Screening kandidaat-bewindslieden en gesprek met de formateur

Transcriptie

1 Stap 42 Screening kandidaat-bewindslieden en gesprek met de formateur Huidige praktijk Nadat de kandidaat-bewindspersoon heeft ingestemd met het verzoek van de fractievoorzitter, vinden, voorafgaand aan het formele gesprek met de formateur, drie feitenonderzoeken plaats, geëntameerd door de secretarisgeneraal van Algemene Zaken. Ten eerste wordt naslag gedaan in het justitieel documentatieregister, ten tweede wordt nagegaan of de aivd beschikt over informatie over de kandidaat-bewindspersoon en ten derde doet de Belastingdienst een onderzoek naar het fiscale dossier. Hiervoor worden drie tot vijf dagen uitgetrokken. Door zijn kandidatuur te aanvaarden, geeft de kandidaat toestemming voor de onderzoeken. De kandidaten worden vervolgens uitgenodigd door de formateur. Deze ontvangt de kandidaat-bewindslieden: eerst de ministers, daarna de staatssecretarissen. In de gesprekken wordt een aantal procedurele zaken langsgelopen, waarbij moet worden nagegaan of er mogelijke beletselen zijn in heden of verleden van de kandidaat om de functie te aanvaarden. Allereerst gaat het om de functies, nevenfuncties en andere nevenactiviteiten van de kandidaat; deze moeten voorafgaand aan de benoeming worden beëindigd. Zij mogen, behalve bij hoge uitzondering, ook niet slapend worden voortgezet. Nagegaan wordt verder of de betrokkene zeggenschapsrechten heeft in relevante financiële of zakelijke belangen. Daarvan moet volledig afstand worden gedaan of er moet een regeling worden getroffen waardoor de zeggenschapsrechten niet langer kunnen worden uitgeoefend. Een medische keuring behoort niet tot de standaardprocedure; wel wijst de formateur de kandidaat op de zware fysieke eisen die de functie stelt. De formateur sluit het gesprek af met de vraag of er nog zaken zijn die op enigerlei wijze in de toekomst problemen zouden kunnen opleveren. Mocht dat het geval zijn, dan overleggen formateur en kandidaat of, en zo ja hoe, dit probleem kan worden weggenomen. Na afloop van het gesprek bevestigt de kandidaat het besprokene schriftelijk door middel van een (standaard)brief aan de formateur. 1 Zodra de formateur het jawoord heeft van alle kandidaten, bespreekt hij zijn concepteindverslag met de fractievoorzitters van de beoogde coalitie.

2 screening kandidaat-bewindslieden 231 De formateur informeert vervolgens telefonisch de minister-presidenten van Aruba, Curaçao en Sint Maarten. 2 In die gesprekken komen ook de aangelegenheden betreffende de Koninkrijksrelaties aan de orde. Historische en staatsrechtelijke notities De formateur spreekt de kandidaat-bewindslieden De formateur kan bij de gesprekken met de kandidaat-bewindslieden anderen uitnodigen. In 1986 woonden voormalig informateur De Koning en beoogd vvd-vicepremier De Korte de gesprekken bij. In 1989 liet Lubbers zich bijstaan door pvda-leider Kok, terwijl ook de (plaatsvervangend) voorzitter van de Tweede Kamerfractie van het cda, De Vries, bij twee gesprekken aanwezig was. 3 Vanaf 1994 spreekt de formateur de kandidaat-bewindslieden alleen. De gesprekken vinden tegenwoordig doorgaans op het Binnenhof plaats. In 1981 ontving formateur Van Agt, tevens demissionair premier, de kandidaat-bewindslieden op het Catshuis Tot ontsteltenis van de ijscoman op het Binnenhof, zo noteerden twee parlementaire verslaggevers. De kabinetsformatie trok bussen vol toeristen naar het Binnenhof. Het is daar nu ineens akelig stil. 4 Beëindigen (neven)functies Het lijkt voor de hand te liggen dat politici, zodra zij toetreden tot het kabinet, andere werkzaamheden en functies neerleggen. Dat is echter niet altijd vanzelfsprekend geweest. Goeman Borgesius en Lely combineerden hun ministerschap in het kabinet-pierson ( ) met het lidmaatschap van de Tweede Kamer. Sinds de grondwetswijziging van 1938 is dat niet meer mogelijk. Opmerkelijk is ook de aanvaarding van het ministerschap van Binnenlandse Zaken en Landbouw in het eerste kabinet-de Geer ( ) door Kan, die zijn functie als secretaris-generaal op hetzelfde departement gewoon aanhield. Zoals eerder beschreven (zie stap 37) overwoog Colijn in 1918 het minister-presidentschap te combineren met een positie in de directie van de Bataafsche Petroleum Maatschappij. Hij zocht en vond daartoe precedenten: Treub had als minister ( en ) diverse commissariaten aangehouden en Regout was tijdens zijn ministerschap ( ) aan het familiebedrijf verbonden gebleven als gedelegeerd commissaris. Het veto van de politiek leider van de katholieken, Nolens, haalde echter een streep door de rekening van Colijn. 5 In 1959 bleef lang onopgemerkt dat de nieuwe minister van Justitie, Beerman (chu), nog stond ingeschreven als procureur en advocaat bij de Orde

3 232 stap 42 van Advocaten in het arrondissement Rotterdam. Toen de oppositie in de Tweede Kamer hierover een half jaar na zijn benoeming vragen ging stellen, schreef hij zich alsnog snel uit. 6 De kandidaten gescreend Tot in de jaren zeventig bestond er geen formele screeningsprocedure. Dat had tot gevolg dat soms na de beëdiging zaken opdoken die, indien zij vooraf bij de formateur bekend zouden zijn geweest, een ministerschap in de weg hadden gestaan. Dat gold bijvoorbeeld in 1959 de benoeming van vvd-minister van Defensie Van den Bergh. Bij zijn gesprekken met fractievoorzitter Oud en formateur De Quay had hij verzwegen dat hij een relatie had met een getrouwde (Amerikaanse) vrouw. De echtgenoot dreigde met juridische stappen tegen Van den Bergh, waardoor deze als bewindspersoon in een lastig parket zou kunnen komen. Toen De Quay, inmiddels premier, en Oud vernamen van de affaire, moest Van den Bergh aftreden. 7 De eerste formateur/kandidaat-premier die werk maakte van de screening van de kandidaat-bewindslieden, lijkt De Jong geweest te zijn, aan het einde van de formatie van Decennia later herinnerde de voormalig onderzeebootcommandant zich: Ik had met allen die ik wilde hebben een langdurig gesprek, niet alleen over zaken; het was een vrij diepgaand gesprek. Aan het einde dacht ik dan: zou ik deze man ten tijde van oorlog aan boord willen hebben? 8 Het onderzoek dat hij naar de kandidaat-ministers liet doen, leverde echter niet alle relevante informatie op. Zo had De Jong de gangen van de door arp-fractievoorzitter Biesheuvel voor de portefeuille van Volkshuisvesting en Ruimtelijke Ordening gekandideerde Aantjes door de bvd laten nagaan. Dat onderzoek had niets noemenswaardigs opgeleverd. Later zei hij hierover: Ik heb in 1967 tegen alle ministerskandidaten twee dingen gezegd: spreek er thuis over en ga ook naar de dokter. In de tussentijd nam ik dan contact op met de bvd om de kandidaten te laten doorlichten. Ik had daar niet echt een aanleiding voor; het leek me gewoon een logische gang van zaken. Ik wilde niet dat achteraf zou blijken dat iets niet in orde was. Net als voor alle andere ministerskandidaten heb ik ook voor Aantjes destijds het groene licht gekregen van de bvd. Dat wil zeggen: ik kreeg mijn verzoek om inlichtingen blanco terug. Of dat betekende dat de bvd geen dossier over hem had of dat er een dossier was waarin niets belastends stond, viel uit die informatie niet op te maken. Ik heb gewoon geconcludeerd dat er met Aantjes niets mis was. 9 Binnen de arp-top waren echter belastende verhalen bekend over het oorlogsverleden van Aantjes, die zich na overleg met Biesheuvel bij de formateur om medische redenen alsnog afmeldde. De rvd verspreidde later, via het

4 screening kandidaat-bewindslieden 233 anp, het bericht dat Aantjes om strikt persoonlijke redenen afzag van het ministerschap. In het najaar van 1977 kwam Aantjes weer in beeld voor een ministerschap, ditmaal voor Binnenlandse Zaken. Hij stelde zich beschikbaar om de vorming van het tweede kabinet-den Uyl te redden. Doordat de onderhandelingen tussen pvda en cda mislukten, werd een ministerschap van Aantjes wederom voorkomen. Toen een jaar later oorlogsgeschiedschrijver De Jong Aantjes gewraakte lidmaatschap van de Germaansche ss bekendmaakte, was diens politieke loopbaan ten einde. 10 De hindernissen voor een ministerschap van Aantjes staan overigens in scherp contrast met de geringe bezwaren die in 1959 werden opgeworpen tegen het premierschap van De Quay, die in 1940/1941 lid was geweest van het Driemanschap van de Nederlandsche Unie, dat een tegemoetkomende houding had aangenomen jegens de Duitsers. 11 Uitbreiding van de procedure onder invloed van affaires De screeningsprocedure is vanaf het eind van de jaren zeventig steeds verder uitgebreid. In 1979 stelde premier Van Agt een Regeling inzake onverenigbaarheid van belangen en functies voor ministers en staatssecretarissen op, die de aspirant-bewindsman verplichtte de formateur schriftelijk te informeren over het volgende: a. welke belangen hij in een of meer ondernemingen heeft; b. welke functies en nevenfuncties hij uitoefent; c. welke nevenwerkzaamheden hij verricht; d. overige gegevens over zijn vermogenspositie, waarvan kennisneming voor de formateur van belang is met het oog op de goede uitoefening van het toekomstige ambt. De kandidaat-bewindspersoon kreeg ook een informatieplicht over functies, nevenfuncties, nevenwerkzaamheden en de vermogenspositie van hun gezinsleden [ ] waarvan kennisneming van belang is met het oog op de goede uitoefening van het toekomstige ambt. In het overleg met de formateur werden vervolgens besluiten genomen over neerlegging van functies, nevenfuncties en werkzaamheden die mogelijk tot onwenselijke vermenging van belangen aanleiding kunnen geven. Ook werden voorzieningen getroffen in het vermogensbeheer van de kandidaat. De regeling vermeldde dat de formateur zich hierbij zou kunnen laten adviseren door instanties als de Raad van State en de Algemene Rekenkamer. 12 In 1983 kwam premier Lubbers met een aanscherping van de regeling, die onder meer inhield dat de fractievoorzitters voortaan dienden te zorgen voor een deugdelijk curriculum vitae van hun kandidaten. Ook werd de mogelijkheid gecreëerd tot een medisch onderzoek en kon de formateur een justitieel antecedentenonderzoek gelasten. Tevens kon hij in het gesprek met de aan-

5 234 stap 42 gezochte kandidaat de volgende vraag stellen: Zijn er overige gegevens met betrekking tot uw persoonlijke leven respectievelijk met betrekking tot uw vermogenspositie, die bij een eventueel bekend worden u dan wel het kabinet in een gecompliceerde positie zouden kunnen brengen? Mocht in het gesprek tussen formateur en kandidaat-bewindspersoon overeengekomen worden dat de laatste een of meer nevenfuncties kon behouden, dan diende dat vertrouwelijk gemeld te worden aan het presidium van de Tweede Kamer. Dat laatste betekende overigens niet dat het Kamerpresidium verantwoordelijk werd voor deze regeling. 13 Ongetwijfeld vormde de kwestie-schwietert de aanleiding tot deze aanscherping. Tijdens de formatie van het eerste kabinet-lubbers, in 1982, schoof de vvd de journalist Schwietert, op dat moment vooral bekend als parlementair verslaggever van het nos Journaal, naar voren als staatssecretaris van Defensie. Het bleek al snel dat hij onjuiste gegevens had verstrekt over zijn opleiding, officiersstatus en academische titel. Drie dagen na zijn benoeming moest hij aftreden. Diverse gebeurtenissen rond de formatie van 2002 gaven aanleiding tot een volgende aanscherping, die de vorm kreeg van een brief van premier Balkenende over de Beoordeling van kandidaat-ministers en staatssecretarissen. De brief verving de eerdere schrifturen van Van Agt en Lubbers en bevatte een hernieuwde vastlegging [ ] ten aanzien van de aard van de gesprekken met kandidaten, de eisen die daarin worden gesteld en de onderzoeken die ter voorbereiding daarvan worden uitgevoerd. Tevens werd beoogd een maximale transparantie te realiseren rond het selectieproces. Ook hier waren concrete kwesties de aanleiding voor een herziening van de procedure. Het betrof ten eerste de gebeurtenissen rond lpf-staatssecretaris Bijlhout, die al enkele uren na haar benoeming tot staatssecretaris van Sociale Zaken en Werkgelegenheid moest aftreden. Uit opgedoken fotomateriaal bleek dat zij in 1983 dus na de Decembermoorden van 1982 nog actief was geweest in de burgermilities van Bouterse, terwijl zij eerder had verklaard deze milities al in 1981 verlaten te hebben. Tijdens dezelfde formatie verrichtte de Algemene Rekenkamer onderzoek naar de zakelijke belangen van Jorritsma (vvd), in het kabinet-kok ii minister van Economische Zaken. Het onderzoek pleitte haar vrij van belangenverstrengeling, maar het leidde er wel toe dat de regels omtrent het parkeren van persoonlijke commerciële belangen tijdens de formatie scherper werden. 14 Drie jaar later ontstond controverse over de zakelijke belangen die minister van Landbouw en Visserij Veerman (cda) bleek te hebben in zijn landbouwbedrijven in Frankrijk. De Tweede Kamer aanvaardde zijn verklaring dat hij geen rol meer had bij het beheer van deze bedrijven en dat zijn vermelding als directeur van vier werkmaatschappijen in het Franse handels- en vennootschapsregister het gevolg was van een fout van zijn notaris.

6 screening kandidaat-bewindslieden 235 In een enkel geval werd het onderzoek naar de onmiddellijke omgeving van de aanstaande bewindspersoon wel heel ruim genomen. Bij het aantreden van Zalm als minister, in 1994, werd zelfs zijn werkster onderworpen aan een bvd-screening. 15 In februari 2007 nam de partner van aankomend minister Vogelaar (pvda) alvast maatregelen: Met onze accountant heb ik nog een keer doorgeëxerceerd of er geen valkuilen in je belastinggedrag zitten. Volgens hem is dat absoluut niet het geval. En jij zal tegen Balkenende nogmaals benadrukken dat je cpn-lid bent geweest. 16

7 noten ; Weenink, Bankier van de wereld, p stap 41 1 Kortmann, Constitutioneel recht, p Hoedeman, Haagse tableaus, p Van der Steen, Cals, p Hoedeman, Haagse tableaus, p De Bruijn, Kuyper ist ein Luegner, p. 57. Sinds ook vrouwen in beeld zijn, wordt wel gesproken over de poppetjes. 6 Van Kessel, Van brede basis, p. 26; Duynstee, De kabinetsformaties, p Stevens e.a. (red.), De formatiedagboeken, p Maas, Kabinetsformaties, p Puchinger, Colijn, ii, p Hoedeman, Haagse tableaus, p Ibidem, p. 48; Van Kemenade, Wakken in het kroos, p Van Spanning, De Christelijk-Historische Unie, ii, p en ; Ten Hooven en De Jong, Geschiedenis van de Christelijk-Historische Unie, p ; Van Kessel, Van brede basis, p. 29 en 41; Idem, Confessioneel-liberale samenwerking, 47 en 478 (noot 130). 13 Brouwer en Van Merriënboer, Van buitengaats naar Binnenhof, p en Ammerlaan, Het verschijnsel Schmelzer, p Hoedeman, Haagse tableaus, p Vogelaar en Bosma, Twintig maanden, p. 9, 13, 25, 29 en Van den Braak, Kabinetsformatie, p De Boer hield zijn vvd-lidmaatschap zelf nog aan tot 3 september Hij was toen al anderhalve maand lpf-minister. 19 Faber, De wet van de koestal, p Puchinger, Colijn, iii, p Maas, Kabinetsformaties, p. 340 en Puchinger, Jelle Zijlstra, p Duynstee, De kabinetsformaties, p Van Kessel, Van brede basis, p Idem, Confessioneel-liberale samenwerking, p. 37; Duynstee, De kabinetsformaties, p. 320; Maas, Kabinetsformaties, p Van Kessel, Confessioneel-liberale samenwerking, p Idem, Van brede basis, p ; Idem, Kennelijk was aan beide kanten de maat vol, p Idem, Jacobus Eye Andriessen, p Faber, De wet van de koestal, p Het Financieele Dagblad, 17 januari 2007; Het Parool, 31 januari 2007; de Volkskrant, 7 februari 2007; Trouw, 23 februari 2007; Interview Van Baalen en Van Kessel met Rouvoet, 14 juli 2011; Faber, De wet van de koestal, p. 107, 124 en 137; Voerman, Van de marge naar de macht, p De Koning was overigens tevens demissionair minister. 32 Zalm, De romantische boekhouder, p Naar de titel van de memoires van pvdapolitica Hilda Verwey-Jonker ( ). 34 Bak, Een soeverein leven, p Van Poelgeest, Kabinetsformaties, p Van Kessel, Van brede basis, p. 25. In het officiële communiqué werden persoonlijke omstandigheden opgegeven voor de weigering van Van den Brink. 37 Van Schie, Vrijheidsstreven in verdrukking, p. 96; Fasseur, Wilhelmina. De jonge koningin, p Van Osch, Jonkheer D.J. de Geer, p Visser, Alleen in uiterste noodzaak?, p. 255; bhic, Archief De Quay, inv.nr. 43, Uittreksel dagboek, aantekening 12 maart 1959 en inv.nr. 45, Uittreksel dagboek, aantekening 20 november De Bruijn, Kuyper ist ein Luegner, p Hoedeman, Hans Wiegel, p Fasseur, Wilhelmina. De jonge koningin, p De Bruijn, Wilhelmina formeert, p Groeneveld, De staatssecretaris, p en ; Van Poelgeest, Kabinetsformaties, p. 37 en 57; Kortmann, Constitutioneel recht, p. 160; Maas, Kabinetsformaties, p Knippenberg en Van der Ham, Een bron van aanhoudende zorg, p ; Van Kemenade, Wakken in het kroos, p. 53. stap 42 1 htk , , nr. 1, Brief van de minister-president, minister van Algemene Zaken, 20 december Tot 2010 informeerde de formateur de gevolmachtigde ministers van de Nederlandse Antillen en van Aruba. Op 10 oktober van dat jaar werden de Nederlandse Antillen opgeheven als land. Curaçao en Sint Maarten werden zelfstandige landen binnen het Koninkrijk; Bonaire, Sint-Eustatius en Saba werden bijzondere Nederlandse gemeenten. 3 Van Poelgeest, Kabinetsformaties, p. 56, 83 en Schwietert en Hillen, De formatie van een tijdbom, p. 125.

8 288 noten 5 Puchinger, Colijn, i, p Orde van Advocaten Rotterdam, 15 augustus 2006 (in Archief cpg); htk , p. 2110, en Van Kessel, Van brede basis, p Te Velde en Smit, De huiskamer van de macht, p Citaat bij: Bouwman, De val van een bergredenaar, p Ibidem, p en Van Kessel, Van brede basis, p. 34. Ook uit het dagboek van De Quay blijkt niet dat er overwegingen in deze richting waren. 12 htk , , nr. 9, Brief van de minister-president, minister van Algemene Zaken, 13 oktober htk , , nr. 52, Brief van de minister-president, minister van Algemene Zaken, 30 maart htk , , nr. 1, Brief van de minister-president, minister van Algemene Zaken, 29 december 2002; nrc Handelsblad, 18 juli Zalm, De romantische boekhouder, p Bosma en Vogelaar, Twintig maanden, p. 29. stap 43 1 Mededelingen M. Hordijk, 25 juli az, Documentatie, p. 9 en bijlage 6. 3 Bovend Eert en Kummeling, Het Nederlandse parlement, p bhic, Archief De Quay, inv.nr. 44, Uittreksel dagboek, aantekening 15 mei Zalm, De romantische boekhouder, p Van Raalte, Gezien, gehoord, p Ibidem, p De Vries, Schets eener parlementaire geschiedenis, p ; De Valk en Van Faassen (uitg.), Dagboeken en aantekeningen, p De Bruijn, Kuyper ist ein Luegner, p Idem, Wilhelmina formeert, p Tot 1945 kende de ministerraad geen ambtelijk secretaris, maar fungeerde een van de ministers als zodanig. 12 De Valk en Kappelhof (uitg.), Dagboeken, p Puchinger, Colijn, iii, p. 542, 945 en Puchinger, die de formaties tijdens het interbellum minutieus heeft onderzocht, maakt in zijn omvangrijke publicaties overigens geen melding van constituerende vergaderingen van de kabinetten-colijn i (1925), -De Geer i (1926), -Ruijs de Beerenbrouck iii (1929) en -Colijn iii (1935). 14 Duynstee, De kabinetsformaties, p Met dank aan J.L. Felida, adjunct-secretaris van de ministerraad. 16 Van Kessel, Confessioneel-liberale samenwerking, p Hessing en Hillebrand, De kabinetsformatie, p Andeweg, Kabinetsformaties, p ; nrc Handelsblad, 13 oktober nrc Handelsblad, 22 februari Bosma en Vogelaar, Twintig maanden, p Kortmann, Constitutioneel recht, p. 154, noot Maas, Kabinetsformaties, p Volgens Maas heeft het preconstituerend beraad staatsrechtelijk geen zelfstandige betekenis. 23 Dittrich e.a., Het einde van een tijdperk, p Van Kessel, Van brede basis, p Maas (Kabinetsformaties, p. 67) noemt deze bijeenkomst onterecht een constituerend beraad. 25 De Volkskrant en nrc Handelsblad, 23 februari Puchinger, Colijn, i, p Van Osch, Jonkheer D.J. de Geer, p ; Puchinger, Colijn, ii, p , vooral Duynstee, De kabinetsformaties, p. 426; Maas, Kabinetsformaties, p stap 44 1 Duyverman, Uit de geheime dagboeken, p Puchinger, Colijn, iii, p stap 45 1 gw artt. 43, 46 (lid 1) en Kortmann, Constitutioneel recht, p Puchinger, Colijn, i, p en 300; Van Raalte, Troonredes, openingsredes, inhuldigingsredes, p. l en na, Archief kmp, inv.nr. 216, Notitie Van Nispen tot Pannerden, 11 september stap 46 1 Wet beëdiging ministers, staatssecretarissen en leden der Staten-Generaal, artt. 1 en 2. 2 az, Documentatie, p. 9 (noot 9). 3 Oud, Het constitutioneel recht, i, p ; Brückel, De eed van trouw aan de Koning, p Met dank aan Carla Hoetink. 4 Groeneveld, De staatssecretaris, p. 452.