Voeding bij hartfalen

Transcriptie

1 Veding bij hartfalen

2 Inleiding Dr ritmische bewegingen pmpt het hart bled dr de bledvaten. De verschillende rganen krijgen z vldende bled m ged te kunnen werken. Als het hart te weinig bled pmpt ntstaan er strnissen in allerlei rganen, weefsels en spieren. Dit wrdt hartfalen genemd. Het gevlg is dat er te weinig zuurstfrijk bled in het lichaam circuleert. Dit geeft verschillende klachten zals: Vermeidheid Krtademigheid Opgezette benen en enkels Opgezette buik, vl gevel in de bvenbuik Verminderde eetlust s Nachts vaker plassen met sms weinig urine verdag Verstpping/bstipatie Bij hartfalen is de pmpkracht van het hart zwakker en heeft het hart meite m al het bled ged weg te pmpen. Met als gevlg peenhping van vcht in de lngen en weefsels en minder zuurstfrijk bled in het lichaam. 2

3 Vcht Overal hrt f leest u dat veel drinken ged is. Het lichaam heeft nrmaal geneg aan 1500 tt 2000 ml vcht per dag. Dit is niet alleen water! Maar k ander drinken zals melk, sap, frisdrank en k vcht uit pap, vla en sep en dergelijke. Bij hartfalen mag u minder drinken dan u gewend was. U mag meestal maximaal ml vcht per dag gebruiken. De heveelheid is afhankelijk van de mate van de ernst van het hartfalen ml betekent ngeveer 10 glazen/kpjes vcht per dag. Waarm minder vcht gebruiken bij hartfalen? Dr de verslechterde pmpkracht van uw hart, huden de nieren natrium en vcht vast. Dr minder zut te gebruiken en k de heveelheid vcht te minderen, wrdt het hart minder belast. Mensen met hartfalen hebben vaak drst. Het drstgevel is verstrd dr een ntregelde vchthuishuding. Ok het gebruik van plastabletten (diuretica) kan uw drstgevel verergeren. Als u dagelijks een klein beetje meer vcht gebruikt dan u uitplast, dan hudt u snel te veel vcht vast (=edeem). Wat u drinkt met u k kunnen uitplassen. Bijvrbeeld: als u dagelijks twee glaasjes teveel drinkt dan hudt u per week al 2 liter vcht vast. Minder vcht maar he? Naast allerlei dranken zals water, vruchtensap, melk en frisdrank bevatten k andere vedingsmiddelen vcht. Denk hierbij aan pap, vla, yghurt, sep, fruit en grenten. Als u minder vcht mag gebruiken is het belangrijk dat u vcht uit deze prducten k meerekent bij uw dagelijkse vchtinname. Een schaaltje vla f yghurt bevat al gauw 150 ml vcht. Als u meer dan 1 prtie fruit (dus 1 appel f peer f sinaasappel) eet per dag, met u k vcht rekenen vr het fruit dat u neemt. Dat zal ngeveer 100 ml per prtie fruit zijn. 3

4 U kunt het vcht in uw veding beperken dr: Kleinere kpjes/glazen gebruiken. De tegestane glazen drinken ged verdelen ver de dag. Eten ged te kauwen. Hierdr krijgt u minder snel een drge mnd. Medicijnen tijdens de maaltijd innemen in plaats van apart met water. Dit kan bijvrbeeld met vla, yghurt f appelmes. Als u drst heeft te gaan zuigen p een ijsklntje f zuurtje, kauwgm te gebruiken, f één klein slkje water te nemen. Ged tegen de drst is citrensap f drupje citren in water, thee f limnade. Als u prducten eet die veel zut bevatten, dan hebt u daarna meer drst. Eet dus minder zute prducten. Zut Keukenzut is de meest gebruikte smaakmaker in de keuken. Het kmt van nature vr in vedingsmiddelen zals melk en vlees. De vedingsmiddelenfabrikanten gebruiken zut als smaakmaker maar k m de hudbaarheid van de prducten te verlengen. Denk bijvrbeeld aan grenten in blik f pt en vleeswaren. Maar k smaakmakers als ketjap, sambal, buillnblkjes, gehaktkruiden, kipkruiden, spaghettimix en jus- en sauspeders bevatten heel veel zut. 1 gram (=1000mg) keukenzut (=natriumchlride) bevat 400 mg natrium. We eten gemiddeld wel 10 gram zut per dag. Ons lichaam heeft maar 1 3 gram zut ( mg natrium) per dag ndig. We gebruiken gemiddeld vijf keer zveel zut dan ns lichaam ndig heeft. Bij hartfalen mag u maximaal 6 gram zut (2400 mg natrium) per dag. U met dus veel minder zut gaan gebruiken. Onder druk van de verheid zijn de fabrikanten gestart met het verlagen van het zutgehalte in hun prducten. Daarnaast vegen alle bakkers al minder zut te aan het brd. Wat weet u van zut? De de Zutquiz p de website van de Hartstichting. 4

5 Let p: Knflkzut, selderijzut en zeezut bevatten gewn zut (=natrium). Ok Jz bewust en Lw Salt bevatten ng zut (natrium), maar wel veel minder dan gewn zut. Wel bevatten zij meer kalium. Te veel kalium kan prblemen geven. Vraag uw diëtist f arts m advies. Minder zut, maar he? Bijna alle levensmiddelen bevatten zut zals brd, melk, kaas en vleeswaren. Daarnaast vegen we k ng eens zut te aan ns eten. Kant-en-klaarprducten bevatten k veel zut. Wat met u aanpassen in uw veding m minder zut te eten? We zijn erg gewend aan een zute smaak. Het wennen aan een zutbeperkte veding duurt even. Het zal niet meevallen aangezien zut in veel vedingsmiddelen aanwezig is. Maar eenmaal gewend zult u merken dat k eten znder zut tch weer smakelijk is. Beperk zut in uw veding: Veg geen zut te bij de bereiding van gerechten. Vermijd het gebruik van prducten die veel natrium bevatten, zals sep (pakje f blik, rauwe ham, rkvlees, wrst, gerkte vis, alle srten haring, snacks, chips, saucijzenbrdjes en kant-en-klare maaltijden). Neem niet meer dan 2-3 plakjes gewne kaas f vleeswaren. Gebruik geen buillnblkjes f- peder, armat, ketjap en sambal. Neem geen seppeders, jus f saus uit een zakje, kruidenmengsels zals gehaktkruiden, kruidenmixen vr spaghetti, nasi etc. 5

6 Natriumarme prducten Er zijn k natriumarme dieetprducten te kp. Als p de verpakking natriumarm, geen zut tegevegd, ngezuten, bereid znder zut f znder teveging van zut staat vermeld, dan kunt u het gebruiken. Bij dieetzuten is het natrium vervangen dr kalium. Te veel kalium kan prblemen geven. Vraag aan uw diëtist f arts f dieetzut vr u geschikt is. Wanneer u een natriumbeperkt dieet heeft ziet uw vedingspatrn er z uit: Brd en vervangingen Gewn, k van beschuit crackers etc. Maximaal 6 per dag, anders natriumarm Hartig beleg Licht gezuten, minder zut Maximaal 3, anders natriumarm Dieetmargarine f - halvarine Ongezuten Melkprducten Gewn Warme maaltijd Znder zut f zute smaakmakers bereiden Geen kant-enklaarmaaltijden Tussendrtjes Znder zut 6

7 He lees ik een etiket? Op steeds meer verpakkingen van prducten staat de vedingswaardeaanduiding. Vaak staat hier k het gehalte aan natrium f zut p. De heveelheid wrdt aangegeven per 100 gram/ml prduct. Sms wrdt k de heveelheid natrium f zut per prtie aangegeven. He bereken ik heveel zut f natrium in een prduct zit? Op de verpakkingen van veel prducten staat heveel zut f natrium het prduct bevat. Meestal staat het per 100 gram prduct vermeld. Om tt het juiste getal te kmen met u een rekensm maken. Let hierbij p het vlgende: 1 gram (= 1000 mg) zut bevat 0,4 gram (= 400 mg) natrium (factr 2,5) Vrbeeld Rmbter kaasvlinders : per 100 gram: 1.0 g natrium 1.0 gram = 1000 mg natrium per 100 gram kaasvlinders Per prtie van 25 gram kaasvlinders is dat dan 250 mg natrium. Van veel prducten kunt u het natriumgehalte pzeken in de Eettabel van het Vedingscentrum. Bestel de Eettabel p vedingscentrum.nl. Gede keuze Brd en ntbijtprducten Brd bevat veel natrium: 200 mg per snee. Indien u zes sneetjes p een dag eet betekent dit dat u al 1200 mg natrium binnenkrijgt. Er is natriumarm brd te kp. Dit bevat maar 15 mg natrium per snee! Overleg met uw diëtist f u natriumarm brd met gaan eten. Meestal is dat niet ndig. Dr natriumarm brd te rsteren krijgt het meer smaak. Het natriumarme brd wrdt snel taai. Vries het brd daarm z vers mgelijk in. Met beschuit, rggebrd, ntbijtkek en cracker kunt u variëren. Als u veel van deze prducten gebruikt, kunt u beter de natriumarme varianten gebruiken. Meestal is dat niet ndig. Overleg hierver met uw diëtist. Eet niet te veel kant-en-klare ntbijtmixen. Deze bevatten sms veel zut. De prducten die weinig natrium bevatten zijn havermut, 'gewne' muesli, Bambix en Smacks. 7

8 Margarine, Halvarine en Bak- en braadprducten Er zijn veel dieetmargarines en -halvarines die bijna geen natrium bevatten. Deze hebben de vrkeur bven rmbter. Er bestaat k ngezuten rmbter. Dit heeft een ngunstige vetzuursamenstelling vr hart- en vaatziekten. Dr kruiden als peterselie, bieslk en kervel te te vegen maakt u een lekkere kruidenbter. Kaas Kaas bevat veel zut. Neem dagelijks niet meer dan twee plakjes kaas van de kaasschaaf f één grte plak van 20 gram. Ok de buitenlandse kaassrten bevatten veel zut. Er is natriumarme kaas te kp die veel minder natrium bevat. - Gewne kaas (20+, 30+, 40+ f vlvet) bevat gemiddeld 180 tt 200 mg natrium per plak. - Natriumarme srten bevatten 10 tt 30 mg natrium per plak. - Srten met minder zut bevatten ngeveer 100 mg natrium per plak. Natriumarme kaas kan weinig smaak bevatten. Prbeer daarm eens natriumarme kaas met kmijn f andere kruiden. Deze maken de kaas pittiger. Ok kunt u hiervr natriumarme msterd gebruiken. Maak vr de variatie een sandwich. Veg tmaat, kmkmmer, sla, ei f radijs te. Ok kruiden als bieslk en peterselie zijn prima te gebruiken. Vleeswaren Gebruik niet teveel vleeswaren. Gebruik niet meer dan twee plakken per dag en bij vrkeur magere srten. Wilt u meer gebruiken kies dan de natriumarme srten. Vermijd zveel mgelijk sterk gezuten vleeswaren zals rkvlees, rauwe ham, cervelaatwrst, bacn en andere gezuten speksrten, theewrst, salami en crned beef. Vleeswaren zals: fricandeau, gekkte lever, kalkenfilet, kipfilet, rllade, rsbief en tng kunt u wel gebruiken. Beleg twee bterhammen met één plak hartig beleg. Wanneer u uw vlees vr de warme maaltijd znder zut bereidt, maak dan eens wat extra klaar. Dit kunt u gebruiken als brdbeleg. Zet brdbeleg en fruit Jam, appelstrp, hning, hagelslag en suiker leveren bijna geen natrium. Fruit kan k als beleg p de bterham gebruikt wrden. Denk eens aan aardbeien f banaan. Ok gebakken fruit kan vr variatie zrgen; bijvrbeeld gebakken appeltjes met suiker en kaneel. Sandwichspread is een brdbeleg dat erg veel natrium bevat, gebruik dit als variatie van het (gezuten) hartige beleg. 8

9 Zuivel Magere, halfvlle, vlle melk en karnemelk bevatten van nature natrium. Per glas is dit gemiddeld 60 tt 85 mg natrium. Het is bij een nrmale inname van melk (ngeveer een halve liter per dag) niet ndig m natriumarme melk te gebruiken. Gebruikt u meer melk f melkprducten, verleg dan met uw diëtist. Gebruik bij vrkeur magere en halfvlle melkprducten. (Rm)ijs bevat ngeveer evenveel natrium als melk. Ei Een kippenei bevat van nature weinig natrium. Veg geen zut te. Gebruik andere kruiden en specerijen m het p smaak te brengen. Vrbeelden van kruiden die lekker zijn in eiergerechten: basilicum, bieslk, bnenkruid, dragn, kervel, peterselie, rzemarijn, selderij en venkel. Vrbeelden van specerijen die lekker zijn in eiergerechten: kerrie, paprikapeder f peper. Dr een ei te bakken (eventueel met champignns, paprika, uitje en kruiden) krijgt het meer smaak. Sep Vermijd kant-en-klare sepen uit pak, blik f pt en Cup-a-sup. Deze bevatten erg veel zut. Een kp sep bevat gemiddeld 550 tt 800 mg natrium. Dit is 25-30% van de maximale inname per dag. Natriumarme sep die u zelf maakt bevat per kp maar 15 mg natrium. Natriumarme seppeders zijn k te kp. Buillnblkjes bevatten heel veel zut. Er is natriumarme buillnpeder te kp. Het is erg lastig m sep znder zut smakelijk te krijgen. U kunt zelf builln trekken van vlees, kip f vis en grenten en natriumarme buillnpeder tevegen. Veg veel grenten te en laat deze niet te lang kken zdat de grente ng knapperig is. Neem daarnaast grenten met een sterke smaak zals prei, selderij en ui. Vrbeelden van kruiden die lekker zijn in sep: basilicum, bieslk, bnenkruid, dille, dragn, kervel, lavas, marjlein, peterselie, rzemarijn, selderij en tijm. Vrbeelden van specerijen die lekker zijn in sep: felie, kerrie, laurier, ntmuskaat, paprika en peper. 9

10 Vlees Kant en klare vleessrten bevatten veel zut; ngeveer 2 gram zut (800 mg natrium) per prtie. Dit kunt u beter niet gebruiken. Kruid vlees zelf met peper en andere smaakmakers znder zut. U kunt k een uitje, knflk, champignns f een tmaat met het vlees mee bakken. Kant en klare vegetarische vleesvervangers zijn bereid met zut. Sja en Tahe naturel bevatten geen tegevegd zut. Vlees- en kipkruiden die u kpt, bevatten meestal veel zut. Er zijn k natriumarme varianten verkrijgbaar. Vrbeelden van kruiden die lekker zijn bij vlees: basilicum, bieslk, citrenmelisse, dragn, karwij, kmijn, kriander, munt, lavas, marjlein, peterselie, rzemarijn, salie, selderij en tijm. Marinade zrgt vr heerlijk mals vlees met een heerlijke smaak. In de supermarkt zijn k kant en klare marinades te kp. Deze zijn erg zutrijk! Z bevat marinade Teriyaki per eetlepel al 850 mg natrium. Zelf kunt k een marinade maken waaraan geen zut tegevegd is. Bijvrbeeld een marinade van kruidenazijn, water, rde wijn, knflk, kruidnagel en een buquet garni (een samengebnden kruidenpakket) geeft een heerlijk resultaat. Deze marinade levert per eetlepel ngeveer 5 mg natrium. Dr vlees te grillen f in een Römertpf te bereiden geeft u het vlees extra smaak. U kunt stukjes vlees, kip en kalken rerbakken met grente, gekkte mie, gare rijst en blkjes aardappel waardr de ingrediënten smaak aan elkaar geven. Stukken vlees en kip kunnen in een braadzak bereid wrden zdat de smaak ged behuden blijft. Er kunnen grenten als prei en winterwrtel en kruiden tegevegd wrden ter vervanging van zut en vet. Gurmetten kan prima wanneer iemand natriumbeperkt eet. Kant-enklare gurmetschtels bevatten vaak veel natrium drdat het vlees gekruid f gemarineerd is met zutrijke mengsels. Zelf kunt u de schtels maken dr bijvrbeeld van gehakt hamburgertjes te maken en kip f biefstuk in reepjes te snijden en zelf wel f niet p smaak te brengen met natriumarme smaakmakers die hierbven genemd zijn. Let aan tafel p met het tevegen van sausjes, deze zijn vaak natriumrijk. Tmatenketchup, msterd en maynaise zijn in natriumarme varianten verkrijgbaar. 10

11 Vis Gestfde, gebakken en gegrilde vis znder zut zijn tegestaan, mits u geen zut f zute smaakmakers heeft tegevegd. Zute haring is niet tegestaan. Deze bevat ngeveer 800 mg natrium (=2 gram zut) per stuk. Zure en gerkte haring f uit blik f pt bevatten k veel zut. Gerkte vis zals makreel en zalm bevatten k heel veel natrium. Gestmde makreel bevat ngeveer de helft. - een zute haring: 820 mg natrium, - een zure haring: 610 mg; - makreel gerkt (40 gram vr p een sneetje brd): 210 mg - makreel gestmd (40 gram vr p een sneetje brd): 100 mg - gerkte zalm (10 gram p een tastje): 110 mg natrium. Vis wrdt vaak geserveerd met grene tuinkruiden zals dille, basilicum en peterselie. Deze geven de vis extra smaak. Citrensap, witte wijn, tmaat, ui, prei en knflk zijn k heerlijke smaakmakers bij vis. Vrbeelden van kruiden die lekker zijn bij vis: basilicum, bieslk, citrenmelisse, dragn, karwij, kmijn, kriander, munt, lavas, marjlein, peterselie, rzemarijn, salie, selderij en tijm. Vrbeelden van specerijen die lekker zijn bij vis: felie, kerrie, paprika, peper. U kunt vis k lekker p smaak brengen in de ven. Verpak de vis samen met peterselie, selderij, wrtel, kervel f dille, prei en peper in aluminiumflie. Dit wrdt vis en papillt genemd (zie recepten). Grillen f barbecueën geeft vis extra smaak dr de typische grillsmaak. Daarnaast gaat er zeer weinig smaak verlren drdat de vis snel dichtschreit. Er heft geen vet en zut te te gevegd te wrden. Serveer vis met een schijfje citren, tmaat en een takje peterselie. Vis bereiden in de magnetrn is makkelijk, snel en smakelijk. Drdat het z snel gaar is blijft er zveel mgelijk smaak behuden. Reepjes f stukjes vis kunnen met rerbakgrenten, paddenstelen f tmaatjes in de wk bereid wrden waardr de vis meer smaak krijgt. Wanneer u bij de bereiding van vis een stmmandje f in een speciale stmpan gebruikt blijft er veel van de natuurlijke smaak behuden. Vis kan in een braadzak bereid wrden, znder dat er zut tegevegd heft te wrden. Drdat het vcht uit de vis niet verdampt maar in de braadzak blijft, blijft de smaak ged behuden. Er kunnen verschillende kruiden en grenten tegevegd wrden. Z kunt u gemakkelijk variëren. 11

12 Vetten, jus en lie Juspeders die in de supermarkt verkrijgbaar zijn, bevatten veel zut. In plaats van de peders kunt u de jus p smaak p smaak brengen dr bijvrbeeld peper, paprika f kerrie te gebruiken. U kunt k een uitje, teentje knflk, champignns, paprika f een tmaat met het vlees meebakken m een lekkere jus te krijgen. Er is k natriumarme juspeder te kp. Om in te bakken kunt u het beste gebruik maken van vleibare ngezuten (dieet)margarine. Olie bevat k geen zut en is ideaal m te (rer)bakken. Ongezuten bter kan k, maar heeft een ngunstige vetzuursamenstelling vr hart- en vaatziekten. Sauzen Kant en klare zakjes saus (zals kerrie- tmaten- vissaus etc) bevatten veel zut en zijn daarm af te raden. Kant en klare dressings bevatten vaak zut. Zelf kunt u gemakkelijk een dressing makken van (lijf)lie, (wijn)azijn, peper, suiker f zetstf en kruiden als bieslk en peterselie. Een dressing van yghurt, msterd, hning en peper is k lekker. Er is een natriumarme maynaise, msterd en ketchup in de handel. Deze zijn k zelf te maken. Met deze sauzen als basis kunt u k andere sausjes maken, zals ccktailsaus gemaakt van natriumarme ketchup, natriumarme maynaise, slagrm, whisky en cayennepeper. Vrbeelden van kruiden die lekker zijn in (dressings vr) salades: basilicum, bieslk, bnenkruid, brage, citrenmelisse, dille, dragn, karwij, kervel, munt, marjlein, peterselie, rzemarijn, selderij, venkel. Vrbeelden van specerijen die lekker zijn in sauzen: felie, laurierblad, paprika, peper. Aardappelen, pasta, rijst Aardappelen kunt u het beste in weinig water kken. Z gaan er z weinig smaakstffen en vedingsstffen verlren in het kkvcht. Bestri gekkte aardappelen eventueel met fijngesneden bieslk, peterselie f citrenmelisse. Aardappelen kunnen k in de magnetrn gekkt wrden: de de geschilde en in gelijke stukken gesneden aardappelen in een schaal met 0,5 dl water. Bereid ze p vl vermgen (reken p 2 minuten per aardappel), giet het water af en stm ze ng 1 minuut p vl vermgen. U kunt aardappelen k bakken. Om meer smaak te krijgen kunt u ui, kerriepeder, rzemarijn, tijm, paprika, bieslk f prei meebakken. Vrverpakte aardappelen, krieltjes en schijfjes zijn bijna altijd licht gezuten. U kunt zelf puree maken. Instant puree bevat heel veel natrium. 12

13 U kunt een stukje knlselderij met de aardappelen meekken als u aardappelpuree gaat maken. Pureer dit samen met de aardappels. Aan de puree kan k wat peterselie, bieslk f citrenmelisse tegevegd wrden. Kk rijst, macarni en spaghetti in water znder zut f eventueel in zutarme builln. Ok kunt u kiezen vr vlkren, meergranen f de zilvervlies variant. Deze zijn niet alleen geznder, maar k vller van smaak. Peulvruchten als bruine bnen en kapucijners uit pt f blik bevatten zut. Aan gedrgde peulvruchten is geen zut tegevegd. Gedrgde peulvruchten meten eerst een nacht weken vrdat ze vr bereiding gebruikt kunnen wrden. U kunt ze p smaak brengen dr aan het kkwater een stukje laurierblad, felieblad, peper, bnenkruid en een stukje gedrgde chilipeper te te vegen. In aardappelgerechten zijn de kruiden bieslk, munt f marjlein lekker. In pasta- en rijstgerechten smaken basilicum, dille, kriander, regan f tijm lekker. Ntmuskaat f peper zijn specerijen die lekker zijn in aardappelen. In pasta- en rijstgerechten smaken paprika f peper lekker. Grente en fruit Verse grenten kunt u zwel rauw als gekkt nbeperkt gebruiken mits u geen zut tevegt. Grenten uit blik f pt bevatten wel zut. Aan diepvriesgrenten is geen zut tegevegd, met uitzndering van grenten als spinazie á la crème f rdekl met appeltjes f Mexicaanse grentemix U kunt het beste geen grentebinders gebruiken. Deze bevatten zut. In plaats hiervan kunt u het grentenat binden met aardappelmeel, blem f maïzena. Hierbij vegt u geen zut te. Grente kunt u k afmaken met een klntje ngezuten margarine f halvarine. Rauwe grentes hebben meer smaak dan wanneer ze gaar gemaakt wrden dr middel van bijvrbeeld kken. Zut heft niet tegevegd te wrden. Rauwkstsalades kunt u aanmaken met dressings als: 13

14 - Azijn, water, lie (met een smaakje, bijvrbeeld citrenlie), natriumarme msterd, dille en peper; - Kwark met citrensap, paprikapeder, een lente uitje en peper; - Kwark met verse peterselie, citrensap; - Kwark met stukjes vers fruit. Grente blijft smaakvl en rijk aan vitamines wanneer u het krt in weinig water kkt f wanneer u een stmmandje f een stmpan gebruikt. Ok kunt u het in weinig lie rerbakken. Cmbineer een grente met weinig smaak eens met een grente met veel smaak zals bieten, berenkl, spinazie, venkel, peultjes, bleekselderij f blemkl. Rster in een drge kekenpan pijnbmpitten, znneblempitten f sesamzaad en stri deze ver de salade f de gekkte grente. Een aantal grentesrten kunt u prima in de magnetrn bereiden, bijvrbeeld brccli in rsjes. Ze blijven mi gren en lekker knapperig als u de rsjes in een schaal naar binnen rangschikt en de stelen naar buiten. Vrbeelden van kruiden die lekker zijn in grenten: dille, karwij, kmijn, kriander, munt,lavas, peterselie en tijm. Vrbeelden van specerijen die lekker zijn bij grenten: ntmuskaat en peper. Kruidnagel en laurier zijn lekker in rde kl. Snep en snacks Er zijn tussendrtjes die geen f weinig zut bevatten: Een biscuitje f klein kekje Snepjes f tffees Een stukje chclade Rzijntjes en gedrgde vruchten Ongezuten nten en ngezuten studentenhaver. Dp zelf de pinda's. Zelfgemaakte ppcrn, znder zut bereid. Stukjes bleekselderij, kmkmmer, paprika, radijs, blemklrsjes en cherrytmaatjes. Eventueel met een zelfgemaakt dipsausje erbij. Drp en zethutthee bevat naast natrium k een andere stf (glycyrrizine) die de bleddruk verhgt. Drp en zethutthee wrden daarm afgeraden. Kant-en-klaarmaaltijden Kant-en-klare, afhaal- f bezrgmaaltijden zals Chinees, Italiaanse gerechten en snackbarprducten bevatten heel veel zut. Sms zit er in een maaltijd 7 gram zut. Dit is meer dan u ttaal per dag mag gebruiken. Het gebruik hiervan is sterk te ntraden. Zie vr recepten: 14

15 15

16 Lcatie Delfzicht Jachtlaan 50 Pstbus RA Delfzijl Lcatie Lucas Gassingel 18 Pstbus RA Winschten Telefn: Website: OZG (03-16) DIE