Bouwhistorische verkenning met waardestelling

Transcriptie

1 Bouwhistorische verkenning met waardestelling Steeg 42 te Schijndel Bouwhistorische verkenning met waardestelling Steeg 42 te Schijndel 1

2 Colofon Redactie: Teksten: Fotografie: Veldwerk: Copyright: Jos Bertens Mark Bimmel en Jos Bertens Mark Bimmel Jos Bertens en Mark Bimmel Monumentehuis Brabant B.V. en A.B.M adviesbureau Niets van deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotografie, microfilm of op welke andere wijze dan ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van het Monumentenhuis Brabant B.V. en A.B.M. adviesbureau. A.B.M. Adviesbureau voor Bouwhistorie en Monumenten Tel Uijlenborg PB Berlicum Bouwhistorische verkenning met waardestelling Steeg 42 te Schijndel 2

3 Inhoudsopgave Pag. 4 Voorwoord 5 De boerderij Objectgegevens Inleiding 6 Historische context, de boerderij in zijn omgeving 8 Exterieur -kopgevel 9 -linkerzijgevel 12 -achtergevel 14 -rechterzijgevel 16 Interieur -bedrijfsgedeelte (ruimten 1A en 1B) 18 -brandmuur 19 -woongedeelte (ruimte 2 t/m 6 en zolder) 25 Houtskelet -de gebinten en flieringen 27 -schaarspanten 28 -sporen 29 -telmerken 31 Bouwfaseringen 33 Waardering -categorieën uitleg en waardering 36 -waarderingsplattegronden 39 Conclusie 39 Advies 39 Bronvermelding Bouwhistorische verkenning met waardestelling Steeg 42 te Schijndel 3

4 Voorwoord Aan de doorgaande weg Steeg, van Schijndel naar Heeswijk, staat aan de linkerzijde een cluster van gebouwen waarvan twee boerderijen. De boerderij waar het onderzoek heeft plaatsgevonden is nummer 42. De van oorsprong kortgevelboerderij (hallehuis), uit de late 16 e of begin 17 e eeuw, is tussen 1832 en 1880 verlengd en is kort voor of in 1887 vernieuwd en gedeeltelijk verbouwd tot langgevelboerderij. De boerderij is met de korte gevel van het bedrijfsgedeelte naar de weg gepositioneerd. Het gebouw is niet meer als boerderij in gebruik, nadat het lange tijd als gemengd bedrijf heeft gefunctioneerd. Na het overlijden van de laatste bewoner, enige jaren gelden, wordt het pand niet meer bewoond. Adviesbureau Milon heeft Monumentenhuis Brabant B.V. opdracht gegeven een bouwhistorische verkenning met waardestelling uit te voeren. Voor het onderzoek is Mark Bimmel van A.B.M. (Adviesbureau voor Bouwhistorie en Monumenten) ingeschakeld, een partner van het Monumentenhuis Brabant B.V. Voorts is Jos Bertens, boerderijdeskundige en actief binnen Stichting de Brabantse Boerderij, bij het onderzoek betrokken. De directe aanleiding voor de bouwhistorische verkenning is het voornemen om het pand te gaan verbouwen ten behoeve van een nieuwe bestemming. Onze dank gaat uit naar de eigenaren, de familie van den Bogaard, die hebben gezorgd voor de toegankelijkheid. Het verkennend onderzoek heeft zich beperkt tot een kort veldwerk ter plaatse en was gericht op het verkrijgen van inzicht in de bouwgeschiedenis, de waarde van de bouwmassa, constructie en het interieur. Het onderzoek, dat niet de diepgang en volledigheid heeft van een bouwhistorisch onderzoek, kende helaas enkele beperkingen. Zo waren de muren van het interieur afgewerkt met pleister en andere afwerklagen zodat een honderd procent zekere datering en waardering op basis van de stenen niet mogelijk was. Bovendien waren eventuele oudere plafonds en/of balklagen aan het zicht onttrokken door vrij recente afwerklagen. Een definitieve uitspraak hierover is, evenals over de muren, niet mogelijk. Wel is een vermoeden hierover beschreven. April 2010 Mark Bimmel Bouwhistorische verkenning met waardestelling Steeg 42 te Schijndel 4

5 De boerderij Objectgegevens Adres: Steeg 42 Postcode: 5482 WN Kadastraal: N58 en 59 (2010) Eigendom: Familie van den Boogaard Inleiding Op het erf bevindt zich, evenwijdig aan een onverharde weg, haaks op de Steeg, een grote boerderij en een klein gedeelte van de oorspronkelijke boomgaard. Het gebouw bevindt zich haaks op de richting van de straat (Steeg) en met het woongedeelte van de weg af. De bijgebouwen staan weliswaar dicht bij de boerderij maar vallen buiten het onderzoek. De boerderij is in oorsprong gebouwd als een driebeukig hallehuis, een kortgevelboerderij. In of kort voor 1887 is de boerderij, met uitzondering van het houtskelet, vernieuwd en gedeeltelijk gewijzigd en heeft het zijn huidige vorm gekregen. Het bedrijfsgedeelte werd toen veranderd en kreeg het uiterlijk van een langgevelboerderij. In deze rapportage is de boerderij omschreven waarbij als uitgangspunt is genomen dat men vanaf de straat naar de boerderij kijkt. Het gebouw omvat een door een brandmuur gescheiden woon- en bedrijfsgedeelte onder een met riet, stro en betonnen sneldekpannen gedekt zadeldak met wolfseinden (wolfdak). In het woongedeelte, in de linker zijbeuk, bevinden zich twee slaapvertrekken, een gang met woonkamer en schouw in de middenbeuk en een keuken met kelder en opkamer in de rechterbeuk. De kelder bevindt zich deels onder en deels bovengronds onder de opkamer. Het bedrijfsgedeelte heeft een stalinrichting zowel in stal- als schuurgedeelte. Deze inrichting dateert uit de tweede helft van de vorige eeuw. Bouwhistorische verkenning met waardestelling Steeg 42 te Schijndel 5

6 Historische context, de boerderij in zijn omgeving De boerderij is gelegen aan de rand van het Wijbossche Broek, een uitloper van het Aa-dal, aan de weg van Schijndel naar Heeswijk. Deze weg, voorheen Heeswijkse Dijk genaamd, is vanouds de hooggelegen verbindingsweg tussen beide dorpen. In het gebied tegenover de boerderij stond in het verleden een baksteenfabriek te midden van een gebied dat rijk is aan klei en leem. De stenen die niet geschikt waren voor de verkoop, afvalstenen, werden verwerkt in de boerderij. De boerderij staat, evenals de boerderij aan de linkerzijde, met de korte gevel van het bedrijfsgedeelte naar de weg gekeerd. Dit is een veel voorkomende positionering van boerderijen in deze streek. De boerderij is een van oorsprong driebeukig hallehuis met een geïntegreerd bedrijfsgedeelte uit de late 16 e of begin 17 e eeuw (fase 1). De boerderij heeft vanaf de verbouwingen in de 19 e eeuw een ander uiterlijk gekregen. De linkerzijbeuk van het schuurgedeelte is door het naar binnen verplaatsen van de gevel smaller geworden, waardoor er voldoende hoogte is voor de hoge deuren bij het schuurgedeelte. Het bedrijfsgedeelte had vanaf toen drie stellen dubbele deuren. Waarvan één bij het stalgedeelte en twee bij het schuurgedeelte, wat typerend is voor de langgevelboerderijen in Schijndel en de directe omgeving. Een ander kenmerk van deze boerderijen is de aanwezigheid van een luik op zolderniveau, in de kopgevel van het woongedeelte. Deze diende voor het naar binnen halen van zaden en granen om op de zolder boven het woongedeelte te drogen. Afbeelding 1: De kadastrale minuut van 1832 Bouwhistorische verkenning met waardestelling Steeg 42 te Schijndel 6

7 Op de kadastrale minuut van 1832 heeft de boerderij een rechthoekige plattegrond en een uitbouw bij de kopgevel van het woongedeelte. Bij het bedrijfsgedeelte springen de schuurdeuren iets in bij de linker zijgevel. Links van de boerderij bevindt zich een bijgebouw. Te oordelen naar de grootte er van kan hier sprake zijn van een schop of schaapskooi. Een boerderij met een hoekuitbouw en terug liggende schuurdeuren kwam in Schijndel, Wijbosch en de dorpen in de omgeving veel voor (afbeelding 1). Op de schattingskaart van 1880 is te zien dat het gebouw links van de boerderij verdwenen is. De rechthoekige plattegrond is ten opzichte van de situatie in 1832 veranderd (fase 2). De boerderij is bij het woon- en bedrijfsgedeelte vergroot (afbeelding 2). De uitsparing van de hoek is bij het woongedeelte getrokken en het bedrijfsgedeelte is verlengd. Een gedeelte van de linkerzijgevel is naar binnen verplaatst waardoor een smallere zijbeuk ontstond. Deze wijziging van de boerderij past helemaal bij de gebruikelijke veranderingen die plaatsvonden in de 19 e eeuw. In het naburige Den Dungen zijn in dezelfde periode een tiental hoekgevelboerderijen op deze wijze verbouwd. In de kadastrale legger staat vermeld dat in het dienstjaar 1887 het bezit bestaat uit huis, erf en schuur en dat er sprake is van herbouw van de boerderij (fase 3). Het gaat hier om de gevels en vermoedelijk ook het interieur. De verlenging heeft immers ergens tussen 1832 en 1880 al plaatsgevonden. Afbeelding 2: De schattingskaart van 1880 Bouwhistorische verkenning met waardestelling Steeg 42 te Schijndel 7

8 Exterieur De kopgevel (straatzijde) Afbeelding 3: De straatgevel De korte, in kruisverband gemetselde gevel aan de straatzijde is blind. De één steen dikke gevel is asymmetrisch doordat de linker zijgevel hoger is dan zijn tegenhanger (afbeelding 3). De schuine zijden hebben geen vlechtingen. Deze gevel bevat, roodbruine handvormstenen die uit kort voor of uit 1887 dateren. De baksteenformaten bedragen 22/22,5x10,5/11x5cm en de 10-lagenmaat is 61,5 cm. Om op de bouwkosten te besparen zijn aan de buitenzijde de duurdere bakstenen gebruikt en delen aan de binnenzijde zijn voorzien van goedkopere zelf te maken in de zon gedroogde lemen stenen (afbeelding 4). Dit kwam in deze streek vaak voor. De gevel bevat muurankers voor de verankering aan de flieringen. Afbeelding 4: Bij de pijlen zijn er lagen met zonnestenen verwerkt Bouwhistorische verkenning met waardestelling Steeg 42 te Schijndel 8

9 De linkerzijgevel Afbeelding 5: De linkerzijgevel Deze één steen dikke gevel staat in hoofdzaak voor twee delen van de boerderij; één deel bij het woongedeelte en één deel bij het bedrijfsgedeelte (afbeelding 5). Het laatstgenoemde deel is weer onder te verdelen in twee delen namelijk; één deel bij het stalgedeelte en één deel bij het schuurgedeelte. Deze lange zijgevel heeft zijn huidige uiterlijk gekregen na de verlening tussen 1832 en 1880 en de vernieuwing kort voor of in Deze gevel heeft, wat het bedrijfsgedeelte betreft, het karakter van een langgevelboerderij. Afbeelding 6: Het rechterdeel van de gevel, wijzigingen uit de 20 e eeuw zijn in groen aangegeven Bouwhistorische verkenning met waardestelling Steeg 42 te Schijndel 9

10 De zijgevel van het schuurgedeelte is hoog en heeft mede door zijn twee stellen dubbele schuurdeuren, waarvan één is dicht gemetseld, een aanzienlijke lengte (afbeelding 6). Tussen de hoge deuren bevinden zich twee betonnen liggende vierruits stalramen met daar tussenin een dicht gemetseld venster (bij de tasruimte), de wijzigingen in de gevel zijn in het derde kwart van de 20 e eeuw uitgevoerd. Links van het eerste venster en rechts van het tweede zijn twee grote gevelankers, met ieder een lange schieter en twee veren, aanwezig. Deze zorgen voor de verankering van de gevel aan het gebint en het schaarspant. De schuurdeuren aan de kant van de straatgevel zijn in het derde kwart van de 20 ste eeuw verwijderd en is de gevelopening dichtgemetseld, toen het schuurgedeelte werd omgebouwd voor veestalling. Enkele duimen voor de ophanging van de dubbele deuren zijn nog aanwezig. Een mestdeurtje voor varkens en een betonnen vierruits liggend raam zijn daar toen aangebracht. Nadien is het mestdeurtje aan de onderzijde weer dichtgemetseld nadat de varkens in de nieuw gebouwde schuur werden ondergebracht. Alle betonnen vensters zijn aan de onderzijde voorzien van een ventilatiesleuf. De bakstenen van de gevel zijn handgevormde stenen met een rood-bruine kleur. De baksteenformaten bedragen 22/22,5 x 10,5/11 x 5 en een 10- lagenmaat van 61,5 cm. Afbeelding 7: Het linkerdeel van de gevel De zijgevel van het stalgedeelte heeft nog de hoogte van het hallehuis (afbeeldingen 6 en 7). De vroegere aanwezigheid van een dubbele mestdeur markeert hier het langgevelkarakter. De in kruisverband gemetselde gevel van het stalgedeelte is in het derde kwart van de vorige eeuw vernieuwd met een rode machinaal geproduceerde baksteen. Het in 20 e eeuw vernieuwde deel van de gevel bevat, een mestdeur, een vierruits betonnen raam en een deur. De rechter deur van de voorheen dubbele deur is toen verwijderd, dichtgemetseld en voorzien van een vierruits betonnen stalraam. Alle betonnen stalramen zijn vierruits en liggend verwerkt en voorzien van een ventilatiesleuf. Het gedeelte bij de hoek waar de gevel inspringt is toen niet vernieuwd. Bouwhistorische verkenning met waardestelling Steeg 42 te Schijndel 10

11 Het muurwerk van het gedeelte van het woonhuis is eveneens uit kort voor of uit 1887 (afbeelding 7). Hier zijn hier stenen gebruikt die als afval afkomstig waren van de nabij gelegen steenoven. De stenen hebben geen sporen van hergebruik wat wijst op het gebruik van afvalstenen. In de gevel zijn overwegend koppen en drieklezoren verwerkt, strekken ontbreken. De baksteen formaten bedragen: 10,5/11x5cm en de 10- lagenmaat is 60,5 cm. Er bevinden zich twee ramen voor de slaapkamers. De ramen zijn in het derde kwart van de vorige eeuw vernieuwd. Aan de oude rollaag onder de huidige ramen is te zien dat de oorspronkelijke ramen iets breder waren. Mogelijk zaten hier voorheen twee bolkozijnen met bijbehorende luiken. De gevel is beëindigd met een zaagtand met daarop een afdekkende strekkenlaag. Bouwhistorische verkenning met waardestelling Steeg 42 te Schijndel 11

12 De achtergevel (kopgevel van het woongedeelte) Afbeelding 8: De gevel van het woongedeelte De korte in kruisverband gemetselde gevel van de woonhuiszijde heeft nog het karakter van het oude hallehuis (afbeelding 8). De driebeukige opzet is afleesbaar aan de gevel. In de één steen dikke gevel zijn de jaartalankers 1610 aangebracht. Of deze jaartalankers een bouwjaar of jaar van verstening van de boerderij aanduiden is niet vastgesteld. De huidige gevel zal kort voor of in 1887 gebouwd zijn. De gevel heeft een hoge plint van hard gebakken stenen (met rood aangegeven op afbeelding 9). Ook hier zijn restanten van de steenoven gebruikt aangezien de plint overwegend bestaat uit koppen en drieklezoren. De baksteenformaten bedragen: 22x 11/10 x 5 cm en de 10-lagenmaat bedraagt 61 cm. De rest van de gevel bestaat uit een zachtere machinaal geproduceerde steen die in kruisverband is gemetseld. Er zijn aan de schuine zijde geen vlechtingen aanwezig. De gevel bevat op de begane grond een klein ongedeeld raam van de opkamer. De gevelopening is aan de bovenzijde voorzien van een anderhalfsteens zware strek en heeft aan de onderzijde een bakstenen raamdorpel op de oude halfsteens rollaag. Het grote venster in het midden van de herd, is in het derde kwart van de 20 e eeuw aangebracht ter vervanging van een kleiner, mogelijk zesruits venster (met geel aangeven op afbeelding 9). De gevelopening had waarschijnlijk de grootte van het venster aan de rechterkant en was voorzien van een anderhalfsteens zware strek en rollaag aan de onderzijde. De huidige gevelopening heeft een één steen zware rollaag aan de bovenzijde en een bakstenen raamdorpel. Ook is in het derde kwart van de 20 e eeuw de deur met bovenlicht vervangen. Bij het aanbrengen van een gangmuur in de herd is de deur met bovenlicht verhoogd. De strek is toen verwijderd. Aan de rechterzijde is een venster aanwezig voor de slaapkamer, het heeft een Bouwhistorische verkenning met waardestelling Steeg 42 te Schijndel 12

13 vast deel onder en een kleppend deel boven. De gevelopening is aan de bovenzijde voorzien van een anderhalfsteens zware strek en een bakstenen raamdorpel. Het kozijn en raamhout is in het derde kwart van de 20 e eeuw vernieuwd. Op zolderniveau bevinden zich twee ongedeelde vensters. Vóór de veranderingen in het derde kwart van de 20 e eeuw bevatte de gevel op dit niveau twee kleinere vensters (met groen aangegeven op afbeelding 9) met daar tussenin een luik. De gevelopening van het luik is dichtgemetseld (met blauw aangegeven op afbeelding 9). Afbeelding 9: De kopgevel met ingekleurde delen Bouwhistorische verkenning met waardestelling Steeg 42 te Schijndel 13

14 De rechterzijgevel Afbeelding 10: De rechterzijgevel De rechterzijgevel heeft nog bijna geheel het karakter van het vroegere hallehuis en dateert uit kort voor of uit 1887 (afbeelding 10). De één steen dikke gevel is laag en is bij het bedrijfsgedeelte door de druk van het dak naar buiten gaan hellen. Het muurwerk bestaat overwegend uit koppen en drieklezoren en een enkele strek. De baksteenformaten bedragen: 10,5/11x5 en de 10-lagenmaat is 60,5cm. Ongetwijfeld hebben we ook hier weer te maken met afvalstenen. De gevel heeft bij het woongedeelte een gecementeerde plint. De bovenzijde heeft een zaagtand met afdekkende strekkenlaag (afbeelding 11). De gevel heeft bij de kelder twee ankers ter bevestiging van het balklaag van de opkamervloer en kelderdek. Het kelderraam is in de 20 e eeuw niet vervangen en is uitgevoerd met pen- en gat verbindingen met toognagels en diefijzers en een halfsteens rollaag onder het venster. Het raam van de geut is bij de vernieuwing in het derde kwart van de twintigste eeuw vergroot. Eertijds zat er een deur met een klein geutraampje ernaast. Ter hoogte van de voorstal bevindt zich rechts van de deur een oude raamopening met een vernieuwd kozijn. In het stalgedeelte zijn in de vorige eeuw twee vierruits betonnen stalramen liggend aangebracht, identiek aan die van de linkerzijgevel. Naar verluid bevonden zich op deze plaats de twee ijzeren vensters die verderop in de gevel herplaatst zijn. Het stalgedeelte heeft nog een tweede deur uitkomend achter de grup. Te oordelen naar het aanwezige metselwerk kan hier een dubbele mestdeur hebben gezeten. Tussen het betonnen en het kleine raam tekent zich een overgang af van oorspronkelijk naar een nieuw deel metselwerk aan de linkerzijde van de overgang (afbeelding12). Naast de deur is een hergebruikt raampje in de gevel toegevoegd. In het gedeelte van de schuur zitten twee stalen stalramen uit het eerste kwart van de twintigste eeuw (afbeelding 13). Één raam is zesruits en het andere vierruits. Beide raampjes hebben een halfsteens zware segmentboog en hebben kleppende bovendelen. Ook het schuurgedeelte heeft een kleine Bouwhistorische verkenning met waardestelling Steeg 42 te Schijndel 14

15 deur. Rechts van deze deur tekent zich een tweede overgang in metselwerk af, wellicht een vernieuwing of een dichtzetting van een dubbele deur (afbeelding 14). Afbeelding 11 t/m 14 Bouwhistorische verkenning met waardestelling Steeg 42 te Schijndel 15

16 Interieur De boerderij bestaat uit een woongedeelte en een bedrijfsgedeelte. De scheiding wordt gevormd door de brandmuur, die één geheel vormt met de oude schouw en schoorsteen. Vanaf de brandmuur tot aan de kopgevel aan de straatzijde is het bedrijfsgedeelte. Het bedrijfsgedeelte bestaat ook weer uit twee delen: het schuurgedeelte en het stalgedeelte. Beide delen worden momenteel gescheiden door een recente muur ter plaatse van het vijfde gebint. Voorheen was de scheidingsmuur vermoedelijk geheel opgetrokken met in de zon gedroogde lemen stenen. Afbeelding 15: Plattegrond van de boerderij met de nummering van de ruimtes Ruimte 1A Het schuurgedeelte is een open ruimte met aan de zijkanten verblijven voor varkens, kalveren en een paard. Boven deze verblijven bevonden zich kleine slietenzolders voor opslag van hooi en stro. De middenruimte en de ruimte tegen de hoge linkerzijgevel is open tot aan de nok van de kap. De kopgevel aan de straatzijde is niet bepleisterd. De andere gevels zijn tot op een hoogte van ongeveer twee meter met cement bepleisterd. Op ongeveer vier meter van de scheidingswand bevindt zich een eiken ankerbalkgebint (zesde). Een viertal meters verder naar de straatgevel is een penant tegen de hoge buitenmuur gemetseld waarop een schaarspant rust. Boven de deur van de schuur naar de stal zit nog een deel van de Bouwhistorische verkenning met waardestelling Steeg 42 te Schijndel 16

17 voormalige scheidingswand met lemen stenen. In de scheidingswand bevindt zich het vijfde eiken gebint. De schuur wordt thans gebruikt als opslagruimte. Vóór de huidige indeling had het schuurgedeelte een dorsvloer, een tasruimte en een ruimte voor karren en werktuigen. Afbeelding 16 en 17: het schuurgedeelte gezien naar de straatgevel en het schuurgedeelte, gezien vanaf de straatgevel Ruimte 1B Het stalgedeelte is momenteel in de lengterichting van de boerderij in tweeën gedeeld door een recente houten wand. Het rechtergedeelte is omgebouwd tot berging (afbeelding 18), terwijl in het linkerdeel de oude inrichting van de grupstal met slietenzolder nog geheel zichtbaar is (afbeelding 19). Ter hoogte van de mestgoot bevindt zich het vierde gebint. Vlak voor de voergoot staan de stalrepels die aan de bovenzijde bevestigd zijn aan de horizontale (anker)balk van dit secundair gebint. Deze ankerbalk is links en rechts verankerd aan twee eikenhouten stijlen die doorlopen tot aan de fliering, waaraan ze bevestigd zijn. De voergoot met drinkbakken is nog aanwezig. De grup is afgedekt met roosters. De slietenzolder is van rond populierenhout en planken. Bouwhistorische verkenning met waardestelling Steeg 42 te Schijndel 17

18 Deze zolder is verlaagd ten opzicht van het oorspronkelijke niveau ter hoogte van de ankerbalken. De huidige zoldering ligt ongeveer 75 cm onder de ankerbalken, rustend op extra aangebrachte eiken balken. Deze balken steunen op houten klossen die met grote gesmede nagels zijn bevestigd aan de staanders van het gebint. Om doorbuigen te voorkomen is een van deze horizontale balken in het midden verbonden met de ankerbalk erboven. Vanuit het stalgedeelte is het derde gebint zichtbaar. De stijlen bevinden zich in de brandmuur terwijl de bovenzijde uit de brandmuur steekt richting slietenzolder. De ankerbalk van dit gebint is niet meer aanwezig. De twee stijlen worden thans bijeen gehouden door een trekstang. Afbeelding 18 en 19 Brandmuur De brandmuur is opgetrokken uit vermoedelijk, deels 19 e -eeuwse stenen. Vanaf het niveau van de boezembalk is het rookkanaal en de brandmuur opgetrokken met in de zon gedroogde lemen stenen en gele IJsselstenen. Het derde gebint is, zoals eerder beschreven, opgenomen in de muur. Bouwhistorische verkenning met waardestelling Steeg 42 te Schijndel 18

19 Het woongedeelte Het interieur van het woongedeelte is in het derde kwart van de vorige eeuw aangepast aan de moderne woonbehoeften van die tijd. Dit had veranderingen tot gevolg voor de indeling, constructie en afwerking van het woongedeelte. Delen van het woongedeelte die als ouderwets of hinderlijk werden ervaren, werden verwijderd of middels betimmeringen aan het oog onttrokken. Tijdens de vernieuwingen zijn alle binnendeuren vervangen, met uitzondering van de deur in de geut die uitkomt in de voorstal. De originele indeling in middenbeuk met de herd, linkerzijbeuk met de slaapkamertjes en rechterzijbeuk met opkamer/kelder en geut is echter nog goed herkenbaar. Ruimte 2: Slaapkamer Afbeelding 20: De slaapkamer in de hoek van de brandmuur en de linker zijgevel Tot het midden van de vorige eeuw was dit vertrek een kleine slaapkamer met een raam (afbeelding 20). De scheidingswand met de herd bevond zich tussen de stijlen van het eerste en tweede gebint. Thans is deze kamer vergroot met een deel van de herd. Het gedeelte naast de schouw, waar de oude toegangsdeur naar de stal was, is bij deze slaapkamer getrokken. Hierbij is de oude scheidingsmuur met de herd verwijderd. Een nieuwe één steen dikke muur is toen aangebracht in het verlengde van de rechterzijde van de schouw. De stijl van het tweede gebint, die vrij in de slaapkamer kwam te staan, is aan de onderzijde mogelijk toen verwijderd. De moerbalk van de herd (ankerbalk) kwam op de nieuwe muur te rusten. Het plafond en de schuine zijde zijn afgetimmerd. Bouwhistorische verkenning met waardestelling Steeg 42 te Schijndel 19

20 Ruimte 3: Goei kamer Afbeelding 21: De voormalige goede kamer Dit vertrek was voorheen de goede kamer en tot recentelijk in gebruik geweest als slaapkamer (afbeelding 21). Het is een kamer met een raam in de korte gevel en een raam in de linkerzijgevel. Ook in deze kamer is het onderste deel van een stijl verwijderd. Het restant van het eerste gebint wordt nu ondersteund door de één steen dikke muur tussen kamer en gang. Deze muur is waarschijnlijk bij de vernieuwing van het woongedeelte aangebracht, rechts van de oude scheidingswand. Tot voor kort was in deze kamer een kachel aanwezig. Ruimte 4: De herd en gang Afbeelding 22: De herd, gezien vanaf de schouw Bouwhistorische verkenning met waardestelling Steeg 42 te Schijndel 20

21 Deze ruimte was voorheen de herd en is verkleind in de 20 e eeuw (afbeelding 23). Om van de herd een comfortabele woonkamer te maken is een gang aangebracht. Gelijktijdig is het mogelijke zesruits venster naast de voordeur vervangen door het huidige grote raam. De oude schouw is achter een nieuwe kastenwand aan het oog onttrokken. Tegen de scheidingswand met de keuken staat thans een moderne kleine schouw voor plaatsing van een kachel. Naar verluid bevond zich links van de schouw de bedstede. Het plafond bestaat uit boord dat vermoedelijk is aangebracht tegen de oude kinderbinten. De ankerbalk van het eerste gebint is omtimmerd. De ankerbalk van het tweede gebint bevindt zich ter plaatse van de loze ruimte boven de kastenwand voor de schouw. Van de oude schouw zijn het rookkanaal en boezembalk met een gebiljoend zijde en knop-vormige ornamenten aan de binnenkant. Ook is de geprofileerde bordenlijst (Afbeeldingen 24 en 25) nog aanwezig. De bakoven en het bakovendeurtje zijn verwijderd. De ontlastingsboog van de stookopening van de broodoven is deels zichtbaar. Van dit deel van de schouw zijn enkele stenen zichtbaar die dateren uit de derde fase (19 e eeuw). Er zijn geen aanwijzingen dat de schouw betegeld is geweest. De muur tussen de rechterzijbeuk en de middenbeuk is in de 19 e eeuw als één steen dikke dragend muur uitgevoerd. In de 20 e eeuw is een deel van deze muur, bij de geut, verplaatst in de richting van de herd. Afbeelding 23: de gang tussen de herd en de slaapkamer Bouwhistorische verkenning met waardestelling Steeg 42 te Schijndel 21

22 Afbeelding 24: De herd, gezien naar de kastenwand en in de kast de geprofileerde boezembalk Afbeelding 25: Detail van de bordenlijst Bouwhistorische verkenning met waardestelling Steeg 42 te Schijndel 22

23 Ruimte 5: Kelder en opkamer Afbeelding 26: De kelder De kelder heeft een houten plafond met een enkelvoudige hergebruikte eiken balken en brede vloerdelen. Dit plafond is met kalk gewit. De vloer is van oude plavuizen (22x22cm). De trap is van klinkers die met de strekkant naar boven gemetseld zijn. De opkamer is een eenvoudig met boord afgetimmerd kamertje met een afzonderlijke trap (afbeelding 27). De kelder en de opkamer zijn beide toegankelijk vanuit de keuken. Afbeelding 27: De opkamer Bouwhistorische verkenning met waardestelling Steeg 42 te Schijndel 23

24 Ruimte 6: Geut (keuken) Afbeelding 28: De geut, gezien in de richting van kelder en opkamer Bij de modernisering van de vorige eeuw is de geut verbreed ten koste van de herd. De muur is toen verplaatst in de richting van de herd. Hierdoor kwam de stijl (tweede gebint), die voorheen in de scheidingswand stond, vrij in de ruimte te staan. Door een nieuwe één steen dikke scheidingsmuur tussen keuken en kamer aan te brengen kon de stijl worden verwijderd en het gebint opgevangen. Ook de bakoven werd gesloopt en verkreeg men voldoende ruimte voor een moderne keuken. Op de plaats van de voormalige buitendeur en raam staat het aanrecht met daarboven het brede nieuwe raam. De oude deur van geut naar voorstal is nog, samen met het oorspronkelijke kozijn en het hangen sluitwerk, aanwezig. (afbeeldingen 29 en 30). Afbeeldingen 29 en 30: deur naar de voorstal, stalzijde en keukenzijde Zolder boven het woongedeelte De zolder is momenteel een ongedeelde ruimte waar in het verleden granen werden gedroogd. In een latere periode (20 e eeuw) is de zolder in gebruik genomen als slaapruimte. Bouwhistorische verkenning met waardestelling Steeg 42 te Schijndel 24

25 Het houtskelet De draagconstructie bestaat uit een houtskelet van zes eikenhouten gebinten (afbeelding 31). De gebinten zijn in de lengterichting van het pand met elkaar verbonden door flieringen en op de stijlen van de gebinten afgeschoord met windverbanden. De gebinten bestaan uit twee stijlen die onderling horizontaal met elkaar verbonden met een ankerbalk. De balk steekt door de stijlen, met een voor ankerbalkgebinten kenmerkende pen. De pen is vastgezet door middel van wiggen. Om beweging van de stijlen en ankerbalk te voorkomen zijn deze geschoord met korbeels. Op de flieringen rusten de daksporen die deels nog de haanhouten hebben, met name in het woongedeelte. De verbindingen van de sporen onderling en die met de haanhouten zijn halfhouts en met toognagels vastgezet. Dit houtskelet dateert uit de eerste fase (late 16 e of begin 17 de eeuw). Bij de verlenging, tussen 1832 en 1880, van het bedrijfsgedeelte is geen gebint meer toegepast maar heeft men een schaarspant geplaatst op twee gemetselde penanten. Bij dezelfde vernieuwing zijn toen in de hele boerderij op de gebinten schaarspanten (afbeelding 32) aangebracht, met uitzondering van het eerste gebint. Bij de verbouwing van het woongedeelte heeft men, in of kort voor 1887 of in het derde kwart van de 20 e eeuw, een aantal dragende binnenmuren gebouwd ter vervanging van gebintstijlen. Afbeelding 31: Het zesde ankerbalkgebint in het bedrijfsgedeelte Bouwhistorische verkenning met waardestelling Steeg 42 te Schijndel 25

26 Afbeelding 32: Één van de schaarspanten op een gebint Afbeelding 33: Plattegrond waarop de gebinten zijn ingetekend en zijn genummerd Bouwhistorische verkenning met waardestelling Steeg 42 te Schijndel 26

27 De gebinten en flieringen De boerderij heeft zes eiken gebinten (afbeelding 33). Het eerste gebint (1) bevindt zich in de voormalige herd, ongeveer twee meter achter de kopgevel. Van dit gebint zijn de ankerbalk en de bovenste stukken van de stijlen nog aanwezig. Of de rechter stijl nog compleet aanwezig is, kon niet worden waargenomen. Het eerste gebint heeft aan elke zijde maar één schoor omdat de fliering niet verder reikt dan de stijl. Het tweede (2) gebint staat ongeveer 60 cm voor de schouw. Ook hier zijn de bovenste delen van de stijlen nog aanwezig. De ankerbalk (moerbalk) ligt op twee scheidingswanden die derhalve het bovenste deel van de stijlen en de kap dragen. Bij de linker stijl ontbreekt een schoor. Het derde (3) gebint bevindt zich gedeeltelijk in de brandgevel. Dit gebint mist de ankerbalk. De staanders zijn horizontaal verbonden door middel van een trekstang. Tussen het derde en vierde gebint, dichtbij het derde, is een secundair geplaatst ankerbalkgebint (3B) aanwezig ten behoeve van de bevestiging van de stalrepels. Dit is een halfhoutse verbinding met gesmede nagels. Het vierde (4) gebint staat juist voor de mestgoot van de stal en is nog compleet aanwezig met ankerbalk, wiggen, korbeel en windverband. Het vijfde (5) gebint valt samen met de scheidingsmuur tussen stal en schuur. Het heeft aan de schuurzijde geen windverband Het zesde (6) gebint staat vrij in het schuurgedeelte. Het is het laatste gebint van de boerderij uit de eerste bouwfase en van vóór de verlenging. Dit gebint heeft nog de korbeels en de windverbanden. De flieringen rusten op de stijlen, in de flieringen steken pennen van de stijlen die zijn vastgezet met toognagels. De korbeels en windverbanden zijn door middel van pen- en gatverbindingen met ankerbalk en fliering verbonden. De verbindingen zijn gezekerd door middel van toognagels. De schaarspanten Bij de verlenging van de boerderij in het laatste kwart van de 19 e eeuw heeft men geen nieuw gebint meer toegepast. In het schuurgedeelte zijn twee penanten gemetseld waarop een nieuw schaarspant werd geplaatst. Tegelijk heeft men toen de gehele kapconstructie vernieuwd door op elk gebint een schaarspant aan te brengen. Alleen bij het eerste gebint heeft men dit achterwege gelaten. De schaarspanten zijn gemaakt van min of meer gekantrechte stammen van populieren. De trekbalk zit iets boven het midden van de schuine zijde en steekt aan beide zijden door om de gording te kunnen dragen. De spantbenen staan op langwerpige klossen die iets onder de fliering tegen de stijlen zijn genageld. De klossen steunen bovendien op de ankerbalken. Tussen spantbeen en gording zit aan beide zijden een windverband. Op sommige plaatsen is een nokbalk aanwezig. Bouwhistorische verkenning met waardestelling Steeg 42 te Schijndel 27

28 De sporen De oude eiken sporenkap, soms nog met de haanhouten, is nog in de gehele boerderij zichtbaar. Aan de oude sporenkap is duidelijk af te lezen waar de boerderij in de 19 e eeuw verlengd is. De hoekkepers zijn nog aanwezig (afbeelding 34), beide in het woongedeelte en één in het schuurgedeelte. De oudere eiken sporen zijn aangevuld met grenen sporen die uit de verlengingsfase dateren. In het woongedeelte is de sporenkap nog heel gaaf bewaard gebleven. De sporen en haanhouten zijn van eikenhout en gekantrecht. Het tweede sporen paar heeft twee haanhouten (afbeelding 35). De haanhouten zijn met een halfhoutse verbinding en toognagels aan de sporen bevestigd. Het oude hout is door de rook van vele jaren zwart geteerd. De sporen staan met een hielverbinding op de flieringen en vastgezet met een toognagel. De wijze van de bevestiging met toognagels bij de haanhouten en in de nok van de sporen wijst op een datering van voor de 18 e eeuw. Tevens zijn de sporen aan de rechter zijgevelzijde vanaf het eerste sporenpaar voorzien van telmerken, ook dit wijst op een vroege datering. De aangetroffen merken zijn gezaagd in de buitenkant van de sporen en hebben in het woongedeelte de nummers 1 tot en met 5 (afbeelding 36). Deze nummering is tevens aangebracht op de fliering. De resterende dakvlakken boven de zijbeuken zijn met oplangers (afbeelding 37) tussen de flieringen en zijgevels gedicht. Afbeelding 34: De rode pijlen wijzen op de posities van de kepers Afbeelding 35: Afbeelding met de twee haanhouten Bouwhistorische verkenning met waardestelling Steeg 42 te Schijndel 28

29 Afbeelding 36: Het gezaagde telmerk nummer 4 op de fliering Afbeelding 37: Onder de fliering zijn de oplangers zichtbaar Telmerken Zoals bij het onderdeel sporen al is aangegeven, zijn er telmerken aangetroffen. In het woongedeelte bevinden zich merken op de fliering en sporen aan de kant van de rechterzijgevel. In het bedrijfsgedeelte zijn diverse gezaagde, met een rechte steekbeitel gehakte en met een guts gestoken telmerken aangetroffen. De gebinten zijn niet voorzien van de nummers 1 tot en met 6, maar hebben voor ieder gebint eenzelfde reeks merken. De gebinten verschillen onderling niet en kunnen dus op iedere plaats neergezet worden en daarom hebben zij geen oplopende reeks nummers (1 tot en met 6). Er is alleen onderscheid gemaakt tussen de linker- en rechterzijde. Mogelijk zijn er meer merken aanwezig dan is waargenomen, hiervoor is een aanvullend onderzoek nodig. Derde gebint: Gezaagde 2 op de stijl aan de linkerzijde. Bouwhistorische verkenning met waardestelling Steeg 42 te Schijndel 29

30 Vierde gebint: Gegutste 1 op stijl en windverband aan de linkerzijde, straatgevelzijde. Gehakte 2 op stijl en windverband aan de rechterzijde, straatgevelzijde. Vijfde gebint: Gegutste 1 op windverband aan de linkerzijde, kant van het woongedeelte. Gehakte 1 op de stijl aan de rechterzijde, kant van het woongedeelte. Zesde gebint: Gehakte 1 op stijl en windverband aan de linkerzijde, straatgevelzijde. Gehakte 1 op stijl en korbeel aan de linkerzijde. Gehakte 2 op het windverband aan de linkerzijde, kant van het woongedeelte. Gegutste 1 op de stijl en windverband aan de rechterzijde, straatgevelzijde (afbeelding 38). Gehakte 2 op de stijl en korbeel aan de rechterzijde. Gegutste 2 op stijl en windverband aan de rechterzijde, kant van het woongedeelte. Afbeelding 38: Gebint met telmerken Bouwhistorische verkenning met waardestelling Steeg 42 te Schijndel 30

31 Bouwfaseringen Fase 1: Late 16 e of begin 17 e eeuw Bouw van een driebeukig hallehuis met zes eiken ankerbalkgebinten en een eiken sporenkap. Fase 2: Tussen 1832 en 1880 Vergroting van de boerderij bij het woon- en bedrijfsgedeelte, waarbij een deel van de linker zijgevel naar binnen is geplaatst. Fase 3: Kort vòòr of in 1887 Vernieuwing van de boerderij: gevels, brandmuur en vermoedelijk het interieur. Mogelijk zijn hierbij de stijlen van de eerste twee gebinten verwijderd. Fase 4: Derde kwart van de 20 e eeuw In deze fase worden vrijwel alle vensters en deuren vernieuwd, vergroot of verkleind, met uitzondering van het kelderlicht. Linkerzijgevel: Kopgevel voorhuis: Rechterzijgevel: - Dichtzetten dubbele deuren nabij de straatgevel - Aanbrengen twee betonnen vensters en een venster dichtmetselen - Vernieuwen van een deel van de gevel bij het stalgedeelte - Dichtmetselen en toevoegen in het dichtgemetselde deel van een betonnen venster op de plaats van de rechterdeur van de dubbele deuren bij het stalgedeelte - Verkleinen en vernieuwen van de vensters bij het woongedeelte - Vernieuwen van alle vensters en deur - Vergroten venster bij de herd - Vervangen van de deur en bovenlicht. De nieuwe deur met bovenlicht wordt hoger in de gevel aangebracht waarbij de strek verdwijnt - Vensters op de zolder vergroten en dichtmetselen van het luik. - Vergroten van het venster bij de geut; deur en kleiner raam verdwijnen - Toevoegen van twee betonnen vensters - Herstellen metselwerk met een venster daarin, mogelijke Bouwhistorische verkenning met waardestelling Steeg 42 te Schijndel 31

32 dichtzetting van een deel van dubbele deuren - In ingehakte gevelopeningen twee stalen ramen plaatsen - Dichtmetselen of herstellen van een deel rechts naast de laatste deur. Intern: - Plaatsen van de gangmuur in de herd - Verplaatsen van de muur bij de geut naar de herd - Veranderen van de tweede slaapkamer bij de brandmuur door de muur op de grens van de zij- en middenbeuk te verwijderen en de gang daar te laten ophouden. Bouwhistorische verkenning met waardestelling Steeg 42 te Schijndel 32

33 Waardering Uitleg categorieën Categorie 1: hoge menumentale waarde (behoud is noodzakelijk) Categorie 2: positieve monumentale waarde (behoud is wenselijk) Categorie 3: indifferente monumentale waarde Waardering Cultuurhistorische en landschappelijke waarde De boerderij heeft een hoge cultuurhistorische en landschappelijke waarde vanwege de ligging en de betekenis voor de lokale agrarische geschiedenis. De bouwmassa en het houtskelet hebben een grote mate van gaafheid en hebben derhalve een hoge bouwhistorische waarde. Bouwmassa De boerderij heeft de karakteristieke bouwmassa van een driebeukig hallehuis (kortgevelboerderij) en tevens de kenmerken van een langgevelboerderij. In deze combinatie van een driebeukige opzet met gebinten en de uiterlijke verschijningsvorm van een langgevelboerderij is de gebruiks- en bouwgeschiedenis afleesbaar. De (korte) kopgevels, de rechter zijgevel en het grootste deel van de linker zijgevel bevatten metselwerk uit de derde fase. Als geheel heeft de bouwmassa een hoge waarde in bouw-, cultuur- en historisch opzicht en daarom heeft zij een hoge monumentale waarde (categorie 1). Exterieur De blinde gevel aan de straatzijde dateert uit de derde fase. Deze is tot stand gekomen in de derde fase. Deze heeft door de hoge bouwhistorische en historische waarde een hoge monumentale waarde (categorie 1). De (lange) linker zijgevel dateert, met uitzondering van een deel van het bedrijfsgedeelte, uit de derde fase. Mede door de hoge mate van gaafheid heeft het gebouw een hoge bouwhistorische en historische waarde en daardoor een hoge monumentale waarde (categorie 1). Het vernieuwde deel van de linker zijgevel bij het bedrijfsgedeelte dateert uit het derde kwart van de 20 e eeuw (fase 4) en heeft een indifferente Bouwhistorische verkenning met waardestelling Steeg 42 te Schijndel 33

34 waarde (categorie 3). De positie van dit muurgedeelte is echter wel van belang aangezien het op dezelfde plaats als de voorganger staat. Het metselwerk in de dichtgemetselde gevelopening nabij de straatzijde heeft een indifferente waarde (categorie 3). De achtergevel, korte gevel van het woongedeelte, dateert uit de derde fase. De gevel, met een hoge mate van gaafheid, heeft een hoge bouwhistorische en historische waarde en heeft daardoor een hoge monumentale waarde (categorie 1). De vernieuwde ramen en deur hebben een indifferente waarde (categorie 3). De dichtzetting van het luik op de zolderniveau heeft een indifferente waarde (categorie 3). De rechter zijgevel heeft, ondanks enkele vernieuwingen, een hoge mate van gaafheid. Evenals de andere gevels die een hoge mate van gaafheid hebben, heeft deze gevel in bouwhistorische en historisch opzicht een hoge monumentale waarde (categorie 1). Het nieuwe venster in de keuken heeft een indifferente waarde. De gevelopeningen die zijn voorzien van betonnen stalramen hebben een positieve waarde (categorie 2) als karakteristiek bouwmateriaal uit de periode van na de tweede wereldoorlog. De twee vensters bij het woongedeelte hebben een indifferente waarde (categorie 3) doordat zij zijn vervangen in de 20 e eeuw (fase 4). Balklagen en kapconstructie De gebinten, flieringen, balklagen en de kapconstructie met sporen en schaarspanten zijn belangrijke en onlosmakelijke elementen van het gebouw. Deze elementen zijn tot stand gekomen in twee fasen (fase 1 en fase 2) en hebben een hoge waarde in bouwhistorische en historisch opzicht en hebben daarom een hoge monumentale waarde (categorie 1). Het gebint 3B heeft een positieve monumentale waarde (categorie 2). De balklaag in het woongedeelte kon niet worden waargenomen maar is, naar verluid, nog de oorspronkelijke balklaag met moerbalken en kinderbinten. Samen met de balklaag van de opkamervloer hebben zij een hoge waarde in bouwhistorische en historisch opzicht. Deze hebben een hoge monumentale waarde (categorie 1). De slietenzolder van het stalgedeelte heeft, een hoge monumentale waarde (categorie 1) als verschijningsvorm maar niet het materiaalgebruik van de slieten. Interieur woongedeelte Het interieur van het woongedeelte heeft voor het grootste gedeelte nog zijn oude hoofdstructuur. De wanden bevinden zich nog dichtbij de voormalige grenzen van middenbeuk en zijbeuken. De scheidingsmuur tussen opkamer, kelder en de herd is nog intact, evenals de scheidingsmuur met de keuken (geut). De brandmuur met de schouw is nog aanwezig. Deze laatste dateren uit de derde fase en hebben als een onlosmakelijke onderdeel van het geheel een hoge bouw- en historische waarde en hebben daardoor een hoge monumentale waarde (categorie 1). Bouwhistorische verkenning met waardestelling Steeg 42 te Schijndel 34

35 Vernieuwingen en verplaatsingen van tussenmuren hebben plaatsgevonden in het derde kwart van de 20 e eeuw: scheidingswand tussen keuken en de woonkamer kamer, de gangmuur, de scheidingswand tussen de slaapkamer en woonkamer, kastenwand woonkamer. Deze laatste muren hebben een indifferente waarde (categorie 3). De muur tussen de twee slaapkamers is buiten deze waardering gelaten omdat geen zekerheid is omtrent de ouderdom en de positie van de muur mede door de afwerklagen. Bouwhistorische verkenning met waardestelling Steeg 42 te Schijndel 35

36 Waarderingsplattegronden Legenda Afbeelding 39: Plattegrond begane grond met balklagen en kelder Bouwhistorische verkenning met waardestelling Steeg 42 te Schijndel 36

37 Afbeelding 40: Plattegrond begane grond met gebinten Bouwhistorische verkenning met waardestelling Steeg 42 te Schijndel 37

38 Afbeelding 41: Plattegrond met kapconstructie Bouwhistorische verkenning met waardestelling Steeg 42 te Schijndel 38

39 Conclusie Concluderend kan worden gesteld dat het pand van onderzoek een bijzondere boerderij is mede dankzij de grote mate van gaafheid van de bouwmassa en het interieur. De bijzonderheidsgehalte wordt versterkt door het, inmiddels, zeldzame geworden houtskelet dat dateert uit de late 16 e of begin 17 e eeuw. Door de staat waarin de dakbedekking verkeert is het dringend geworden om maatregelen te treffen voor het behoud. Advies -Behoud van de in groen en blauw aangegeven delen -Bouwhistorisch onderzoek na verwijderen van afwerklagen -Dendrochronologisch onderzoek en documentatie indien houten onderdelen van het houtskelet worden verwijderd Bronvermelding Internetsite: BHIC te s-hertogenbosch Kadaster te Eindhoven Bouwhistorische verkenning met waardestelling Steeg 42 te Schijndel 39