repressieve maatregelen Vertrouwen in politie Reputatie politie Integriteitsschendingen I

4 Uitvoeren van onderzoeksdaden Samenwerking tussen politie en justitie procedurefouten Vast comité van toezicht op de politiediensten Intern en extern toezicht Ontstaan Organisatie en bevoegdheid Vast Comité van Toezicht op de politiediensten Dienst enquêtes Integriteitsonderzoeken door het comité P Onderzoeksmethoden Categorieën Parlementaire begeleidingscommissie Algemene inspectie van de federale en lokale politie Ontstaan Samenstelling en bevoegdheden Sancties Tucht Wisselwerking straf- en tuchtrechtelijke procedure Verhouding tussen beide externe controleorganen Overlapping takenpakket AIG en Comité P Takenpakket Algemene Inspectie Verhouding Twee onderscheiden organen Gelijklopend Nood aan coördinatie Informatieve aard Gemeenschappelijke databank Verstandhouding AIG en Comité P II

5 Taakverdeling Inspectie en audit Lijndenken Deontologie en transparantie voor het controleorgaan Integriteit binnen het Comité P Klachtafhandeling Comité P Kerntakendebat CP Terugdringen diversiteit klachteninstanties Onafhankelijkheid AIG Comité P Besluit Controle op justitie Inleiding: de rechterlijke macht laat zicht niet controleren Vertrouwen in justitie De reputatie van Justitie De weg van de parlementaire controle naar een extern controleorgaan Hoge Raad voor de Justitie Samenstelling Controle van de rechterlijke macht en onafhankelijkheid Comité J Controle op justitie? Een pleidooi voor de oprichting van een Comité J of investeren in HRJ Besluit Rechtsvergelijkend perspectief: Frankrijk III

6 3.1 Politieorganisatie Integriteit en integriteitsbeleid Code de déontologie de la Police Nationale Controle Interne controle Hiërarchische controle IGPN/IGS Externe controle Justitiële controle Parlementaire controle Défendeur des droits Onafhankelijke controle Besluit Conclusie Bibliografie Wetgeving Rechtspraak Rechtsleer Verslagen Instellingen Infodocumenten federale politie Websites Bijlagen Bijlage 1: Affiches met betrekking tot integriteit Bijlage 2: Ministrip met betrekking tot integriteit Bijlage 3: Kernartikelen Franse deontologische code in zakformaat Bijlage 4: Affiche met betrekking geweldbeheersing IV

7 GEBRUIKTE AFKORTINGEN AIG Comité P CNDS DirJud DIT HJR/CJS IGPN IGS KLFP NVP WPA WGP Algemene Inspectie van de Federale en de Lokale politie- Inspection Générale Vast Comité van Toezicht op de Politiediensten Commission Nationale de Déontologie de la Sécurité (Frankrijk) nu Défendeur des Droits. Gerechtelijk directeur Dienst Intern Toezicht van de politie Hoge Raad voor de Justitie Inspection Générale de la Police Nationale (Frankrijk) Inspection Générale des Services (Parijs) Klachtenfiche Fiche Plainte Nationaal Veiligheidsplan Wet van 5 augustus 1992 op het politieambt Wet van 7 december 1998 tot organisatie van een geïntegreerde politiedienst, gestructureerd op twee niveaus V

8

9 L homme avec ses faiblesses et ses passions Leon Blum 1 1 Inleiding 1. Ik zag ooit hoe een politiewagen met loeiende sirenes over een kruispunt sjeesde. Dit was dringend, dat zag je zo. Tweehonderd meter verderop hield de politiewagen stil voor een McDonalds, waarop twee agenten op hun dooie gemak uitstapten om er hun hamburgers op te halen. Hij stond nog dubbel geparkeerd ook, die auto. 2 Samengevat: politionele normvervaging en machtsmisbruik. 3 Verscheidene incidenten in de recente geschiedenis hebben het vertrouwen in de werking van de politionele en justitiële institutie ernstig geschaad. Dit gaat van misstappen en fouten door de politie in de uitvoering van hun opdrachten tot integriteitsschendingen al dan niet tijdens de uitoefening van hun opdracht van een of meerdere individuen, die een negatief effect kunnen hebben op de gehele instelling. Die incidenten hebben vaak tot gevolg dat hervormingen doorgevoerd worden en dat er nagedacht wordt over zaken die kunnen verbeterd worden. Nergens bestaat een algemeen gebruikte definitie van het vage begrip integriteit. De grens van integer en niet-integer gedrag kan niet duidelijk afgelijnd worden maar bevindt zich eerder in een schemerzone. Vandaar dat het makkelijker is om uit te gaan van onaanvaardbaar gedrag wat meteen leidt tot de samenstelling van een overzicht van integriteitsschendingen. Daar de politie vanuit een legitieme machtspositie opereert en vaak zeer snel moet handelen, kan het belang van de implementatie van een integriteitsbewaking bij een orgaan als de politie beter begrepen worden. Montesquieu wees er al op dat iedereen die macht heeft, geneigd is van die macht misbruik te maken tot hij op een grens stuit. 4 In een democratische rechtstaat als de onze waarin de scheiding der machten centraal staat, zijn de principes van transparantie en onafhankelijke wederzijdse controle cruciaal. De hamvraag in het kader van controle is of er nood is aan een extern controleorgaan, meer bepaald het Vast Comité van 1 Leon Blum, eerste minister van Frankrijk, en Politie en ethiek, Het parool, 31 augustus 1998, 3 Politie en ethiek, Het parool, 31 augustus 1998, 4 Machtsmisbruik kan worden voorkomen wanneer de zaken zodanig zijn geregeld dat macht de macht tot staan brengt. Het is mogelijk dat binnen het kader van een constitutie niemand gedwongen wordt datgene te doen waartoe de wet hem niet verplicht, of datgene niet te doen wat de wet hem toestaat MONTESQUIEU, De L esprit de lois, 1748, Boek XI, hoofdstuk 6, 218; E. VAN DER WILK, Macht, media en Montesquieu, over nieuwe vormen van publieke macht en machtsevenwicht, Leiden, 2009, 75. 1

10 Toezicht op de Politiediensten, dat toezicht houdt op de politiewerking in de brede zin van het woord, naast de interne controle die georganiseerd wordt door de instelling zelf meer bepaald de Algemene Inspectie van de federale en de lokale politie die in se een onderdeel is van de federale politie onder voogdij van de Minister van Binnenlandse Zaken. Daarbij wordt gekeken naar de overeenkomsten en verschillen, de verhouding tussen beide controle-instanties, de klachtenbehandeling, het overlappende takenpakket en een eventuele meerwaarde van een extern controleorgaan. In het kader van opsporing en onderzoek is de politie echter niet de enige speler. In tegenstelling tot de strenge controle op de uitvoering van de politietaken, laat Justitie zich niet controleren. Statistieken wijzen nochtans uit dat het vertrouwen van de burger in Justitie ondermaats is. Meer transparantie heeft nochtans een positief effect op het vertrouwen van de maatschappij in de instellingen. De politie wordt uitermate streng gecontroleerd, dit geheel vanzelfsprekend, maar dit lijkt soms een maatregel voor niets als daartegenover justitie niet gecontroleerd wordt. Beide instituties zijn verbonden en de een opereert meestal niet zonder de andere. Er wordt aandacht gespendeerd aan de nood aan controle van de rechterlijke macht en het controleorgaan namelijk de Hoge Raad voor de Justitie. Er wordt kort nagegaan of er naar analogie van het Comité P bij de politiediensten moet voorzien worden in een Comité J, die de controle op Justitie zou kunnen op zich nemen. Thans bestaat de Hoge Raad voor de Justitie die al een controlerend toezicht houdt zonder dat daarbij van onafhankelijkheid gesproken kan worden. Tenslotte wordt kort het rechtsvergelijkend perspectief aangeraakt. Hoe verschilt de politieorganisatie in Frankrijk van ons systeem en hoe verloopt de controle op de politie. Wat zijn de sterke en zwakke punten van het Franse controlesysteem. De organisatie van het extern en onafhankelijk toezicht op justitie en voornamelijk op politie was voor mij bijzonder boeiende materie om mij in te verdiepen, vooral omdat ik er nog niet veel over wist. Het Comité P staat echter op de geheimhouding en houdt zijn deuren liever gesloten voor buitenstaanders. Daardoor was het moeilijk om info te vergaren over de onderzoeken. De informatie kan alleen maar gehaald worden uit de gepubliceerde verslagen. 2

11 2 De nood aan controle 2.1 Meerwaarde van Comité P en AIG op de integriteitsbewaking Algemeen 2. Onder een democratische politie moet een politie worden verstaan die ervoor zorgt dat de rechten van de burger worden geëerbiedigd en die zelf deze rechten naleeft. De politie als bewaker van de maatschappij moet daarvoor onderworpen worden aan een vorm van controle. Vanaf de oprichting van de controleorganen stonden politieambtenaren hier argwanend tegenover. Politieambtenaren halen aan dat controleorganen de normale werking van de politie belemmeren. Niets is echter minder waar als er gekeken wordt naar de doelstellingen van de verschillende organen met controlebevoegdheid. De kernwoorden in de doelstelling van de controleorganen zijn het bewaken van de democratische grondrechten en het respect voor mensenrechten. Daarmee wordt de nadruk niet zozeer gelegd op het opsporen van individuele disfuncties maar op het totstandbrengen van een algemene verbetering van de werking van de politie. Waar politie in het verleden nauwelijks gecontroleerd werd, blijkt nu mogelijks een overaanbod te zijn. 3. We hebben te maken met een diversiteit aan spelers en er zijn er heel wat voor een klein land als België. De Dienst Intern Toezicht van de politiezone en van de federale politie, de Algemene inspectie en het Comité P spelen daarin een prominente rol maar ook de onderzoekseenheden op tuchtvlak mogen niet vergeten worden. In eerste instantie gebeurt er een soort van onrechtstreekse controle door de wetgever door het bepalen van de wettelijke bevoegdheden waarover de politie kan beschikken. De uitvoerende macht oefent ook controle uit op de politiediensten. Dit toezicht komt toe aan de ministers van Justitie en Binnenlandse Zaken, de burgemeester en de gemeenteraad en de politieoverheden zelf door middel van hiërarchisch toezicht door bijvoorbeeld de korpschef. De rechter ten gronde kan dan weer de politie controleren met betrekking tot de bewijsgaring. Uiteindelijk kan de burger ook zijn stem laten gelden via de mogelijkheid om klachten te formuleren en in te dienen bij verscheidene instanties. 4. Om een beeld te krijgen van de integriteitsbewaking moet eerst geweten worden wat verstaan kan worden onder het begrip integriteit. Integriteit is een moeilijk te omschrijven begrip. Er kan niet tot een sluitende omschrijving gekomen worden in één enkele definitie. Bij de politie wordt daarom liever gesproken over disfuncties. Deze disfuncties die omschreven worden in codices allerhande zijn verbonden aan evoluties. Denken we maar terug aan het feit dat bij de toenmalige Rijkswacht 3

12 baarden verboden waren en dit ook zodanig genoteerd stond in hun handboek voor deontologie van de Rijkswacht. Heden is de politieman met de baard niet meer weg te denken uit het straatbeeld. Deontologie en integer gedrag lijken daarmee te ontstaan uit een bepaald gevoel van de mensen die in de maatschappij leven, waarbinnen aanvaardbaar en niet aanvaardbaar gedrag bepaald wordt. Sommige zaken worden door de evolutie gedoogd en dit (zo te noemen) gedoogbeleid zou de neutrale werking in de weg kunnen staan. 5. De burger is in het algemeen mondiger geworden. Veelal werd in de naoorlogse periode respect afgedwongen vanuit een ongecontroleerde machtspositie. Voorbeelden daarvan vinden wij terug bij leerkrachten, geestelijken en zeker ook bij de toenmalige politie en Rijkswacht. Emancipatie en heroriëntering van de maatschappij hebben ertoe bijgedragen dat burgers beter geïnformeerd zijn over hun democratische rechten. Daardoor is het aanklagen van laakbaar gedrag een dagelijks gegeven geworden. Een eventueel gebrek aan integriteit wordt meer en meer publiek aan de kaak gesteld. Dit mag er echter niet toe leiden dat de politie nalaat om zijn taken uit te voeren uit vrees voor de gevolgen van een klacht. Er kan vastgesteld worden dat dit jammer genoeg in sommige gevallen de regel lijkt te worden. Een klacht poneren is een democratisch recht, straffeloosheid moet vermeden worden en onderzoek moet zich kunnen uitspreken over de gegrondheid van feiten. 6. Een toezicht dat aangepast is aan de noden van onze moderne veranderende maatschappij is nodig om disfuncties tijdig aan te pakken en verbeteringen die noodzakelijk zijn door te kunnen voeren Politiehervorming 7. De Wet op het Politieambt van voorzag in een arsenaal aan politiediensten ten dienste van de openbare macht. De algemene politiedienst bestond uit drie luiken namelijk de gerechtelijke politie bij de parketten, de Rijkswacht en de gemeentepolitie. 6 De geschiedenis wordt gekenmerkt door een aaneenschakeling van zware errata met daaropvolgend grondige hervormingen of aanpassingen. Zo was de samenwerking tussen de verschillende politiediensten een knelpunt. Na afloop van de verscheidene Commissies 7 waarin deze pijnpunten werden blootgelegd en de ontsnapping van Dutroux in 1998 werd duidelijk dat een 5 Wet van 5 augustus 1992 op het politieambt, BS 22 december 1992 (verder WPA). 6 Onder de bijzondere politiediensten ressorteerden de spoorwegpolitie, de zeevaartpolitie en de luchtvaartpolitie. 7 Bendecommissie, Commissie-Dutroux, Pinksterplan, Commissie HUYBRECHTS, 4

13 politiehervorming niet meer uit te stellen was. Ten gevolge van het Octopusakkoord 8 werd de aanleiding tot de politiehervormingen gegeven met de Wet van 7 december Hierdoor werd niet enkel de structuur maar ook de verhouding met de overheden hervormd. 10 Het doel van deze hervorming was een efficiëntere samenwerking tussen de politiediensten en betere gezagsverhoudingen tussen politie en bestuurlijke en gerechtelijke autoriteiten te bekomen. De verbetering van de informatiehuishouding en uitwisseling, alsook eenzelfde statuut en uniform voor alle politiediensten werden daarbij beoogd. Men wou een kader creëren om een voldoende kwalitatieve, efficiënte en democratische politiezorg te ontwikkelen. 11 De hervorming trad in werking op 1 januari 2001 voor de federale politie en op 1 januari 2002 voor de lokale politie. De eengemaakte politie bestaat sinds dan uit nog slechts twee niveaus: een lokaal, georganiseerd in 195 politiezones 12 en een federaal, bestaande uit bestuurlijke en gerechtelijke politie. In grote lijnen is de federale politie, onder leiding van een commissaris-generaal, belast met politietaken die de zonegrenzen overstijgen. Bijvoorbeeld georganiseerde criminaliteit waarbij de kans op ontwrichting van de maatschappij zeer hoog is. De lokale politie, onder leiding van een korpschef 13, heeft dan weer vooral gebiedsgebonden taken (basispolitiezorg 14 ). De lokale korpsen kunnen echter ook belast worden met federale opdrachten. Hoewel beide korpsen heel wat autonomie bezitten moeten zij toch samen zorgen voor een geïntegreerde politiezorg. Een samenwerkingsgerichtheid tussen de twee niveaus is een van de sleutels tot succesvolle politiezorg Integriteit 8. Het functioneren van het politiewezen in een democratie vergt een grote mate aan transparantie en integriteitsbewaking als de politie door de burger vertrouwd en aanvaard wil worden. De kenmerken van het politiewerk, namelijk het uitoefenen van een machtspositie en een discretionaire ruimte voor het politieoptreden maken het politieberoep nog meer vatbaar voor integriteitsschendingen. 8 De naam octopusakkoord kwam er door de aanwezigheid van 8 politieke partijen en vele onderwerpen. Afgerond op 24 mei Bijlagen bij het voorstel van resolutie betreffende de hervorming van de politiediensten en van de gerechtelijke organisatie, Parl. St. Senaat , 1-994/2. 9 Wet van 7 december 1998 tot organisatie van een geïntegreerde politiedienst, gestructureerd op twee niveaus, BS 5 januari 1999, 132 (verder WGP). 10 W. BRUGGEMAN (ed.), Evaluatie 10 jaar politiehervorming, Verslag Federale politieraad, De Federale Politieraad beslist unaniem dat deze structuur geslaagd is. 12 Oorspronkelijk bestonden er 196 zones, maar vanaf 1 oktober 2011 zijn de politiezones Maasmechelen en Lanaken gefuseerd De korpschef staat onder het gezag van de burgemeester. 14 Wijkwerking, onthaal, interventie, politionele slachtofferbejegening, lokale opsporing en onderzoek en handhaving van de openbare orde. 15 W. BRUGGEMAN (eds.), Evaluatie 10 jaar politiehervorming, Verslag Federale politieraad, 10. 5

14 Integriteit is een veelomvattend en problematisch begrip. Allereerst wordt het begrip kort uit de doeken gedaan, alsook het begrip integriteitsschendingen. Wat belangrijk is, is dat er een goed integriteitsbeleid uitgewerkt wordt om schendingen te voorkomen en politiemensen te begeleiden. Daarnaast wordt het belang van integriteit voor politieambtenaren geschetst en wordt even stilgestaan bij de klokkenluidersregeling Begrip 9. Het begrip integriteit, dat nauw verwant is met deontologie en ethiek, dekt vele ladingen. Algemeen verstaat men onder integriteit het naleven van de geldende waarden, normen en regels. Dit kan op uiteenlopende wijzen ingevuld worden. Normen en waarden zijn immers niet gebonden aan ruimte, tijd of functie maar zijn evolutief en subjectief. De notie integriteit wordt eerder vanuit een morele invalshoek bekeken en gesitueerd in ethische waarden als rechtschapenheid, eerlijkheid, onkreukbaarheid en onpartijdigheid 16 waardoor integriteitsschendingen niettemin zeer ernstig niet noodzakelijk misdrijven uitmaken die strafrechtelijk vervolgd moeten worden. 10. De politionele integriteit verwijst dan naar de uitoefening van de politiefunctie in overeenstemming met de daarvoor geldende morele waarden en normen en de daarmee samenhangende regels. De definitie is ruim en afhankelijk van de organisatie. De slogan luidt: je bent pas echt goed, als het slechtste wat je doet nog goed is Integriteitsschendingen 11. Algemeen worden integriteitsschendingen gedefinieerd als zijnde het strijdig handelen met de geldende waarden, normen en regels 18 of het oneigenlijke of onrechtmatige gebruik maken van positie, kennis, macht, relaties of bevoegdheden ten behoeve van zichzelf of derden 19. Dit omvat dus niet enkel corruptie. Er moet geen sprake zijn van corruptieschandalen om over niet-integer gedrag te spreken. Niet-integer gedrag kan gaan van corruptie en diefstal tot normvervaging, misbruik van positie en wangedrag in de vrije tijd door politiemensen op eender welk niveau, op eender welk vlak A.J./E.C., Integriteit: waakzaam blijven, Magazine van de federale politie, nr 7, S. CLAES, Met of zonder? De code van het zwaailicht, Integriteit inforevue februari 2007, 10, Sigi Claes: éénkoppige Team Integriteit Antwerpen. 18 K. LASTHUIZEN, Leiden naar integriteit. De rol van de leidinggevende om integriteit in de organisatie te waarborgen, Orde van de dag, 2009, afl. 47, L.W.J.C. HUBERTS en J. NAEYÉ, Integriteit van de politie: wat we weten op basis van Nederlandse studies, Kerckebosch, 2005, K. LASTHUIZEN, Leiden naar integriteit. De rol van de leidinggevende om integriteit in de organisatie te waarborgen, Orde van de dag, 2009, afl. 47, 55. 6

15 12. HUBERTS 21 werkte een tabel uit van tien verschillende soorten integriteitsschendingen, op basis van een literatuurstudie en empirisch onderzoek naar corruptie en fraude in het openbaar bestuur en politie Corruptie. Een politiemedewerker doet iets of laat iets na vanwege persoonlijke belangen of een persoonlijk voordeel en omkoping. 2. Fraude of diefstal. Een politieambtenaar verwerft op onrechtmatige wijze middelen via de politiefunctie. Bijvoorbeeld de politieambtenaar die bij een vriendschappelijke voetbalwedstrijd in zijn vrije tijd een blessure oploopt maar bij de geneesheer beweert dat hij deze opgelopen heeft tijdens de dienst door uit een dienstvoertuig te springen. Het maken van fotokopieën op het werk voor privédoeleinden en het telefoneren tijdens de werkuren naar vrienden of familieleden met de telefoon van het werk. 3. Dubieuze giften en beloften. Men laat zich, door het aannemen van giften, op één of andere manier beïnvloeden. Bijvoorbeeld de politieambtenaar die regelmatig van een dankbare handelaar een kistje wijn krijgt als relatiegeschenk. 4. Onverenigbare functies en activiteiten. Nevenwerkzaamheden kunnen het politiewerk vertroebelen. Bijvoorbeeld de politieambtenaar die buiten de diensttijd gaat zwartwerken of de politieambtenaar die in een café of bar werkt en dus alcoholische dranken schenkt aan de klanten. Het is de individuele ambtenaar verboden commerciële nevenactiviteiten uit te voeren. Individuele afwijkingen kunnen eventueel aangevraagd worden via de korpschef voor de lokale politie. Dit wordt voorgelegd aan de burgemeester en het Schepencollege. Voor de federale politie verloopt dit via de DirJud 23, die dit overmaakt aan de Commissaris- Generaal. Zij kunnen daarbij aan een eventuele toelating voorwaarden verbinden of een verbod tot het uitoefenen van de nevenactiviteit opleggen. De onverenigbaarheden komen in de deontologische code aan bod Misbruik van geweldsbevoegdheid. Een politieambtenaar maakt gebruik van geweld in strijd met de daarvoor geldende normen. De WPA bepaalt 25 in vage normen dat geweld enkel gebruikt mag worden om een wettig doel na te streven en met voorafgaande waarschuwing. 21 Deze verschilt zeer licht van de indeling volgens Lasthuizen waarin Misbruik van bevoegdheden één punt uitmaakt : K. LASTHUIZEN, Leiden naar integriteit. De rol van de leidinggevende om integriteit in de organisatie te waarborgen, Orde van de dag, 2009, afl. 47, E. DEVIS (ONDERZOEKER), J. MAESSCHALCK en F. HUTSEBAUT, Implementatiestrategieën voor de deontologische code van de politiediensten: een toolbox voor een modern integriteitsbeleid eindrapport, Directeur judiciaire-gerechtelijk directeur. 24 Artikel 69 en 70 Deontologische code. 25 Artikel 37 WPA. 7

16 Als initiatief tot voorkoming van dit soort incidenten organiseert de politie zelf verplichte opleidingen geweldsbeheersing (zie bijlage 4) Misbruik van andere bevoegdheden vanwege oneigenlijke belangen of om doelen van de politieorganisatie te bereiken, waaronder het plegen van meineed. Een voorbeeld van misbruik van bevoegdheden is onder andere het informeren bij de selectiedienst naar de toestand van een kandidaat en vragen of er iets geregeld kan worden in het voordeel van de bepaalde kandidaat. 7. Misbruik van (de toegang tot) informatie. Een politiemedewerker laat bijvoorbeeld informatie uitlekken over een lopend onderzoek of een gesloten bestand uit eigenbelang of om vrienden, familie of bedrijven van dienst te zijn. Als voorbeeld kan hier het inkijken door een duizendtal politiemensen van het Rijksregister op zoek naar de gegevens van de zangeres Yasmine worden aangehaald. 27 Een ander voorbeeld betreft het schenden van het beroepsgeheim Omgangsvormen en bejegening. Een politieambtenaar schendt de normen die gelden voor de omgang met collega s, burgers en arrestanten. Bijvoorbeeld de politieambtenaar die, zogezegd onvrijwillig, een collega van het andere geslacht betast. Een agent die weigert met bepaalde mensen te werken. 9. Verspilling en wanprestatie. Het door een politieambtenaar nalatig, onoplettend of onverschillig gebruik van materiaal, tijd en financiën of het welbewust niet zo effectief of efficiënt functioneren als binnen het bereik van de mogelijkheden ligt. De onzorgvuldigheden met betrekking tot materialen manifesteren zich vooral bij het gebruik van dienstwagens en radiomiddelen. Een wanprestatie kan erin bestaan dat de politieambtenaar, bij het vaststellen van een verkeersongeval, een van de betrokken personen die de taal van de politieambtenaar niet machtig is, de kans bijna niet geeft om zijn verhaal te doen. 10. Wangedrag tijdens de vrije tijd van een politieambtenaar, dat een negatieve invloed heeft op de geloofwaardigheid en het imago van de politie waardoor vertrouwen in de politie vermindert. Bijvoorbeeld het verliezen van zelfbeheersing in een café, een nacht zwaar feesten waardoor de politieagent tijdens de daaropvolgende patrouilledienst ligt te dommelen, het vertellen van ongepaste racistische grappen op café. 26 Artikel 49 deontologische code; Nieuwe affichecampagne geweldbeheersing Infonieuws federale politie, 174, april 2011, Zie infra integriteitsonderzoeken door het Comité P. 28 Artikel 34 en 37 van de deontologische code; Infodoc federale politie, nr. 184, juni 2012, beroepsgeheim, zwijgen is altijd goud, 20. 8

17 13. Bepaalde integriteitsschendingen worden echter als ernstiger aanzien dan andere. Sommige schendingen worden zelfs als acceptabel aanzien vermits politieagenten ook maar mensen zijn. Elke nieuwe generatie brengt ook zijn eigen categorieën integriteitsschendingen mee (bijvoorbeeld de internet-generatie met behulp van de sociale media Facebook of Twitter enzovoort) 29 en kan met betrekking tot bepaalde schendingen toleranter zijn of net niet Integriteitsbeleid 14. Een integriteitsbeleid kan gedefinieerd worden als het geheel van beleidsinstrumenten dat er op gericht is de integriteit van de overheid in haar totaliteit en het integere optreden van de individuele ambtenaren afzonderlijk te bevorderen. 31 Een integriteitsbeleid dat zich slechts beperkt tot een beleidsnota of een code en gedragsregels zal deze doelstelling niet bereiken. Integriteit kan bovendien niet benaderd worden als een geïsoleerd onderwerp. Het is van belang dat het beleid op zodanige wijze uitgeschreven wordt dat integriteit doorheen alle processen van een organisatie verweven is. 32 Specifiek bij de politie gaat dit van rekrutering, selectie en opleiding tot de verdere actieve loopbaan. 15. Om manifeste integriteitsschendingen te voorkomen is het belangrijk in een stimulerend en ondersteunend integriteitsbeleid te voorzien. Integriteit gaat echter niet alleen over manifeste schendingen zoals corruptie. Politieambtenaren moeten ondersteund worden bij het omgaan met ethische dilemma s en waardenconflicten waarbij niet altijd evident is wat de juiste en goede manier van handelen is, ook al wordt hierbij geen wet overtreden Stimulerende benadering 16. Door middel van een stimulerend integriteitsbeleid probeert men ethisch verantwoord gedrag te stimuleren. Er wordt een breed integriteitsbegrip gehanteerd waarbij integriteit gelijk staat aan goed ambtenaarschap met professionele verantwoordelijkheid en waarbij kwaliteit en effectiviteit van handelen voorop staan. Het gaat uit van een positief mensbeeld waarin de mens wel goed wil handelen maar door zijn onwetendheid kunnen zich integriteitsschendingen voordoen. Volgens de brede definitie van integriteit rijdt iemand die geen verkeersregels overtreedt, daarom nog niet op de goede weg. 34 Er wordt nadruk gelegd op een interne controle waarbij ambtenaren ondersteund 29 O. BOGAERT EN D. VANDERMEERSCH, Op welke manier zeggen de sociale netwerken alles over u?, Infodoc federale politie, nr. 1023, 7 april 2011, 1-2; Infodoc federale politie, nr. 175, mei 2011, K. LASTHUIZEN, Leiden naar integriteit. De rol van de leidinggevende om integriteit in de organisatie te waarborgen, Orde van de dag, 2009, afl. 47, J. MAESSCHALCK, Naar een integriteitsbeleid voor ambtenaren, Samenleving en politiek, 2001, nr.10, T. LAMBOO, Integriteitsbeleid van de Nederlandse politie, Eburon, 2005, J. MAESSCHALK, Federale politie zoekt integriteitsbeleid, 18 september 2008, 34 E. KARSSING, Integriteitsbeleid in de beroepspraktijk, management en ethiek, Assen, van Gorcum, 2006, 93. 9

18 worden in het omgaan met dilemma s door middel van workshops, trainingssessies,ethische codes en individuele begeleiding. 35 Tegenover de verscheidene soorten integriteitsschendingen 36 die in de controlerende benadering centraal staan, worden de begrippen democratisch besef, onafhankelijkheid en onpartijdigheid, toewijding aan de publieke zaak, flexibiliteit en beroepstrots benadrukt in de ruime integriteitsbenadering Controlerende benadering 17. In tegenstelling tot het stimulerende beleid gaat het controlerende integriteitsbeleid uit van een negatief mensbeeld waarbij men probeert onethisch gedrag te vermijden. 37 Er wordt een smal integriteitsbegrip gehanteerd waarbij integriteit vooral gelijkgesteld wordt met het begrip onkreukbaarheid. 38 Mensen zijn niet geneigd om zich van nature ethisch verantwoord te gedragen, maar streven eigenbelang na. Er wordt nadruk gelegd op externe controle waarbij de discretionaire beslissingsruimte van ambtenaren zoveel mogelijk ingeperkt 39 wordt door een integriteitsbeleid voorop te stellen dat vooral de nadruk legt op wat verboden is of wat ambtenaren dienen te vermijden. De typische instrumenten zijn hier de na te leven wetgeving en regels, strikte gedragscodes en procedures Fusion-benadering 18. Geen van beide benaderingen is echter zaligmakend. Beide benaderingen hebben voor- en nadelen. Er wordt dus gepleit voor een combinatie van beide waarbij het controlerende deel in een elementair wettelijk minimumkader voorziet, terwijl het stimulerende deel ervoor zorgt dat men zich beter wil gedragen dan het normaal integer gedrag. Beide delen zijn complementair K. LOYENS EN A. DE SCHRIJVER, Integriteit en integriteitsbeleid in de politie, Studiedag Politieonderzoek, 8 december 2009, 36 Supra lijst HUBERTS integriteitsschendingen. 37 E. DEVROE, het academisch weerwoord in W. BRUGGEMAN, E. DEVROE, M. EASTON, Evaluatie van 10 jaar politiehervorming, Panopticon Libri nr. 4, Maklu 2010, E. KARSSING EN A. HOEKSTRA, Integriteitsbeleid als evenwichtskunst, Bestuurswetenschappen 2004, jrg 58, nr3, E. DEVIS (ONDERZOEKER), J. MAESSCHALCK en F. HUTSEBAUT, Implementatiestrategieën voor de deontologische code van de politiediensten: een toolbox voor een modern integriteitsbeleid eindrapport, K. LOYENS EN A. DE SCHRIJVER, Integriteit en integriteitsbeleid in de politie, Studiedag Politieonderzoek 8 december 2009, 40 E. DEVIS (ONDERZOEKER), J. MAESSCHALCK en F. HUTSEBAUT, Implementatiestrategieën voor de deontologische code van de politiediensten: een toolbox voor een modern integriteitsbeleid eindrapport,

19 Aandacht voor het integriteitsbeleid binnen de politie Integriteit 19. Integriteit en professionalisme zijn de twee voornaamste pijlers waarop een efficiënte en effectieve politiewerking steunt. 41 Integriteit is één van de doelstellingen die zowel in de waarden van de geïntegreerde politie als in de Mission Statement 42 van de federale politie terugkomt. Overheden en bevolking moeten kunnen rekenen op een onkreukbare en onpartijdige politie die zelf ook wetten en reglementen respecteert om geloofwaardigheids- en vertrouwensbreuken te voorkomen. Een aantasting van de integriteit kan dus het vertrouwen van de burger in de institutie en haar leden schaden of de consensus over de meerwaarde van de instelling in de maatschappij ondermijnen. 43 Het belang van het integer handelen kan zo nog maar eens onderstreept worden In de literatuur vinden we zelfs in de deontologische code voor politieambtenaren geen expliciete definitie van wat met politionele integriteit bedoeld wordt. Dit is deels het gevolg van het feit dat de bevolking verwacht dat de politie zelfs ongeschreven waarden nastreeft die soms zelfs niet door een bepaald begrip uitgedrukt kunnen worden. 45 De brede en expliciete aandacht voor integriteitsbeleid is er vooral gekomen na de politiehervorming van Voorheen zijn er echter ook al noemenswaardige alternatieven of pogingen te vermelden. De parlementaire Onderzoekscommissie 46 van eind jaren tachtig suggereerde reeds de opstelling van een deontologische code voor de politiediensten. Daarnaast verscheen in 1990 het Waardencharter 47, dat van toepassing was voor zowel de Rijkswacht als de Gemeentepolitie. Vervolgens werd in het Pinksterplan 48 de ontwikkeling van een ethische code aangekondigd. Tenslotte werd in de rapporten van de onderzoekscommissies naar aanleiding van de bende van Nijvel en de zaak Dutroux aandacht doch niet expliciet- aan integriteit en deontologie besteed Vast Comité van Toezicht op de politiediensten, Bewaking van de integriteit en professionalisme van de politie, Bijkomend Verslag, 2007, Mission Statement van de federale politie is een charter die alle waarden, haar missie en haar visie herbergt. 43 Vast Comité van Toezicht op de politiediensten, Bewaking van de integriteit en professionalisme van de politie, Bijkomend Verslag, 2007, Cf. Mission Statement. 45 Vast Comité van Toezicht op de politiediensten, Bewaking van de integriteit en professionalisme van de politie, Bijkomend Verslag, 2007, mei 1988 : Bendecommissie. 47 Wetgevingsstuk Senaat ,nr / juni E. DEVIS (ONDERZOEKER), J. MAESSCHALCK en F. HUTSEBAUT, Implementatiestrategieën voor de deontologische code van de politiediensten: een toolbox voor een modern integriteitsbeleid eindrapport,

20 Verscheidene initiatieven kwamen van binnen de politie. Vele infobrochures werden gedrukt en campagnes gelanceerd om het belang van integriteit bij de politie te benadrukken. 50 De WGP vermeldt voor de eerste keer expliciet het woord integriteit. Artikel 127 behandelt de onpartijdigheid en willekeur, artikel 130 handelt over de integriteit 51 en misbruik van functie en artikel 132 tenslotte bevat regels over voorbeeldig gedrag die politieambtenaren moeten naleven. Het eerste nationaal veiligheidsplan (NVP) 52 van vermeldt het belang van integriteit voor het politiepersoneel zelfs nadrukkelijk. Integriteit maakte deel uit van de vijf strategische doelstellingen van de federale politie. In het NVP trachtte men om een algemene omschrijving van het begrip integriteit op te nemen die overgenomen werd van de benadering van de commissie Dutroux. 53 Op die manier werden onder het begrip integriteit de elementen normvervaging en corrupt gedrag begrepen. Dit werd hernomen in de Kadernota Integrale Veiligheid. 54 In 2001 werd eveneens een strategisch seminarie rond integriteit en integriteitsschendingen gehouden, met daaruit volgend de ontwikkeling van het Actieplan integriteit door verscheidene directies, gecoördineerd door de directie van de interne relaties (DSI). Dit actieplan was een middel om de strategische doelstelling van het eerste Nationaal Veiligheidsplan te bereiken. 55 Het probleem met de terugkerende vermelding van de integriteitsproblematiek is dat men vreesde dat mensen zouden denken dat de politie effectief met een integriteitsprobleem kampte. 21. Het Comité P stelt in elk geval dat er zich integriteitsproblemen voordoen binnen Belgische politiekorpsen. 56 Er moeten maatregelen genomen worden om organisaties weerbaarder te maken tegen deze schendingen. Het probleem zit precies in de kleine schendingen die zich in de schemerzone bevinden, bijvoorbeeld dagelijks een gratis koffie aangeboden krijgen in een café kan eigenlijk niet. Dit niet-integer gedrag wordt oogluikend toegestaan en dreigt op de duur als "verworven recht" te worden beschouwd Infodoc federale politie, nr 1365, 19 september 2001, Artikel 130: Het statuut van de politieambtenaren waarborgt hun integriteit. 52 Zoals bepaald in artikel 4 WGP, stellen de ministers van Binnenlandse Zaken en Justitie het Nationaal Veiligheidsplan op. 53 Krachtlijnen van het nationaal veiligheidsplan 2001, Parl.St. Kamer , 0994/001, Kadernota Integrale Veiligheid over preventie van corruptie binnen de federale overheid, ministerraad maart E. DEVIS (ONDERZOEKER), J. MAESSCHALCK en F. HUTSEBAUT, Implementatiestrategieën voor de deontologische code van de politiediensten: een toolbox voor een modern integriteitsbeleid eindrapport, Vast Comité van Toezicht op de politiediensten, Bewaking van de integriteit en professionalisme van de politie, Bijkomend Verslag, 2007, A.J./E.C., Integriteit: waakzaam blijven, Magazine van de federale politie, nr. 7,

21 22. Sinds het actieplan zijn nog meer initiatieven ontwikkeld om integriteit bij de politie te promoten. Er werden publicaties, affiches en strips verspreid als deel van het beleid. 58 Het integriteitsbeleid strekt zich verder niet enkel uit tot de bestaande politiediensten maar doet zijn intrede al bij de selectie, rekrutering en opleiding van nieuwe politieagenten om zo heel de keten te bestrijken. Integriteit vormt een gezamenlijke uitdaging waarbij elk niveau een stukje van de puzzel uitmaakt. Alle diensten op alle niveaus moeten zich daarom engageren om het integriteitsbeleid te kunnen optimaliseren. Vrijwaren van de integriteit van het politiepersoneel vormt nog steeds een van de doelstellingen van het algemeen politiebeleid van het nationaal veiligheidsplan van In dit raam werd een visie- en beleidstekst integriteit uitgewerkt als oriënterend raamwerk voor het integriteitsbeleid. Als preventief instrument om kwetsbaarheden op het gebied van integriteit binnen de politieorganisatie in kaart te brengen en op te volgen, bracht de federale politie begin 2010 een nietexhaustieve risico-inventarisatie uit van verschillende integriteitsrisico s. 59 Deze wordt onderverdeeld in verschillende fiches waarbij elke fiche een ander thema behandelt en waarin dus de mogelijke risico s en de potentiële maatregelen zo uitgebreid mogelijk uiteengezet worden. Voorbeelden hiervan zijn fiches met betrekking tot materiaal en voorzieningen 60, interne relaties en welzijn op het werk, het beheren en gebruiken van informatie, enzovoort. 61 Het NVP van stelt dat, ondanks alle inspanningen ter zake, misbruiken nooit volledig uitgesloten kunnen worden. In het kader van een modern beleid moeten nog altijd bijzondere inspanningen geleverd worden om de integriteit en legitimiteit van de politie te herstellen Deontologische code 23. De deontologische code werd van belang als hulpmiddel voor de integriteitsnaleving door een geïntegreerde politie. Door de integratie van de verschillende politiediensten tot één geïntegreerde politie gestructureerd op twee niveaus, werd men geconfronteerd met de verschillende subculturen eigen aan de verschillende politiediensten. Daarin verandering brengen en tot één politiecultuur komen, was aldus een grote uitdaging. De wet van 26 april 2002 betreffende het 58 Infodoc federale politie, nr 1365, 19 september 2001, 2.; A.J./E.C., Integriteit: waakzaam blijven, Magazine van de federale politie, nr. 7, Infodoc federale politie, nr 179, november 2011, Infodoc federale politie, nr 182, februari 2012, Goedgekeurd door de ministerraad op 1 maart NVP , 17/39. 13

22 personeelsstatuut, 64 de zogenaamde Exoduswet, legde dan ook aan de koning de verplichting op een deontologische code op te stellen. Na verschillende herwerkingen, overleggen en adviesprocedures 65 is het KB met als bijlage de deontologische code zelf van de Belgische geïntegreerde politie een feit. 66 Op 30 mei is zij in werking getreden, voortvloeiend uit de wettelijke verplichting. De deontologische code 68 bepaalt dat de personeelsleden gehouden zijn gevolg te geven aan elke oproeping door het Vast Comité van Toezicht op de Politiediensten 69 of door de Algemene Inspectie Er werd ook een deontologische commissie samengesteld. Deze commissie bestaat uit vertegenwoordigers van de Federale Politie, twee vertegenwoordigers van de Lokale Politie en één vertegenwoordiger van elke representatieve personeelsorganisatie. Ze moet de minister van Binnenlandse Zaken een advies afleveren over de toepassing, evaluatie en wijziging van de deontologische code Er moet niet enkel gewezen worden op het bestaan van een deontologische code. Elke politieambtenaar wordt ook in het bezit gesteld van de deontologische code om op die manier de na te streven deontologische waarden altijd bij de hand te hebben. De politieambtenaar dient te tekenen voor ontvangst en belooft zo de naleving ervan. De Code telt 81 artikelen die de plichten maar ook de rechten van alle personeelsleden van de geïntegreerde politie vastleggen en moet gezien worden als leidraad bij het politioneel handelen. Indien de politieambtenaar handelt volgens de code, kan hem in feite niets verweten worden. Het is betreurenswaardig te vernemen dat sommigen al niet meer weten dat ze deze deontologische code ooit ontvangen hebben, laat staan dat ze weten wat er precies in staat. De inbezitstelling en de inhoud worden ook niet verder toegelicht. 64 Wet 26 april 2002 houdende de essentiële elementen van het statuut van personeelsleden van de politiediensten, BS 30 april 2002, Het Centrum voor gelijkheid van kansen en Racismebestrijding, het Comité P en de Algemene Inspectie kregen allen inspraak. 66 E. DEVIS (ONDERZOEKER), J. MAESSCHALCK en F. HUTSEBAUT, Implementatiestrategieën voor de deontologische code van de politiediensten: een toolbox voor een modern integriteitsbeleid eindrapport, K.B. 10 mei 2006 houdende vaststelling van de deontologische code van de politiediensten, BS 30 mei 2006, Artikel 74 deontologische code. 69 Artikel 24 van de wet van 18 juli 1991 (zie infra). 70 Artikel 147 WGP (zie infra)

23 Deontologie versus tucht 26. Terwijl het tuchtarsenaal tot doel heeft de onaangepaste gedragingen te bestraffen van de leden van de politie met inachtneming van een welbepaalde procedure, vertrekt deontologie uit een volledig positieve en op inspraak berustende logica. 72 Deontologie wil de gepaste gedragingen bevorderen en de referentiewaarden waarop de politiecultuur berust aanbrengen. In tegenstelling tot de tuchtregeling 73 maakt de deontologische code geen gebruik van dwang, maar beoogt hij voornamelijk responsabilisering van alle actoren Het belang van integriteitsbewaking bij de politie 27. Integriteit is een belangrijk begrip voor elk organisatietype. Dit is echter van essentieel belang voor het openbaar bestuur en voor de politie. Uitoefening van politiewerk en het bestuur worden getypeerd door een aantal bijzondere kenmerken die het belang van een integere uitoefening van de politietaken aantonen. 75 Ten eerste staan de politiediensten in voor de bescherming van de grondrechten van de burgers. Dit brengt een grote verantwoordelijkheid met zich mee waardoor ze moeten beschikken over een discretionaire ruimte in het uitoefenen van hun bevoegdheden. Politiediensten hebben keuzevrijheid om op een bepaalde manier te handelen in uiteenlopende situaties. Daardoor is integriteitsbewaking nodig. Daarnaast werken politieambtenaren in de marge van de samenleving. 76 De omgeving kan voor heel wat verleidingen zorgen. De verleidelijke omgeving kan sneller aanleiding geven tot het begaan van integriteitsschendingen. Vervolgens moeten politieambtenaren, om de veiligheid te garanderen, over een zeker autoriteitsfunctie beschikken. Door hun politiehoedanigheid beschikt de politie over bijzondere kennis en informatie die hen in een bepaalde machtspositie tegenover de burger kan plaatsen. De 72 E. DEVIS (ONDERZOEKER), J. MAESSCHALCK en F. HUTSEBAUT, Implementatiestrategieën voor de deontologische code van de politiediensten: een toolbox voor een modern integriteitsbeleid eindrapport, Wet 13 mei 1999 houdende het tuchtstatuut van de personeelsleden van de politiediensten, B.S. 16 juni 1999, 22637; Wet 31 mei 2001 tot wijziging van de wet van 13 mei 1999 houdende het tuchtstatuut van de personeelsleden van de politiediensten en van de wet van 7 december 1998 tot organisatie van een geïntegreerde politiedienst, gestructureerd op twee niveaus, B.S. 19 juni 2001, Deontologie versus tucht, Infodoc nr 116, november E. DEVIS (ONDERZOEKER), J. MAESSCHALCK en F. HUTSEBAUT, Implementatiestrategieën voor de deontologische code van de politiediensten: een toolbox voor een modern integriteitsbeleid eindrapport, K. LASTHUIZEN, L.W.J.C. HUBERTS en M. KAPTEIN, Integriteitsopvattingen bij de politie: Beschrijving en verklaring van de omvang en aanvaardbaarheid van integriteitsschendingen op basis van surveyonderzoek onder politiemedewerkers, Reeks P&W Verkenningen, 2004,

24 nodige discretie en integriteit moet aan de dag gelegd worden bij de verwerving, verwerking en het uiteindelijke gebruik van deze kennis. Politieambtenaren moeten normen en regels doen naleven. Zij kunnen daarbij bijna als enigen dwang uitoefenen en machtsmisbruik ligt daarbij niet veraf. De politie beschikt over verstrekkende bevoegdheden en machtsmiddelen bij de uitoefening van haar taken. Zij hebben de mogelijkheid te fouilleren, iemand te verhoren, tegen iemands wil binnen te dringen in zijn privé-eigendom, bezittingen in beslag te nemen, personen op te houden of aan te houden en van hun vrijheid te beroven. Er moet op toegezien worden dat politieambtenaren de regels die zij zelf dienen toe te passen, ook zelf naleven. 77 Ten slotte is er het argument van de geloofwaardigheid en legitimiteit. Het vertrouwen in en de geloofwaardigheid van de politie hangt af van de mate van integriteit van de diensten. 78 Een dieptepunt in het vertrouwen in politie (en justitie eveneens) kan leiden tot een crisis met volledige hervormingen tot gevolg (bijvoorbeeld de zaak Dutroux) Handhaving van de stimulerende benadering 28. Zoals eerder vermeld zijn er vele initiatieven uitgaande van deskundigen en van de politie zelf om de bewustwording van de ernst van integriteitsschendingen bij politiemensen te vergroten. Dit gaat van trainingssessies, affiches, 80 campagnes en infodocumenten tot strips 81, studiedagen, enzovoort Handhaving van de controlerende benadering 29. Enkel met sensibiliseringscampagnes in het integriteitsbeleid komt men niet voldoende ver. Regels moeten kunnen afgedwongen worden en handelingen moeten gecontroleerd kunnen worden Klokkenluidersregeling 30. Naast een goed uitgewerkt integriteitsbeleid is de uitwerking van een klokkenluidersregeling van belang voor alle overheidsorganisaties met inbegrip van de politie. Een van de grote dilemma s qua 77 Vast Comité van toezicht op de politiediensten, Bewaking van de integriteit en professionalisme van de politie, Bijkomend Verslag, 2007, W. BRUGGEMAN, Politie en vertrouwen, De orde van de dag, december 2010, afl. 52, A. VAN DAMME, L. PAUWELS, S. PLEYSIER, M. VAN DE VELDE, Beelden van vertrouwen: het vertrouwen van politie en justitie in perspectief, De orde van de dag, december 2010, afl. 52, Zie bijlage Zie bijlage 2. 16