Patiëntenvoorlichting door verpleegkundigen

Transcriptie

1 Patiëntenvoorlichting door verpleegkundigen PVL_FM.indd 1 3/10/15 8:09:53 PM

2 PVL_FM.indd 2

3 Patiëntenvoorlichting door verpleegkundigen De stappen naar zelfmanagement Marieke van der Burgt Berty Terra Els van Mechelen-Gevers Vijfde, herziene druk Reed Business Education, Amsterdam PVL_FM.indd 3

4 Eerste druk, eerste en tweede oplage (titel: Doen wat kan), Elsevier gezondheidszorg, Maarssen 2000 en 2002 Tweede druk (titel: Doen wat kan), Elsevier gezondheidszorg, Maarssen 2004 Derde druk, Elsevier gezondheidszorg, Amsterdam 2010 Vierde druk, Reed Business, Amsterdam 2012 Reed Business, Amsterdam 2015 Omslagontwerp en basisontwerp binnenwerk: Mariël Lam bno, s-hertogenbosch Reed Business Education is onderdeel van Reed Business bv, Postbus 152, 1000 AD Amsterdam. Aan de totstandkoming van deze uitgave is de uiterste zorg besteed. Voor informatie die nochtans onvolledig of onjuist is opgenomen, aanvaarden auteur(s), redactie en uitgever geen aansprakelijkheid. Voor eventuele verbeteringen van de opgenomen gegevens houden zij zich gaarne aanbevolen. Waar dit mogelijk was, is aan auteursrechtelijke verplichtingen voldaan. Wij verzoeken eenieder die meent aanspraken te kunnen ontlenen aan in dit boek opgenomen teksten en afbeeldingen, zich in verbinding te stellen met de uitgever. Behoudens de in of krachtens de Auteurswet van 1912 gestelde uitzonderingen mag niets uit deze uitgave worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voor zover het maken van reprografische verveelvoudigingen uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16h Auteurswet 1912, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (Postbus 3051, 2130 KB Hoofddorp, Voor het overnemen van (een) gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet 1912) kan men zich wenden tot de Stichting PRO (Stichting Publicatie- en Reproductierechten Organisatie, Postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp, Voor het overnemen van (een) gedeelte(n) van deze uitgave ten behoeve van commerciële doeleinden dient men zich te wenden tot de uitgever. ISBN NUR 897 PVL_FM.indd 4

5 Voorwoord bij de vijfde, herziene druk Patiëntenvoorlichting door verpleegkundigen. De stappen naar zelfmanagement is geschreven voor verpleegkundigen, studenten verpleegkunde en studenten van de opleiding tot praktijkondersteuner en verpleegkundig specialist. Patiëntenvoorlichting en ondersteuning van zelfmanagement zijn vanzelfsprekende onderdelen van verpleegkundige zorg, maar als verpleegkundige interventie zijn ze dikwijls weinig concreet uitgewerkt. Dit boek geeft verpleegkundigen een praktisch handvat voor individuele voorlichting en ondersteuning van zelfmanagement in de vorm van een stappenreeks die de patiënt doorloopt. Deze stappenreeks is een vertaling van theorieën over voorlichting en gedragsverandering naar concrete interventies. In deze uitgave is gekozen voor een persoonsgerichte en gedragsgerichte benadering. Voorlichting heeft immers tot doel gezondheidsgedrag en probleemoplossend gedrag te bevorderen, waardoor de patiënt (beter) kan omgaan met zijn ziekte en beperkingen (zelfmanagement). Omwille van de herkenbaarheid en bruikbaarheid voor de verpleegkundige praktijk bevat het boek vooral toegepaste theorie met voorbeelden uit de praktijk. In deze vijfde, herziene druk is er meer aandacht voor de mensen met chronische gezondheidsproblemen en voor de taken van de verpleegkundige in de langdurige zorg. Van deze groep patiënten wordt door de zorgverleners, overheid en zorgverzekeraars meer zelfmanagement verwacht: een reden om ondersteuning van zelfmanagement van chronisch zieken extra te belichten. Gezamenlijke besluitvorming (shared decision making) wordt besproken als voorwaarde voor succesvol(le ondersteuning van) zelfmanagement. Naast de methodiek van de stappenreeks krijgt motiverende gespreksvoering aandacht, evenals voorlichting aan mensen met beperkte gezondheidsvaardigheden. Er wordt verwezen naar verpleegkundige bronnen voor evidence-based handelen. Digitaal zijn video s te bekijken van gespreksfragmenten, met een toelichting bij de interventies van de verpleegkundige. Deze gespreksfragmenten helpen de studenten de theorie te herkennen in verpleegkundige gesprekken. Dank aan Eva Mangnus, Renske Mol en Hans Savert, die in de video s de rollen van verpleegkundige en patiënt hebben vertolkt. Zij zijn allen als docent verbonden aan Fontys Hogeschool Verpleegkunde. PVL_FM.indd 5

6 Het boek is als volgt opgebouwd. In hoofdstuk 1 wordt een overzicht gegeven van zelfmanagement en ondersteuning daarvan bij chronisch zieken. Dat wordt uiteengezet aan de hand van het zogeheten chronischezorgmodel (chronic care model) en het Huis van persoonsgerichte zorg. In hoofdstuk 2 komt de persoonlijke kant van de patiënt aan bod, voor zover relevant voor voorlichting en ondersteuning van zelfmanagement. Hoofdstuk 3 gaat in op het voeren van gesprekken ter ondersteuning van zelfmanagement. Omdat daarvoor kennis van gedragsverandering nodig is, start het hoofdstuk met enkele gedragsveranderingsmodellen. Daarin komt ook motiverende gespreksvoering aan de orde. De kern van het boek wordt gevormd door de stappenreeks van gedragsverandering die de patiënt doorloopt. In hoofdstuk 4 tot en met hoofdstuk 9 wordt aangegeven hoe de verpleegkundige de achtereenvolgende stappen van de stappenreeks hanteert. In elke stap worden aandachtspunten voor de analyse en concrete interventies beschreven. In hoofdstuk 10 wordt de coördinatie en continuïteit van zelfmanagementondersteuning besproken, met inbegrip van de randvoorwaarden voor persoonsgerichte zorg. Hulpmiddelen voor voorlichting en ondersteuning van zelfmanagement worden ten slotte in hoofdstuk 11 beschreven. Degene die voorlichting ontvangt, wordt aangeduid met patiënt. U kunt daarvoor ook lezen: cliënt, zorgvrager, bewoner. Alleen wanneer de problematiek of context specifiek over de partner, (andere) familieleden of de mantelzorger gaat, worden deze woorden gebruikt. De verpleegkundige wordt aangeduid met zij; de patiënt en anderen worden aangeduid met hij, tenzij uit de context duidelijk is dat het om een vrouw gaat. Ook bij deze druk blijven we de verpleegkundigen en andere deskundigen dankbaar die hun expertise met ons hebben gedeeld. Als handreiking aan docenten is een overzichtstabel met de veranderingen en verschuivingen ten opzichte van de vorige druk toegevoegd aan de digitale editie van deze uitgave. Wij verwachten dat deze herziene versie van Patiëntenvoorlichting door verpleegkundigen nog beter aansluit bij actuele ontwikkelingen. Opmerkingen, ervaringen en suggesties van lezers ter verbetering van het boek zien we graag tegemoet via het contactadres van de uitgever: info@reedbusinesseducation.nl. Utrecht/Eindhoven, januari 2015 Marieke van der Burgt Berty Terra Els van Mechelen-Gevers PVL_FM.indd 6

7 Inhoud Digitaal verder studeren 13 1 Voorlichting en zelfmanagementondersteuning Inleiding Begripsverkenning voorlichting en zelfmanagement Perspectieven Perspectief van de verpleegkundige Perspectief van patiënten en mantelzorgers Gezamenlijke knelpunten Chronischezorgmodel Productieve interacties tussen patiënt en zorgverlener (Gezondheids)zorgsysteem Maatschappij Beschouwing 28 2 Persoonlijke bagage Inleiding In het leven staan Belangrijke gebeurtenissen Dagelijkse gebeurtenissen Evenwicht Ervaringen en cognities Gezondheidsvaardigheden Uit evenwicht Inleiding Reageren op verstoringen (stress- en copingbenadering) Denkpatronen Denkgewoonten Attributie: zoeken naar oorzaken Denkgewoonten veranderen 44 PVL_FM.indd 7

8 2.6 Verlies, verdriet en rouw Inleiding Rouwen: ervaringen in het leven met verliezen Steun bieden bij het leven met verlies en verdriet Manieren om zich iets eigen te maken Inleiding Verschillen 56 3 Gesprekken over zelfmanagement Inleiding Verpleegkundige ondersteuning van gedragsverandering Verpleegkundige gespreksvoering Inleiding Leidinggeven aan het gesprek Samenwerking en gezamenlijke besluitvorming Motiverende gespreksvoering De stappenreeks 71 4 De stap Openstaan Inleiding Wat speelt er in de stap Openstaan? Contact Behoeften Emoties en verwerking van belastende informatie Omgevingsfactoren De verpleegkundige Zicht krijgen op de stap Openstaan Ondersteuning van de stap Openstaan: interventies Contact maken Aansluiten bij behoeften Aansluiten bij de partner of familie Expliciet ruimte bieden voor emoties Samen de agenda opstellen Creëren van gunstige omstandigheden Creëren van een samenwerkingsrelatie 85 5 De stap Begrijpen Inleiding 87 PVL_FM.indd 8

9 5.2 Wat speelt er in de stap Begrijpen? Voorkennis Behoefte Drie typen informatie Opnemen van informatie Onthouden van informatie Zicht krijgen op de stap Begrijpen Ondersteuning van de stap Begrijpen: interventies Inleiding Voorbereiden: bepalen van doel en aanpak Bevorderen van de interactie Hanteren van de eerste twee B s: geef informatie die belangrijk en bruikbaar is Hanteer de derde en vierde B: maak de informatie begrijpelijk en zorg ervoor dat de informatie beklijft 96 6 De stap Willen Inleiding Wat speelt er in de stap Willen? De determinanten ASE in de stap Willen Attitude Sociale invloed Eigen effectiviteit Zicht krijgen op de stap Willen Ondersteuning van de stap Willen: interventies Inleiding Attitude Sociale steun Eigen effectiviteit De stap Kunnen Inleiding Wat speelt er in de stap Kunnen? Handelingsvaardigheden Praktische problemen: de barrières Zicht krijgen op de stap Kunnen Ondersteuning van de stap Kunnen: interventies Inleiding 126 PVL_FM.indd 9

10 7.4.2 Leren van handelingen Ondersteunen bij praktische problemen Ondersteunen bij problemen in het contact met anderen De stap Doen Inleiding Wat speelt er in de stap Doen? Inleiding Concrete afspraken Maatwerk, haalbare afspraken Duidelijk nut Zicht krijgen op de stap Doen Ondersteunen van de stap Doen: interventies Afspraken Maatwerk, haalbare afspraken Doel (effect) De stap Blijven doen Inleiding Wat speelt er in de stap Blijven doen? Patroon van niet-volhouden Feedback Korte- en langetermijndoelen Inbouwen in de activiteiten van het dagelijks leven Omgaan met risico s Omgaan met terugval (attributie van falen) Follow-up Zicht krijgen op de stap Blijven doen Ondersteunen van de stap Blijven doen: interventies Inleiding Korte- en langetermijndoelen Bespreken van volhouden Feedback, voordelen Inbouwen in het dagelijks leven Bespreken van risicosituaties Bespreken van terugval Probleemoplossende vaardigheden aanleren voor zelfmanagement Follow-up 148 PVL_FM.indd 10

11 10 Coördinatie en continuïteit Inleiding Zorgproces Ondersteuning van zelfmanagement als regulier onderdeel van zorgverlening Contact met zorgverlener op moment en manier die bij zorgvrager passen E-health Groepsconsult, groepsspreekuur Verpleegkundige casemanager Voorbereiding op opname of ontslag, medicatiebegeleiding; nazorgcontact Verpleegkundig spreekuur Langere consultduur (Telefonische) bereikbaarheid of een (telefonisch) spreekuur Inzet van ervaringsdeskundigen, tolken, allochtone zorgconsulenten Domotica en technische hulpmiddelen die zelfmanagement ondersteunen Gezamenlijke scholing Individueel zorgplan, gezondheidsdossier Toegankelijkheid van zorgplan/persoonlijk gezondheidsdossier Adequate informatie Beschikbaarheid van informatie Toegankelijkheid van informatie Informatie afgestemd op de doelgroep Hulpmiddelen en methoden Inleiding De keuze voor een middel Hulpmiddelen Schriftelijke hulpmiddelen Visuele hulpmiddelen Audiovisuele hulpmiddelen Interactieve hulpmiddelen Overzicht van de bruikbaarheid van categorieën hulpmiddelen Ontwikkeling en beheer van voorlichtingsmateriaal Inleiding Taak van verpleegkundigen 161 PVL_FM.indd 11

12 11.6 Specifieke situaties in de voorlichting Verpleegkundig spreekuur Groepsvoorlichting Lotgenotencontact Overzicht bruikbaarheid persoonlijke voorlichting buiten de zorgcontacten 163 Bijlage 1 Overzicht van analyse en interventies in de stappen 165 Bijlage 2 Checklist voor de beoordeling van schriftelijk voorlichtingsmateriaal 169 Literatuur 173 Register 178 PVL_FM.indd 12

13 Digitaal verder studeren Bij dit leerboek is de volledige tekst digitaal beschikbaar gesteld. Samenvattingen per hoofdstuk plus vragen en antwoorden zijn eraan toegevoegd en alle opgenomen URL s zijn doorklikbaar. Bovendien zijn nieuwe deep links aan de digitale tekst toegevoegd. Ook zijn video s te bekijken van gesprekken waarin wordt gewerkt met de stappenreeks. In elke video staan één of twee stappen centraal. Video s: rr de stap Openstaan (1); rr de stap Openstaan (2); rr de stap Begrijpen; rr de stap Willen (ASE); rr de stap Willen, met element MI ( motivational interviewing); rr de stappen Kunnen en Doen; rr de stap Blijven doen. In elke video is te zien hoe de verpleegkundige aandachtspunten voor de analyse toepast, welke interventies zij kiest, hoe ze die uitvoert en hoe zij het resultaat evalueert. Zo maken de video s de stap in het voorlichtingsproces in de dagelijkse praktijk en in leersituaties herkenbaar. Voor gebruik in het onderwijs is van elke video het globale gespreksverloop in een document uitgewerkt. Dit geeft de mogelijkheid te oefenen in: rr het herkennen van factoren bij de patiënt/cliënt die relevant zijn voor een stap in de stappenreeks; rr het herkennen en beschrijven van de acties van de verpleegkundige (analyse en interventies); rr het herkennen en beschrijven van de communicatievaardigheden die de ver- pleegkundige heeft toegepast; PVL_FM.indd 13

14 14 p a t i ë n t e n v o o r l i c h t i n g d o o r v e r p l e e g k u n d i g e n rr het beoordelen van de aanpak, het koppelen van theoretische inzichten aan interventies en het noemen van alternatieven voor de aanpak van de verpleegkundige. In een tweede document bij elke video is een voorbeelduitwerking beschikbaar. Vanzelfsprekend zijn ook andere uitwerkingen mogelijk. De voorbeelduitwerking biedt de mogelijkheid de eigen uitwerking hiermee te vergelijken en conclusies te trekken. PVL_FM.indd 14