D. Crosiers, K. Nuytemans, B. Meeus, J. Theuns, C. Van Broeckhoven, P. Cras

Maat: px
Weergave met pagina beginnen:

Download "D. Crosiers, K. Nuytemans, B. Meeus, J. Theuns, C. Van Broeckhoven, P. Cras"

Transcriptie

1 3 Korte screening voor nietmotorische symptomen bij de ziekte van Parkinson D. Crosiers, K. Nuytemans, B. Meeus, J. Theuns, C. Van Broeckhoven, P. Cras Naast motorische symptomen wordt de ziekte van Parkinson gekenmerkt door talrijke nietmotorische symptomen die een negatieve impact hebben op de kwaliteit van leven van de patiënt. Er bestaat reeds een korte Engelstalige vragenlijst die de patiënt zelf kan invullen, om deze niet-motorische symptomen te detecteren. Deze vragenlijst (NMSQuest) werd door ons vertaald naar het Nederlands en vervolgens in een populatie van 47 patiënten met de ziekte van Parkinson getest. De vragenlijst was begrijpbaar voor alle patiënten. De meest voorkomende niet-motorische symptomen waren nycturie (61,7%), urinaire urgency (55,3%) en slaapstoornissen (51,1%). Het aantal niet-motorische symptomen vertoonde een positieve correlatie met ziekteduur en met merkers van motorische ziekte-ernst (motorische UPDRS score en Hoehn-en-Yahr-stadium). We menen dat de Nederlandstalige versie van de NMSQuest een bruikbaar screeningsinstrument is om niet-motorische symptomen te detecteren in de klinische praktijk bij patiënten met de ziekte van Parkinson. (Tijdschr Neurol Neurochir 2010;111:113-8) Inleiding De 4 cardinale symptomen van de ziekte van Parkinson ( Parkinson s disease ; PD) omvatten bradykinesie, rigiditeit, rusttremor en posturale instabiliteit. Naast deze typische motorische symptomen wordt PD gekenmerkt door talrijke niet-motorische symptomen. Deze kunnen ingedeeld worden in verschillende categorieën: stoornissen van het autonoom zenuwstelsel, slaapstoornissen, neuropsychiatrische stoornissen en sensibele stoornissen (zie Tabel 1 op pagina 114). De niet-motorische symptomen reageren vaak minder goed op dopaminerge therapie of worden soms ook uitgelokt of verergerd door deze therapie. Bovendien blijkt dat de niet-motorische symptomen vooral later in het ziekteverloop een erg negatieve impact hebben op de levenskwaliteit. 1 In de klinische praktijk wordt echter voornamelijk aandacht besteed aan motorische symptomen en complicaties van de ziekte. 2 Hierdoor blijven nietmotorische symptomen vaak ongedetecteerd, zodat ook geen gepaste behandeling of advies kan worden gegeven. Daarom werd de Non-Motor Symptoms Questionnaire (NMSQuest) ontwikkeld als screeningsinstrument. Deze vragenlijst wordt door de Auteurs: dhr. dr. D. Crosiers, dienst Neurologie, Universitair Ziekenhuis Antwerpen, Laboratorium voor Neurobiologie, Instituut Born-Bunge; onderzoeksgroep Neurodegeneratieve Hersenziekten, VIB Departement voor Moleculaire Genetica, Universiteit Antwerpen, dhr. prof. dr. P. Cras, dienst Neurologie, Universitair Ziekenhuis Antwerpen, Laboratorium voor Neurobiologie, Instituut Born-Bunge, Universiteit Antwerpen, mw. drs. K. Nuytemans, dhr. drs. B. Meeus, mw. dr. J. Theuns, mw. prof. dr. C. Van Broeckhoven, onderzoeksgroep Neurodegeneratieve Hersenziekten, VIB Departement voor Moleculaire Genetica, Universiteit Antwerpen. Correspondentie graag richten aan dhr. dr. D. Crosiers, neuroloog in opleiding, doctoraatstudent, dienst Neurologie, Universitair Ziekenhuis Antwerpen, Wilrijkstraat 10, B-2650 Edegem, België, adres: david.crosiers@molgen.vib-ua.be Belangenconflict en financiele ondersteuning: dhr. dr. D. Crosiers is aspirant van het Fonds Wetenschappelijk Onderzoek-Vlaanderen (FWO). Mw. drs. K. Nuytemans en dhr. drs. B. Meeus ontvingen een specialisatiebeurs van het Instituut voor Aanmoediging van Innovatie door Wetenschap en Technologie in Vlaanderen (IWT). Mw. dr. J. Theuns is post-doctoraal onderzoeker van het Fonds Wetenschappelijk Onderzoek-Vlaanderen (FWO). Trefwoorden: niet-motorische symptomen, vragenlijst, ziekte van Parkinson. Ontvangen 4 september 2009, geaccepteerd 21 december Tijdschrift voor Neurologie & Neurochirurgie vol nr

2 Naam: Datum:.. Niet-bewegingsgebonden symptomen in de ziekte van Parkinson De bewegingsstoornissen bij de ziekte van Parkinson zijn algemeen bekend. Toch kunnen soms andere problemen optreden als gevolg van de ziekte of de behandeling. Het is belangrijk dat de arts deze problemen kent, vooral indien ze vervelend zijn voor u. In de onderstaande lijst vindt u een reeks van deze problemen. Gelieve het hokje met Ja aan te kruisen, indien u dit probleem hebt ervaren tijdens de voorbije maand. De arts of verpleger/verpleegster kan u helpen beslissen door u enkele bijkomende vragen te stellen. Indien u het desbetreffende probleem niet hebt ervaren tijdens de voorbije maand, kruis dan het hokje met Neen aan. U dient ook Neen te antwoorden als u het probleem in het verleden hebt ervaren, maar niet tijdens de voorbije maand. Hebt u tijdens de voorbije maand één van volgende problemen ervaren? 1. Druppelen van speeksel / speekselvloed gedurende de dag 2. Verlies of verandering van smaak- of reukzin 3. Moeilijkheden bij het slikken van voedsel of drank, of problemen met verslikken 4. Braken of misselijkheid 5. Constipatie (minder dan driemaal per week ontlasting hebben) of hard moeten persen bij ontlasting 6. Ongewild verlies van stoelgang / ongewild verlies van ontlasting 7. Een gevoel van onvolledige lediging van de darmen na ontlasting 8. Een gevoel van dringendheid bij het plassen, zodat u moet rennen naar het toilet / hevige aandrang bij het plassen 9. s Nachts regelmatig moeten opstaan om te plassen 10. Onverklaarde pijn (niet veroorzaakt door bekende ziekten, zoals artrose) 11. Onverklaarde verandering in uw gewicht (niet veroorzaakt door dieet) 12. Moeilijkheden om zich recente gebeurtenissen te herinneren, of vergeten om geplande dingen te doen 13. Verlies van interesse in uw omgeving of in uw bezigheden 14. Het zien of horen van dingen, waarvan u weet dat ze niet echt zijn of waarvan door anderen wordt gezegd dat ze er niet zijn 16. Een gevoel van triestheid, droefheid of depressie 17. Angst-, schrik- of paniekgevoelens 18. Verlies van interesse in sex, of toegenomen interesse in sex 19. Moeilijkheden bij de seksuele activiteit, als u het probeert 20. Ijlhoofdigheid / lichthoofdigheid, duizeligheid of zwaktegevoel bij plots rechtstaan vanuit liggende of zittende houding 21. Vallen Ja Neen 22. Moeilijkheden om wakker te blijven tijdens activiteiten, zoals tijdens het werken, het autorijden of het eten 23. Last met het inslapen of met het doorslapen 24. Intense, levendige of angstaanjagende dromen 25. Spreken of bewegen tijdens uw slaap, alsof u een droom werkelijk uitvoert 26. Onaangename gewaarwordingen in uw benen s avonds of tijdens rust, gepaard met de behoefte om uw benen te bewegen 27. Zwelling ter hoogte van de benen / zwelling van de benen 28. Overmatig zweten 29. Dubbelzien Ja Neen 30. Overtuigd zijn dat er bepaalde dingen met u gebeuren, terwijl andere personen dat ontkennen 15. Moeilijkheden om uw concentratie en aandacht bij de zaak te houden Bijlage 1. Vragenlijst niet-motorische symptomen. 114 Tijdschrift voor Neurologie & Neurochirurgie vol nr

3 3 Tabel 1. Overzicht van belangrijke nietmotorische symptomen bij de ziekte van Parkinson. Autonome stoornissen gastro-intestinale problemen constipatie speekselvloed dysfagie misselijkheid fecale incontinentie urogenitale problemen nycturie urgency erectiele disfunctie hypersexualiteit hyperhidrose orthostatische hypotensie Slaapstoornissen overdreven slaperigheid overdag insomnie REM sleep behavior disorder restless legs periodic limb movements levendige dromen Neuropsychiatrische stoornissen depressie angst apathie dysexecutief syndroom hallucinaties wanen dementie impuls-controlestoornissen Sensibele klachten pijn paresthesieën reukverlies smaakverlies Andere symptomen diplopie seborroe vermoeidheid gewichtsverlies patiënt ingevuld vóór of tijdens de consultatie. De NMSQuest bestaat uit 30 ja/nee-vragen en bevraagt 10 domeinen van niet-motorische symptomen. 3 Wij beschrijven in dit artikel de vertaling van de NMS- Quest naar het Nederlands en de validatie in een kleine populatie van PD-patiënten. Methode Patiënten met PD werden gerecruteerd in het kader van een studie naar de genetische etiologie van de ziekte, waarbij eveneens een klinische opvolging van de patiënten gebeurt. Alle geïncludeerde patiënten voldoen aan de NINDS klinische criteria voor PD. 4 Naast anamnese en klinisch neurologisch onderzoek werd ook voor iedere patiënt de motorische Unified Parkinson s Disease Rating Scale (UPDRS)-score (deel 3) in on toestand opgetekend en het Hoehn-en-Yahr-stadium bepaald. 5 Tenslotte vulde elke patiënt de Nederlandstalige versie van de NMSQuest in. Deze vragenlijst is ook als apart document te vinden op de website: Patiënten bij wie een klinisch vermoeden van cognitieve beperking bestond, ondergingen een Mini- Mental State Examination (MMSE). De NMSQuest werd uit het Engels vertaald naar het Nederlands. 3 Nadien werd de Nederlandstalige versie door 2 personen onafhankelijk van elkaar opnieuw vertaald naar het Engels. Deze 2 personen verschilden van de persoon die de initiële vertaling naar het Nederlands maakte. De originele Engelstalige versie werd vervolgens vergeleken met de 2 Engelstalige versies, die werden vertaald uit het Nederlands. Deze vergelijking gebeurde door de persoon die de initiële vertaling naar het Nederlands maakte. Discrepanties tussen de 3 Engelstalige versies werden nadien besproken met de 3 personen, die betrokken waren bij de vertaling. Aanpassingen aan de Nederlandstalige vertaling werden aangebracht nadat een consensus werd bereikt tussen deze 3 personen op basis van de discrepanties tussen de originele en de 2 vertaalde Engelstalige versies. Via deze translation-backtranslation-methode werd een valabele Nederlandstalige vertaling verkregen van de NMSQuest. De woordkeuze-validiteit werd nagegaan bij 3 patiënten door te vergelijken of de betekenis van de Nederlandstalige vertaling voor hen overeenkwam met de originele Engelstalige vragenlijst. Sommige vragen werden zowel in een Vlaamse als in een Nederlandse versie Tijdschrift voor Neurologie & Neurochirurgie vol nr

4 Tabel 2. Aantal patiënten dat bevestigend antwoordt op desbetreffende vraag uit de NMS- Quest. Het respectievelijke vraagnummer en corresponderende niet-motorisch symptoom wordt eveneens in de tabel aangegeven. Vraagnummer Symptoom Aantal Percentage 9 nycturie 29 61,7 8 urinaire urgency 26 55,3 23 inslaap/doorslaapstoornis 24 51,1 15 aandachtsstoornis 23 48,9 26 restless legs 22 46,8 16 depressie 21 44,7 2 reuk/smaakstoornis 20 42,6 12 geheugenklachten 20 42,6 1 speekselvloed 19 40,4 25 REM-sleep behavior disorder 19 40,4 5 constipatie 18 38,3 20 orthostatisme 18 38,3 22 slaperigheid overdag 18 38,3 27 zwelling benen 16 34,0 3 dysfagie 15 31,9 14 hallucinaties 15 31,9 17 angst 15 31,9 28 hyperhidrose 14 29,8 18 veranderde interesse in sex 13 27,7 19 sexuele moeilijkheden 13 27,7 21 vallen 13 27,7 24 levendige dromen 12 25,5 29 diplopie 12 25,5 13 interesseverlies 11 23,4 10 pijn 9 19,1 30 wanen 8 17,0 7 gevoel onvolledige darmlediging 7 14,9 11 gewichtsverandering 7 14,9 4 misselijkheid 3 6,4 6 fecale incontinentie 2 4,3 geformuleerd. Tijdens het beoordelingsproces van dit artikel werden enkele taalkundige aanpassingen in de vragenlijst aangebracht. Alle patiënten verleenden hun geïnformeerde toestemming voor deelname aan de studie. De studie werd goedgekeurd door het Ethisch Comité van de Universiteit Antwerpen. Het softwareprogramma SPSS 16.0 voor Windows (SPSS Inc, Chicago, USA) werd gebruikt voor de statistische analyse. Pearson s correlatiecoëfficient en Spearman s rho rangcorrelatiecoëfficiënt werden gebruikt voor het testen van de correlatie van variabelen. De Mann-Withney-test werd gebruikt om de verdeling van de mediaan te vergelijken. Steeds werd de drempel voor significantie gelegd op p<0,05 met 2-zijdige toetsing. Resultaten Er werden 47 patiënten geïncludeerd in deze pilotstudie. De man/vrouw-ratio bedraagt 2,13. De 116 Tijdschrift voor Neurologie & Neurochirurgie vol nr

5 3 gemiddelde leeftijd bij inclusie bedraagt 67,5 jaar (standaardafwijking: 10,6; spreiding: 39-84). De gemiddelde ziekteduur bij inclusie bedraagt 8,3 jaar (standaardafwijking; 6,7; spreiding: 1-30). Het mediane Hoehn-en-Yahr-stadium bedraagt 2,5 (interkwartielafstand: 1; spreiding: 1-5). De mediaan van de UPDRS motorische score bedraagt 27 (interkwartielafstand: 21; spreiding: 3-74). Bij 17 patiënten werd een MMSE afgenomen. De gemiddelde MMSE-score bedraagt 25,9 (standaardafwijking: 3,4). De meest voorkomende niet-motorische symptomen in deze populatie zijn nycturie (61,7%), urinaire urgency (55,3%), slaapstoornissen (51,1%) en concentratiestoornissen (48,9%; zie Tabel 2, op pagina 115). Het minst voorkomende niet-motorische symptoom was fecale incontinentie. De NMS-score wordt gedefinieerd als het aantal door de patiënt gemelde niet-motorische symptomen (maximumscore: 30). De mediaan van de NMS-score bedraagt 10 (interkwartielafstand: 8; spreiding: 0-22). Slechts 2 patiënten vertoonden een NMS-score van 0. We detecteerden een positieve correlatie tussen het aantal niet-motorische symptomen en de ziekteduur (Pearson s correlatiecoëfficiënt: 0,548; p<0,001). De leeftijd is niet verantwoordelijk voor confounding, mits geen significante correlatie wordt aangetoond voor het aantal niet-motorische symptomen met de leeftijd van de patiënt (Pearson s correlatiecoëfficiënt: 0,259; p=0,79). Tevens werd geen verschil gevonden in de distributie van de mediaan van de NMS-score tussen vrouwen en mannen (Mann-Whitneytest, U=239; p=0,982). We observeerden een positieve correlatie tussen het aantal niet-motorische symptomen en de UPDRS deel 3 score (Pearson s correlatiecoëfficiënt: 0,632; p<0,001). Tenslotte is er eveneens een positieve correlatie tussen de NMS-score en het Hoehn-en-Yahr-stadium (Spearman s rho: 0,669; p<0,001). Discussie Deze pilotstudie had tot doel te onderzoeken of een Nederlandstalige vertaling van de NMSQuest bruikbaar is in de klinische praktijk om de aanwezigheid van niet-motorische symptomen bij PD te detecteren. De translation-backtranslation methode leverde een vragenlijst op die inhoudelijk nauw overeenkomt met de originele Engelstalige vragenlijst. De vragenlijst was in deze pilotstudie begrijpelijk voor alle patiënten. Wel dient te worden vermeld dat patiënten met ernstige cognitieve stoornissen de vragenlijst niet op een betrouwbare manier zullen invullen. De vragenlijst kan echter ook gedeeltelijk worden ingevuld door de mantelzorger. De meerderheid van de vragen uit de NMSQuest leek ons geschikt voor gebruik in de dagelijkse praktijk. Wel stellen we voor om een antwoordcategorie niet van toepassing toe te voegen bij vraag 19, die seksuele problemen bevraagt. In een oudere populatie is deze derde antwoordmogelijkheid namelijk noodzakelijk. Mits reeds werd aangetoond dat de NMS-score significant verschilt tussen PD-patiënten en leeftijdspecifieke controlepersonen, hebben we geen controlegroep opgenomen in deze studie. 3 Nycturie en urinaire urgency blijken in onze beperkte onderzoekspopulatie de meest voorkomende niet-motorische problemen te zijn. Dit is volkomen in overeenstemming met een vroeger gepubliceerde NMSQuest-studie bij 545 PD-patiënten. 6 Daarnaast worden inslaap- en doorslaapproblemen door meer dan de helft van de patiënten gemeld bij het invullen van de vragenlijst. De NMS-score correleert in onze kleine populatie positief met de ziekteduur en met 2 variabelen die als maatstaf kunnen dienen voor de motorische ziekte-ernst: UPDRS motorische score en Hoehn-en-Yahr-stadium. Dit illustreert opnieuw het feit dat de prevalentie van niet-motorische symptomen toeneemt tijdens het ziekteverloop. 1 De leeftijd is echter niet gecorreleerd met het aantal niet-motorische symptomen, wat aantoont dat deze variabele geen positieve confounder is. De correlatie tussen het aantal niet-motorische symptomen en merkers voor motorische ziekte-ernst, zoals het Hoehn-en-Yahr-stadium, kwam eveneens tot uiting in bovenvermelde studie met 545 PD-patiënten. 6 De NMSQuest is echter niet ontworpen als meetinstrument, maar is voornamelijk een screeningsinstrument om de aandacht van de arts te vestigen op bepaalde niet-motorische symptomen die anders misschien niet ter sprake zouden zijn gekomen. Daarnaast biedt het aan de patiënt de mogelijkheid om bepaalde symptomen aan te kaarten. De NMSQuest is echter niet geschikt om de ernst en frequentie van de niet-motorische symptomen of progressie van deze symptomen te meten. Voor een meer uitgebreide en nauwkeurige meting van niet-motorische symptomen werden andere schalen ontwikkeld, waaronder de Non Motor Symptoms Tijdschrift voor Neurologie & Neurochirurgie vol nr

6 Aanwijzingen voor de praktijk 1. Niet-motorische symptomen vormen een belangrijk aandeel in het klachtenpatroon bij patiënten met de ziekte van Parkinson ( Parkinson s disease ; PD). 2. Urinaire klachten en slaapproblemen blijken in de onderzochte populatie de meest voorkomende niet-motorische symptomen te zijn. 3. De Nederlandstalige NMSQuest is een vragenlijst met 30 ja/neen vragen over niet-motorische symptomen bij PD. Deze vragenlijst kan door de patiënt ingevuld worden en is bruikbaar in de klinische praktijk. 4. Het aantal niet-motorische symptomen bij een PD patiënt correleert met de motorische ziekte-ernst. Scale (NMSS), SCOPA-AUT-schaal en SCOPA- SLEEP. 7-9 De Movement Disorder Society Task Force on Rating Scales in PD heeft recentelijk in een review van klinische schalen voor niet-motorische symptomen bij PD de NMSQuest als aanbevolen klinische schaal benoemd. 10 Conclusie We menen dat het gebruik van de Nederlandstalige versie van de NMSQuest de kwaliteit van leven van PD-patiënten ten goede kan komen. Door tijdens de raadpleging ook aandacht te hebben voor niet-motorische klachten van de patiënt, kan voor bepaalde niet-motorische problemen (depressie, constipatie, pijn, REM sleep behavior disorder, niet-motorische off-symptomen ) een medicamenteuze of niet-medicamenteuze behandeling worden ingesteld. Daarnaast kan deze vragenlijst ook een aanloop zijn naar betere informatieverstrekking over de symptomen van PD. Dankbetuiging We danken de patiënten voor hun medewerking aan het onderzoek. Referenties 1. Hely MA, Morris JG, Reid WG, Trafficante R. Sydney Multicenter Study of Parkinson s disease: non-l-dopa-responsive problems dominate at 15 years. Mov Disord 2005;20: Shulman LM, Taback RL, Rabinstein AA, Weiner WJ. Non-recognition of depression and other non-motor symptoms in Parkinson s disease. Parkinsonism Relat Disord 2002;8: Chaudhuri KR, Martinez-Martin P, Schapira AH, Stocchi F, Sethi K, Odin P, et al. International multicenter pilot study of the first comprehensive self-completed nonmotor symptoms questionnaire for Parkinson s disease: the NMSQuest study. Mov Disord 2006;21: Gelb DJ, Oliver E, Gilman S. Diagnostic criteria for Parkinson disease. Arch Neurol 1999;56: Hoehn MM, Yahr MD. Parkinsonism: onset, progression and mortality. Neurology 1967;17: Martinez-Martin P, Schapira AH, Stocchi F, Sethi K, Odin P, MacPhee G, et al. Prevalence of nonmotor symptoms in Parkinson s disease in an international setting; study using nonmotor symptoms questionnaire in 545 patients. Mov Disord 2007;22: Chaudhuri KR, Martinez-Martin P, Brown RG, Sethi K, Stocchi F, Odin P, et al. The metric properties of a novel non-motor symptoms scale for Parkinson s disease: results from an international pilot study. Mov Disord 2007;22: Visser M, Marinus J, Stiggelbout AM, Van Hilten JJ. Assessment of autonomic dysfunction in Parkinson s disease: The SCOPA-AUT. Mov Disord 2004;19: Marinus J, Visser M, Van Hilten JJ, Lammers GJ, Stiggelbout AM. Assessment of sleep and sleepiness in Parkinson disease. Sleep 2003;26: Evatt ML, Chaudhuri KR, Chou KL, Cubo E, Hinson V, Kompoliti K, et al. Dysautonomia rating scales in Parkinson s disease: sialorrhea, dysphagia, and constipation-critique and recommendations by Movement Disorders Task Force on rating scales for Parkinson s disease. Mov Disord 2009;24: Tijdschrift voor Neurologie & Neurochirurgie vol nr

Clinical Patterns in Parkinson s disease

Clinical Patterns in Parkinson s disease Clinical Patterns in Parkinson s disease Op 28 november 2012 promoveerde Stephanie van Rooden aan de Universiteit van Leiden op haar proefschrift Clinical Patterns in Parkinson s disease. Haar promotor

Nadere informatie

SCOPA-AUT. 1. Had u in de afgelopen maand problemen met slikken of verslikte u zich wel eens?

SCOPA-AUT. 1. Had u in de afgelopen maand problemen met slikken of verslikte u zich wel eens? SCOPA-AUT Met behulp van deze vragenlijst willen wij nagaan in hoeverre u in de afgelopen maand problemen heeft gehad met verschillende lichamelijke functies, zoals bijvoorbeeld problemen met plassen of

Nadere informatie

NON MOTORE KLACHTEN EN VERSCHIJNSELEN BIJ PARKINSON. Jean-Michel Krul, neuroloog

NON MOTORE KLACHTEN EN VERSCHIJNSELEN BIJ PARKINSON. Jean-Michel Krul, neuroloog NON MOTORE KLACHTEN EN VERSCHIJNSELEN BIJ PARKINSON Jean-Michel Krul, neuroloog WAAR GAAN WE OVER SPREKEN?.De premotore fase van de ziekte van Parkinson.De motore klachten en verschijnselen.de non

Nadere informatie

Cover Page. The handle http://hdl.handle.net/1887/20183 holds various files of this Leiden University dissertation.

Cover Page. The handle http://hdl.handle.net/1887/20183 holds various files of this Leiden University dissertation. Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/20183 holds various files of this Leiden University dissertation. Author: Rooden, Stephanie Maria van Title: Clinical patterns in Parkinson s disease Date:

Nadere informatie

Cover Page. The handle holds various files of this Leiden University dissertation.

Cover Page. The handle  holds various files of this Leiden University dissertation. Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/20183 holds various files of this Leiden University dissertation. Author: Rooden, Stephanie Maria van Title: Clinical patterns in Parkinson s disease Date:

Nadere informatie

Niet-motorische verschijnselen bij Parkinson

Niet-motorische verschijnselen bij Parkinson Geriatrie Neurologie Niet-motorische verschijnselen bij Parkinson i Patiënteninformatie Wat kan de geriater voor u betekenen? Slingeland Ziekenhuis Algemeen De ziekte van Parkinson wordt vooral gezien

Nadere informatie

Prognostische factoren bij de ziekte van Parkinson. Daan Velseboer Afdeling Neurologie AMC, 29 November 2013

Prognostische factoren bij de ziekte van Parkinson. Daan Velseboer Afdeling Neurologie AMC, 29 November 2013 Prognostische factoren bij de ziekte van Parkinson Daan Velseboer Afdeling Neurologie AMC, 29 November 2013 Nut van prognostische data De patiënt wil (vaak) weten: Hoe snel zullen mijn klachten toenemen?

Nadere informatie

Slaap en de ziekte van Parkinson vijanden èn bondgenoten

Slaap en de ziekte van Parkinson vijanden èn bondgenoten Slaap en de ziekte van Parkinson vijanden èn bondgenoten Dr. Sebastiaan Overeem, arts-somnoloog Afd. Neurologie, Donders Instituut, UMC St Radboud, Nijmegen Centrum voor Slaapgeneeskunde Kempenhaeghe,

Nadere informatie

Meer licht op stemming en slaap bij de ziekte van Parkinson. Chris Vriend, neurowetenschapper Sonja Rutten, psychiater in opleiding

Meer licht op stemming en slaap bij de ziekte van Parkinson. Chris Vriend, neurowetenschapper Sonja Rutten, psychiater in opleiding Meer licht op stemming en slaap bij de ziekte van Parkinson Chris Vriend, neurowetenschapper Sonja Rutten, psychiater in opleiding Inhoud Verschijnselen van de ziekte van Parkinson Slaapproblemen Stemmingsproblemen

Nadere informatie

NEUROPSYCHIATRISCHE SYMPTOMEN BIJ M.PARKINSON

NEUROPSYCHIATRISCHE SYMPTOMEN BIJ M.PARKINSON NEUROPSYCHIATRISCHE SYMPTOMEN BIJ M.PARKINSON - SLAAPSTOORNISSEN - STEMMINGSSTOORNISSEN - PSYCHOTISCHE SYMPTOMEN / DELIER - MCI / PDD W.Garenfeld 24092014 SLAAPSTOORNISSEN BIJ M.PARKINSON PREVALENTIE:

Nadere informatie

Slaapproblemen en vermoeidheid bij een neurologische aandoening

Slaapproblemen en vermoeidheid bij een neurologische aandoening Slaapproblemen en vermoeidheid bij een neurologische aandoening Annelies Dalman, neuroloog Jaarvergadering CVA, MS en Parkinson 4 april 2016 Slaap en vermoeidheid Inleiding Slaap Vermoeidheid MS en slaap

Nadere informatie

Verpleegkundige aandachtspunten bij een parkinsonpatiënt. Delaere Griet

Verpleegkundige aandachtspunten bij een parkinsonpatiënt. Delaere Griet Verpleegkundige aandachtspunten bij een parkinsonpatiënt Delaere Griet Verpleegkundige aandachtspunten inhoud: 1. Medicatie 2. Mobiliteit 3. Voeding 4. Uitscheiding 5. Slaappatroon 6. Psychische en cognitieve

Nadere informatie

Genetica bij Parkinson

Genetica bij Parkinson Genetica bij Parkinson Wat is er bekend en wat is de toekomst? Landelijke werkgroep 12 juni 2013 Janneke Rood Arts-onderzoeker GPS Genetische Parkinson Studie Inhoud Overervingspatronen Genetica en kliniek

Nadere informatie

10/10/2014 ZIEKTE VAN PARKINSON. Ziekte van Parkinson. Inhoud. De ziekte van Parkinson. Ergotherapeutische behandeling van Parkinsonpatiënten

10/10/2014 ZIEKTE VAN PARKINSON. Ziekte van Parkinson. Inhoud. De ziekte van Parkinson. Ergotherapeutische behandeling van Parkinsonpatiënten ZIEKTE VAN PARKINSON ERGOTHERAPIE BIJ DE ZIEKTE VAN PARKINSON 1 Inhoud De ziekte van Parkinson van Parkinsonpatiënten Algemene behandeling Concrete voorbeelden 2 Ziekte van Parkinson 3 1 Ziekte van Parkinson

Nadere informatie

NEDERLANDSE SAMENVATTING DUTCH SUMMARY

NEDERLANDSE SAMENVATTING DUTCH SUMMARY NEDERLANDSE SAMENVATTING DUTCH SUMMARY Introductie De ziekte van Parkinson werd als eerste beschreven door James Parkinson in 1817. Inmiddels is er veel onderzoek gedaan naar de ziekte van Parkinson, maar

Nadere informatie

Parkinson en neuropsychiatrie

Parkinson en neuropsychiatrie Parkinson en neuropsychiatrie Rosalie van der Aa- Neuropsycholoog Altrecht Opbouw Onze Hersenen en Parkinson Neuropsychiatrie Adviezen Onze Hersenen en Parkinson de ziekte van Parkinson: 2 de neurodegeneratieve

Nadere informatie

Parkinsonzorg van de Toekomst

Parkinsonzorg van de Toekomst Parkinsonzorg van de Toekomst Nieuwe inzichten en ontwikkelingen Marcel Bulder neuroloog Danny Hommel Specialist ouderengeneeskunde Wetenschappelijk onderzoek Kennis Nieuwe inzichten en begrip Ontwikkelingen

Nadere informatie

Algemene vaststellingen

Algemene vaststellingen De ziekte van Parkinson : Een hersenziekte? Prof.Dr.P.Santens Bewegingsstoornissen Neurologie UZ Gent Algemene vaststellingen Prevalente ziekte : 30000 Belgen, 1% van 65-plussers Kennis van de ziekte en

Nadere informatie

UNIVERSITEIT GENT Faculteit Geneeskunde en Gezondheidswetenschappen Academiejaar 2011-2012

UNIVERSITEIT GENT Faculteit Geneeskunde en Gezondheidswetenschappen Academiejaar 2011-2012 UNIVERSITEIT GENT Faculteit Geneeskunde en Gezondheidswetenschappen Academiejaar 2011-2012 BEVORDEREN VAN DE LEVENSKWALITEIT VAN PATIENTEN MET DE ZIEKTE VAN PARKINSON EN HUN PARTNER Masterproef voorgelegd

Nadere informatie

Parkinson en Dementie

Parkinson en Dementie Parkinson en Dementie Alzheimer Café 4 februari 2019 dr. Arthur G.G.C. Korten neuroloog geheugenpolikliniek Laurentius Ziekenhuis Roermond Inhoud De ziekte van Parkinson Dementie Lewy Body Ziekte en Parkinsondementie

Nadere informatie

Levodopa bij de ziekte van Parkinson: toxisch of neuroprotectief?

Levodopa bij de ziekte van Parkinson: toxisch of neuroprotectief? 5 Levodopa bij de ziekte van Parkinson: toxisch of neuroprotectief? Levodopa in Parkinson s disease: toxic of neuroprotective? C.V.M. Verschuur, J.J. van Hilten, T. van Laar, B. Post, G. Tissingh, R.M.A.

Nadere informatie

Fatigue, mood disorders and sleep problems in patients with Parkinson's disease Havlikova, Eva

Fatigue, mood disorders and sleep problems in patients with Parkinson's disease Havlikova, Eva Fatigue, mood disorders and sleep problems in patients with Parkinson's disease Havlikova, Eva IMPORTANT NOTE: You are advised to consult the publisher's version (publisher's PDF) if you wish to cite from

Nadere informatie

Werelddag 3 oktober 2011 Multiple system atrophy - MSA. msa-ams.be

Werelddag 3 oktober 2011 Multiple system atrophy - MSA. msa-ams.be Werelddag 3 oktober 2011 Multiple system atrophy - MSA msa-ams.be Wat is MSA? Een aandoening die het centraal zenuwstelsel aantast en die een weerslag heeft op de motoriek, spraak, coördinatie, autonoom

Nadere informatie

Patient reported Outcomes in Cognitive Impairement (PROCOG)

Patient reported Outcomes in Cognitive Impairement (PROCOG) Patient reported Outcomes in Cognitive Impairement (PROCOG) Bowman, L. (2006) "Validation of a New Symptom Impact Questionnaire for Mild to Moderate Cognitive Impairment." Meetinstrument Patient-reported

Nadere informatie

VERANDERING VAN GEDRAG: EEN PROBLEEM OF NIET? Marieke Schuurmans Verpleegkundige & onderzoeker UMC Utrecht/Hogeschool Utrecht

VERANDERING VAN GEDRAG: EEN PROBLEEM OF NIET? Marieke Schuurmans Verpleegkundige & onderzoeker UMC Utrecht/Hogeschool Utrecht VERANDERING VAN GEDRAG: EEN PROBLEEM OF NIET? Marieke Schuurmans Verpleegkundige & onderzoeker UMC Utrecht/Hogeschool Utrecht GEDRAG: De wijze waarop iemand zich gedraagt, zijn wijze van doen, optreden

Nadere informatie

Hoofdstuk 1 Hoofdstuk 2

Hoofdstuk 1 Hoofdstuk 2 179 In dit proefschrift werden de resultaten beschreven van studies die zijn verricht bij volwassen vrouwen met symptomen van bekkenbodem dysfunctie. Deze symptomen komen frequent voor en kunnen de kwaliteit

Nadere informatie

Betekenisvolle activiteiten als alternatief voor. Prof dr Patricia De Vriendt & Ruben Vanbosseghem

Betekenisvolle activiteiten als alternatief voor. Prof dr Patricia De Vriendt & Ruben Vanbosseghem Betekenisvolle activiteiten als alternatief voor Prof dr Patricia De Vriendt & Ruben Vanbosseghem Dit is het verhaal van de zes WZC Algemene opzet van de studie Ingebed in de WZC-brede aanpak met het oog

Nadere informatie

Neurologie achtergronden casusschetsen

Neurologie achtergronden casusschetsen Neurologie achtergronden casusschetsen Interline, mei 2012 Voorstel wijzigingen bij herziening werkafspraak kunnen op de laatste pagina worden genoteerd. INTERLINE NEUROLOGIE 2012 mei 2012 ACHTERGRONDEN

Nadere informatie

Onderzoeksgroep Neurodegeneratieve Hersenziekten Departement voor Moleculaire Genetica, VIB. Laboratorium voor Neurogenetica, Instituut Born-Bunge

Onderzoeksgroep Neurodegeneratieve Hersenziekten Departement voor Moleculaire Genetica, VIB. Laboratorium voor Neurogenetica, Instituut Born-Bunge Onderzoeksgroep Neurodegeneratieve Hersenziekten Departement voor Moleculaire Genetica, VIB Laboratorium voor Neurogenetica, Instituut Born-Bunge Universiteit Antwerpen CDE TOESTEMMING TOT DEELNAME AAN

Nadere informatie

1 Geheugenstoornissen

1 Geheugenstoornissen 1 Geheugenstoornissen Prof. dr. M. Vermeulen 1.1 Zijn er geheugenstoornissen? Over het geheugen wordt veel geklaagd. Bij mensen onder de 65 jaar berusten deze klachten zelden op een hersenziekte. Veelal

Nadere informatie

Frailty en ondervoeding doet (veel) vallen

Frailty en ondervoeding doet (veel) vallen www.hhzhlier.be 1 h.-hartziekenhuis vzw Frailty en ondervoeding doet (veel) vallen Ann Gryp, Hoofdverpleegkundige geriatrie Frailty Frailty heeft te maken met kwetsbaarheid. Frailty zegt iets over de ernst

Nadere informatie

Informatie voor Familieleden omtrent Psychose. InFoP 2. Inhoud

Informatie voor Familieleden omtrent Psychose. InFoP 2. Inhoud Informatie voor Familieleden omtrent Psychose InFoP 2 Inhoud Introductie Module I: Wat is een psychose? Module II: Psychose begrijpen? Module III: Behandeling van psychose de rol van medicatie? Module

Nadere informatie

urologische vragenlijst man

urologische vragenlijst man urologische vragenlijst man VIGNET Mantelzorg: Beroep: Hobby s: Naam en adres van huisarts: Telefoon: Mutualiteit: Is er een systemische ziekte en zo ja welke? diabetes - AHT - hartfalen - Gewicht: kg

Nadere informatie

Elke dag opnieuw een gevecht

Elke dag opnieuw een gevecht Ergotherapie bij personen met de Ziekte van Parkinson Studiedag 16 oktober 2014 Hilde Vandevyvere en Nadine Praet Elke dag opnieuw een gevecht https://www.youtube.com/watch?v=g8z04kqzmp4 Commercial Parkinson

Nadere informatie

Medicatie bij M. Parkinson

Medicatie bij M. Parkinson Medicatie bij M. Parkinson Onderwijs: AIOS klinische geriatrie, 19-06-2013, 14.15-15.00 uur Spreker: dr. H.L. Koek, klinisch geriater, UMC Utrecht Onderwerpen: Inleiding: epidemiologie, pathofysiologie,

Nadere informatie

Versnellen melkproducten de ziekte van Huntington? Je bent wat je eet

Versnellen melkproducten de ziekte van Huntington? Je bent wat je eet Wetenschappelijk nieuws over de Ziekte van Huntington. In eenvoudige taal. Geschreven door wetenschappers. Voor de hele ZvH gemeenschap. Versnellen melkproducten de ziekte van Huntington? Is er een verband

Nadere informatie

InFoP 2. Informatie voor Familieleden omtrent Psychose. Inhoud. Inleiding

InFoP 2. Informatie voor Familieleden omtrent Psychose. Inhoud. Inleiding Informatie voor Familieleden omtrent Psychose InFoP 2 Inhoud Introductie Module I: Wat is een psychose? Module II: Psychose begrijpen? Module III: Behandeling van psychose de rol van medicatie? Module

Nadere informatie

Vrouw, 75 jaar, blanco voorgeschiedenis. Uit bed gevallen, hoofd tegen nachtkastje. Fors bloedende hoofdwond. Werd wakker van de val.

Vrouw, 75 jaar, blanco voorgeschiedenis. Uit bed gevallen, hoofd tegen nachtkastje. Fors bloedende hoofdwond. Werd wakker van de val. Vrouw, 75 jaar, blanco voorgeschiedenis. Uit bed gevallen, hoofd tegen nachtkastje. Fors bloedende hoofdwond. Werd wakker van de val. Amnesie-, misselijkheid-, braken-, hoofdpijn thv hoofdwond. Sinds

Nadere informatie

Clinimetrics, clinical profile and prognosis in early Parkinson s disease Post, B.

Clinimetrics, clinical profile and prognosis in early Parkinson s disease Post, B. UvA-DARE (Digital Academic Repository) Clinimetrics, clinical profile and prognosis in early Parkinson s disease Post, B. Link to publication Citation for published version (APA): Post, B. (2009). Clinimetrics,

Nadere informatie

STAPPENPLAN SLAAPSTOORNIS IN DE EERSTE LIJN

STAPPENPLAN SLAAPSTOORNIS IN DE EERSTE LIJN STAPPENPLAN SLAAPSTOORNIS IN DE EERSTE LIJN Herkennen en behandelen van slaapstoornissen bij ouderen. STAP 1: Screenen op slaapstoornis (kruis aan). 1a. Ervaart u problemen met slapen? 1b Heeft u de afgelopen

Nadere informatie

huisartsennascholing 10 sept 2013

huisartsennascholing 10 sept 2013 huisartsennascholing 10 sept 2013 -polyneuropathie -restless legs syndrome Joost van Oostrom Afdeling Neurologie Rijnstate Programma (2x) WAAROM moeten we hier iets over weten WAT moeten we hierover weten

Nadere informatie

Ziekte van Parkinson. 'shaking palsy' ofwel 'schudverlamming

Ziekte van Parkinson. 'shaking palsy' ofwel 'schudverlamming Ziekte van Parkinson 'shaking palsy' ofwel 'schudverlamming Aantal patienten Naar schatting zijn er op dit moment tussen de 40.000 en 45.000 mensen in Nederland die aan de ziekte van Parkinson lijden.

Nadere informatie

Slaapstoornissen bij Parkinson

Slaapstoornissen bij Parkinson Slaapstoornissen bij Parkinson Inhoudsopgave Klik op het onderwerp om verder te lezen. 1. Parkinsonverschijnselen 2 2. REM-slaapstoornis (REM Sleep Behavior Disorder - RSBD) 2 3. Slaap-apneu syndroom 3

Nadere informatie

Auteur Bech, Rasmussen, Olsen, Noerholm, & Abildgaard. Meten van de ernst van depressie

Auteur Bech, Rasmussen, Olsen, Noerholm, & Abildgaard. Meten van de ernst van depressie MAJOR DEPRESSION INVENTORY (MDI) Bech, P., Rasmussen, N.A., Olsen, R., Noerholm, V., & Abildgaard, W. (2001). The sensitivity and specificity of the Major Depression Inventory, using the Present State

Nadere informatie

Begeleiding van psychische klachten bij revalidatie. dr. Bianca Buijck Coördinator Rotterdam Stroke Service 17 maart 2015

Begeleiding van psychische klachten bij revalidatie. dr. Bianca Buijck Coördinator Rotterdam Stroke Service 17 maart 2015 Begeleiding van psychische klachten bij revalidatie dr. Bianca Buijck Coördinator Rotterdam Stroke Service 17 maart 2015 Even voorstellen Psychische klachten: neuropsychiatrische symptomen (NPS) De laatste

Nadere informatie

Urologische vragenlijst

Urologische vragenlijst Urologische vragenlijst www.urologischcentrum.be Urologische vragenlijst Naam: Leeftijd: Geslacht: Datum: Is er een systemische ziekte en zo ja welke? Gewicht: BMI: Bladderscan: Neurologische en mentale

Nadere informatie

Dr. Marijke C.Ph. Slieker-ten Hove. Bekkenfysiotherapeut

Dr. Marijke C.Ph. Slieker-ten Hove. Bekkenfysiotherapeut Naam Bekkenfysiotherapeut Titel proefschrift/thesis Samenvatting Dr. Marijke C.Ph. Slieker-ten Hove Ja Pelvic Floor Function and Disfunction in a general female population Algemeen Het hoofdonderwerp van

Nadere informatie

Onderzoek naar. levenskwaliteit. bij colorectale (ex-)kankerpatiënten. Basisrapport. Met financiële steun van

Onderzoek naar. levenskwaliteit. bij colorectale (ex-)kankerpatiënten. Basisrapport. Met financiële steun van Onderzoek naar levenskwaliteit bij colorectale (ex-)kankerpatiënten Basisrapport Met financiële steun van Onderzoek naar levenskwaliteit bij colorectale (ex-)kankerpatiënten Basisrapport Auteurs: De Gendt

Nadere informatie

De ziekte van Parkinson. Ria Noordmans Margreeth Kooij

De ziekte van Parkinson. Ria Noordmans Margreeth Kooij De ziekte van Parkinson Ria Noordmans Margreeth Kooij - Oorzaak - Verschijnselen - Symptomen - Psychische verschijnselen - Diagnose - Parkinsonisme - Medicatie - Therapieën - Met elkaar in gesprek gaan

Nadere informatie

PRIMAIRE ORTHOSTATISCHE TREMOR. Diepe hersenstimulatie? Fleur van Rootselaar, neuroloog AMC 12 mei 2017

PRIMAIRE ORTHOSTATISCHE TREMOR. Diepe hersenstimulatie? Fleur van Rootselaar, neuroloog AMC 12 mei 2017 PRIMAIRE ORTHOSTATISCHE TREMOR Diepe hersenstimulatie? Fleur van Rootselaar, neuroloog AMC 12 mei 2017 VROUW, 60 JAAR, PIJN BENEN EN MOE Pijn in de benen, vermoeidheid en niet kunnen staan - Al jaren last,

Nadere informatie

Stand van het Onderzoek naar Dementie en Alzheimer

Stand van het Onderzoek naar Dementie en Alzheimer Stand van het Onderzoek naar Dementie en Alzheimer Christine Van Broeckhoven Neurodegeneratieve Hersenziekten Groep, Department Moleculaire Genetica, VIB, Laboratorium voor Neurogenetica, Instituut Born-Bunge,

Nadere informatie

AGED: Amsterdam Groningen Elderly Depression Study

AGED: Amsterdam Groningen Elderly Depression Study AGED: Amsterdam Groningen Elderly Depression Study Angst en depressie bij verpleeghuisbewoners; prevalentie en risico indicatoren Lineke Jongenelis Martin Smalbrugge EMGO, onderzoeksprogramma common mental

Nadere informatie

Positieve, Negatieve en Depressieve Subklinische Psychotische Symptomen en het Effect van Stress en Sekse op deze Subklinische Psychotische Symptomen

Positieve, Negatieve en Depressieve Subklinische Psychotische Symptomen en het Effect van Stress en Sekse op deze Subklinische Psychotische Symptomen Positieve, Negatieve en Depressieve Subklinische Psychotische Symptomen en het Effect van Stress en Sekse op deze Subklinische Psychotische Symptomen Positive, Negative and Depressive Subclinical Psychotic

Nadere informatie

Hoofdstuk 3 hoofdstuk 4

Hoofdstuk 3 hoofdstuk 4 9Samenvatting Chapter 9 156 Samenvatting De ziekte van Parkinson is een veel voorkomende neurodegeneratieve aandoening, die vooral de oudere bevolking treft. Behandeling bestaat tot nu toe uit symptomatische

Nadere informatie

Invloed van Coping en Ziektepercepties op Depressie- en Angstsymptomen. bij Voormalige Borstkankerpatiënten

Invloed van Coping en Ziektepercepties op Depressie- en Angstsymptomen. bij Voormalige Borstkankerpatiënten Invloed van Coping en Ziektepercepties op Depressie- en Angstsymptomen bij Voormalige Borstkankerpatiënten Influence of Coping and Illness Perceptions on Depression and Anxiety Symptoms among Former Breast

Nadere informatie

Slaapstoornissen in de psychiatrie: het belang van behandeling

Slaapstoornissen in de psychiatrie: het belang van behandeling Slaapstoornissen in de psychiatrie: het belang van behandeling - Dr. Marike Lancel - Divisie Forensische Psychiatrie Slaapcentrum voor Psychiatrie Assen Het interactieve brein in slaap 12-10-2012 Slaapstoornissen

Nadere informatie

Camus, A., Mourey, F., d'athis, P., Blanchon, A., Martin-Hunyadi, C., De Rekeneire, N., Mischis-Troussard, C., and Pfitzemeyer, P. (2002).

Camus, A., Mourey, F., d'athis, P., Blanchon, A., Martin-Hunyadi, C., De Rekeneire, N., Mischis-Troussard, C., and Pfitzemeyer, P. (2002). Mini Motor Test (MMT) Camus, A., Mourey, F., d'athis, P., Blanchon, A., Martin-Hunyadi, C., De Rekeneire, N., Mischis-Troussard, C., and Pfitzemeyer, P. (2002). Meetinstrument Afkorting Auteurs Onderwerp

Nadere informatie

Ontwikkeling versus degeneratie

Ontwikkeling versus degeneratie Wetenschappelijk nieuws over de Ziekte van Huntington. In eenvoudige taal. Geschreven door wetenschappers. Voor de hele ZvH gemeenschap. Wordt de groei van kinderen beïnvloed door de ZvH mutatie? Kleine

Nadere informatie

Body awareness training als behandeling voor wearing-off gerelateerde stress bij patiënten met de ziekte van Parkinson

Body awareness training als behandeling voor wearing-off gerelateerde stress bij patiënten met de ziekte van Parkinson Body awareness training als behandeling voor wearing-off gerelateerde stress bij patiënten met de ziekte van Parkinson Ires Ghielen, promovendus & GZ-psycholoog i.o., i.ghielen@vumc.nl Parkinson symptomen

Nadere informatie

Zimmerman, Sheeran, & Young. Beoordelen van de aanwezigheid van depressie

Zimmerman, Sheeran, & Young. Beoordelen van de aanwezigheid van depressie DIAGNOSTIC INVENTORY FOR DEPRESSION (DID) Zimmerman, M., Sheeran, T., & Young, D. (2004). The Diagnostic Inventory for Depression: A self-report scale to diagnose DSM-IV Major Depressive Disorder. Journal

Nadere informatie

Delirium Clinical Assessment Protocol (CAP) = 0

Delirium Clinical Assessment Protocol (CAP) = 0 Delirium Clinical Assessment Protocol (CAP) = 0 De informatie over deze CAP-code wordt opgesplitst in twee delen: (I) Betekenis: De betekenis van code 0 bij de Delirium-CAP. (II) Richtlijnen: De stappen

Nadere informatie

Parkinsonismen Vereniging. Parkinson en Psychose

Parkinsonismen Vereniging. Parkinson en Psychose Parkinsonismen Vereniging Parkinson en Psychose Inhoudsopgave Inleiding 4 Psychose 4 Oorzaak 5 Door de ziekte van Parkinson 5 Door het gebruik van anti-parkinsonmedicatie 5 Door een lichamelijke aandoening

Nadere informatie

Het meetinstrument heeft betrekking op de volgende categorieën Lichaamsregio Overige, ongespecificeerd

Het meetinstrument heeft betrekking op de volgende categorieën Lichaamsregio Overige, ongespecificeerd Uitgebreide toelichting van het meetinstrument Freezing of Gait Questionnaire (FOGQ) Mei 2014 Review: 1 de Rooy M Smeets W 2 Jungen MJH Invoer: Bokhorst ML 1 Algemene gegevens Het meetinstrument heeft

Nadere informatie

Parkinson anno 2015 23 april 2015

Parkinson anno 2015 23 april 2015 Parkinson anno 2015 23 april 2015 Kinesitherapeutische testen en behandeling bij de ziekte van Parkinson Isabelle Pollet, kinesitherapeute AZ ST REMBERT Belang kinesitherapie Gunstig effect sommige motorische

Nadere informatie

Onderzoeksgroep Neurodegeneratieve Hersenziekten

Onderzoeksgroep Neurodegeneratieve Hersenziekten WETENSCHAPPELIJK ONDERZOEK NAAR DE ROL VAN GENETICA IN JONGDEMENTIE: FAMILIES, MUTATIES EN GENETISCHE TESTEN. Christine Van Broeckhoven Neurodegeneratieve Hersenziekten Groep, Department Moleculaire Genetica,

Nadere informatie

Spitzer quality of life index

Spitzer quality of life index Spitzer Quality of life index Spitzer, W. O., Dobson, A. J., Hall, J., Chesterman, E., Levi, J., Shepherd, R. et al. (1981). Measuring the quality of life of cancer patients: a concise QL index for use

Nadere informatie

Confusion State Evaluation (CSE)

Confusion State Evaluation (CSE) Confusion State Evaluation (CSE) Robertsson B, Karlsson I, Styrud E, Gottfries CG. (1997) Confusional State Evaluation (CSE): an instrument for measuring severity of delirium in the elderly. Meetinstrument

Nadere informatie

MULTIPLE SCLEROSE MEERWAARDE EN KRACHT VAN MULTIDISCIPLINAIRE AANPAK PROF. DR BART VAN WIJMEERSCH

MULTIPLE SCLEROSE MEERWAARDE EN KRACHT VAN MULTIDISCIPLINAIRE AANPAK PROF. DR BART VAN WIJMEERSCH MULTIPLE SCLEROSE MEERWAARDE EN KRACHT VAN MULTIDISCIPLINAIRE AANPAK PROF. DR BART VAN WIJMEERSCH BESCHRIJVING VAN TOEN Generally one of the lower limbs is first and solely affected. The other limb is

Nadere informatie

Zorgen voor cliënten met gedragsproblemen

Zorgen voor cliënten met gedragsproblemen Zorgen voor cliënten met gedragsproblemen CineMec Ede 29-5-2015 Dr. Martin Kat (ouderen)psychiater Amsterdam/Alkmaar psykat@hetnet.nl Med. Centrum Alkmaar Afd. Klin. Geriatrie Praktijk Amsterdam Experiment!

Nadere informatie

AZ Colloquia 2 april 2019

AZ Colloquia 2 april 2019 Een praktische aanpak van hypersomnie AZ Colloquia 2 april 2019 Dr. Kristof Verhoeven, Neuroloog-Somnoloog Hypersomnie vs Vermoeidheid Hypersomnie (of EDS) o = onmogelijkheid om zich wakker te houden tijdens

Nadere informatie

Vlaamse Vereniging voor Neurologie Lentevergadering 14 april 2012. Abstract Dr Chris Willems, Neuroloog, Jessaziekenhuis Hasselt

Vlaamse Vereniging voor Neurologie Lentevergadering 14 april 2012. Abstract Dr Chris Willems, Neuroloog, Jessaziekenhuis Hasselt Abstract Dr Chris Willems, Neuroloog, Jessaziekenhuis Hasselt TRANSIENTE GLOBALE AMNESIE: TGA werd voor het eerst als entiteit beschreven in de jaren 50. In 1990 werden strikte diagnostische criteria vastgesteld

Nadere informatie

InFocus. Niet-motorische verschijnselen bij de ziekte van Parkinson

InFocus. Niet-motorische verschijnselen bij de ziekte van Parkinson InFocus Niet-motorische verschijnselen bij de ziekte van Parkinson Redactie Dr. J.P. ter Bruggen, neuroloog Jeroen Bosch Ziekenhuis te s-hertogenbosch InFocus Niet-motorische verschijnselen bij de ziekte

Nadere informatie

Validatie van de Depressie lijst (DL) en de Geriatric Depression Scale (GDS-30) bij Verpleeghuisbewoners

Validatie van de Depressie lijst (DL) en de Geriatric Depression Scale (GDS-30) bij Verpleeghuisbewoners Validatie van de Depressie lijst (DL) en de Geriatric Depression Scale (GDS-30) bij Verpleeghuisbewoners van Somatische en Psychogeriatrische Afdelingen Validation of the Depression List (DL) and the Geriatric

Nadere informatie

Genen, de omgeving en activiteiten

Genen, de omgeving en activiteiten Wetenschappelijk nieuws over de Ziekte van Huntington. In eenvoudige taal. Geschreven door wetenschappers. Voor de hele ZvH gemeenschap. Een actieve levensstijl kan verschil uitmaken bij ZvH symptomen

Nadere informatie

Psychiatrische symptomen bij Lewy body ziekten. Groot Haags Geriatrie Referaat April 2017 Marielle Hofman, aios geriatrie

Psychiatrische symptomen bij Lewy body ziekten. Groot Haags Geriatrie Referaat April 2017 Marielle Hofman, aios geriatrie Psychiatrische symptomen bij Lewy body ziekten Groot Haags Geriatrie Referaat April 2017 Marielle Hofman, aios geriatrie Inhoudsopgave Casus Diagnostische criteria Pathofysiologie Psychiatrische symptomen

Nadere informatie

EFFECT VAN LICHT OP STEMMING EN SLAAP BIJ DE ZIEKTE VAN PARKINSON

EFFECT VAN LICHT OP STEMMING EN SLAAP BIJ DE ZIEKTE VAN PARKINSON EFFECT VAN LICHT OP STEMMING EN SLAAP BIJ DE ZIEKTE VAN PARKINSON Geachte heer/mevrouw, Wij vragen u vriendelijk om mee te doen aan een medisch-wetenschappelijk onderzoek naar het effect van licht op stemming

Nadere informatie

Sport & Bewegen bij Parkinson. Arlène Speelman & Marlies van Nimwegen

Sport & Bewegen bij Parkinson. Arlène Speelman & Marlies van Nimwegen Sport & Bewegen bij Parkinson Arlène Speelman & Marlies van Nimwegen ParkinsonNet Jaarsymposium November 2012 Wie staan er voor u: Arlène Speelman Fysiotherapeut & Bewegingswetenschapper Onderzoeker ParkFit

Nadere informatie

Handleiding bij DVD. een Parkinson patiënt

Handleiding bij DVD. een Parkinson patiënt Handleiding bij DVD een Parkinson patiënt Beroepsopdracht van Hidde de Hoog en Alieke Katoele Hogeschool van Amsterdam, ASHP, opleiding Fysiotherapie Amsterdam 10-04-2009 Inleiding Deze DVD is ontwikkeld

Nadere informatie

Diagnose en classificatie in de psychiatrie

Diagnose en classificatie in de psychiatrie Diagnose en classificatie in de psychiatrie Klinische Validiteit Research Betrouwbaarheid Prof dr Bert van Hemert psychiater en epidemioloog Afdelingshoofd psychiatrie DBC Kosten-baten 2 Diagnosen in de

Nadere informatie

Leefregels na opname kind met licht traumatisch hoofd-/hersenletsel

Leefregels na opname kind met licht traumatisch hoofd-/hersenletsel Leefregels na opname kind met licht traumatisch hoofd-/hersenletsel Uw kind is in het ziekenhuis opgenomen geweest met een licht traumatisch hoofd- of hersenletsel en mag weer naar huis. In deze folder

Nadere informatie

Vroeginterventie via het internet voor depressie en angst

Vroeginterventie via het internet voor depressie en angst Samenvatting 141 Vroeginterventie via het internet voor depressie en angst Hoofdstuk 1 is de inleiding van dit proefschrift. Internetbehandeling voor depressie en angst is bewezen effectief. Dit opent

Nadere informatie

Periodieke beenbewegingen van de slaap periodic limb movement disorder (PLMD)

Periodieke beenbewegingen van de slaap periodic limb movement disorder (PLMD) Periodieke beenbewegingen van de slaap periodic limb movement disorder (PLMD) Albert Schweitzer ziekenhuis januari 2015 pavo 1160 Wat zijn periodieke beenbewegingen van de slaap? Bij periodic limb movement

Nadere informatie

INFORMATIEBROCHURE VOOR PATIËNTEN / VERZORGERS

INFORMATIEBROCHURE VOOR PATIËNTEN / VERZORGERS De Europese gezondheidsautoriteiten hebben bepaalde voorwaarden verbonden aan het in de handel brengen van het geneesmiddel ABILIFY. Het verplicht plan voor risicobeperking in België, waarvan deze informatie

Nadere informatie

Obesitas Hypertensie Cardiovasculair risico Diabetes mellitus II

Obesitas Hypertensie Cardiovasculair risico Diabetes mellitus II Obesitas Hypertensie Cardiovasculair risico Diabetes mellitus II Patiënt: Al jaren niet fit overdag. Kan daarom zijn werk als manager van supermarkt niet meer aan. Zit nu thuis en is in overleg met bedrijfsarts

Nadere informatie

Stemmingsstoornissen bij de ziekte van Parkinson

Stemmingsstoornissen bij de ziekte van Parkinson Stemmingsstoornissen bij de ziekte van Parkinson Maastricht, 9 mei 2017 Dr. A.F.G. Leentjens, psychiater Afdeling Psychiatrie MUMC 1951-2014 1926-2002 Inhoud Depressieve klachten -wat is een depressie?

Nadere informatie

Symptomen in de Palliatieve Fase

Symptomen in de Palliatieve Fase Symptomen in de Palliatieve Fase Internationale dag Palliatieve zorg Limburg 2015 Marieke van den Beuken- van Everdingen 36 symptomen die bij > 10% voorkomen vermoeidheid obstipatie snelle verzadiging

Nadere informatie

Appendix. Deel 1: Vertaalde PSYCHLOPS deel 1 en deel 2 (zie hoofdstuk 5) Deel 2: Vertaalde PHQ (zie hoofdstuk 2)

Appendix. Deel 1: Vertaalde PSYCHLOPS deel 1 en deel 2 (zie hoofdstuk 5) Deel 2: Vertaalde PHQ (zie hoofdstuk 2) Appendix Deel 1: Vertaalde PSYCHLOPS deel 1 en deel 2 (zie hoofdstuk 5) Deel 2: Vertaalde PHQ (zie hoofdstuk 2) Een vragenlijst over u en hoe u zich voelt. Vraag 1. Deze vraag bestaat uit drie delen: a-probleem,

Nadere informatie

PROSTAAT PATIËNTENVRAGENLIJST BASELINE. dient ingevuld te worden pre-radiotherapie RQ - / / (Man)

PROSTAAT PATIËNTENVRAGENLIJST BASELINE. dient ingevuld te worden pre-radiotherapie RQ - / / (Man) P5_B Studienummer Initialen patiënt Geboortedatum (dd/mm/jjjj) PROSTAAT PATIËNTENVRAGENLIJST BASELINE Datum waarop formulier werd ingevuld (dd/mm/jjjj) dient ingevuld te worden pre-radiotherapie RQ - /

Nadere informatie

STAPPENPLAN COGNITIEVE STOORNIS IN DE EERSTE LIJN

STAPPENPLAN COGNITIEVE STOORNIS IN DE EERSTE LIJN STAPPENPLAN COGNITIEVE STOORNIS IN DE EERSTE LIJN Doel Opsporen van cognitieve stoornissen om complicaties te voorkomen bij zelfstandig wonende ouderen. STAP 1: Screenen op cognitieve stoornis in de eerste

Nadere informatie

Hoofdstuk 1 is de algemene inleiding van dit proefschrift. Samenvattend, depressie is een veelvoorkomende stoornis met een grote impact op zowel het

Hoofdstuk 1 is de algemene inleiding van dit proefschrift. Samenvattend, depressie is een veelvoorkomende stoornis met een grote impact op zowel het Samenvatting Hoofdstuk 1 is de algemene inleiding van dit proefschrift. Samenvattend, depressie is een veelvoorkomende stoornis met een grote impact op zowel het individu als op populatieniveau. Effectieve

Nadere informatie

Diagnostiek en beoordeling van psychopathologische symptomen bij de ziekte van Parkinson

Diagnostiek en beoordeling van psychopathologische symptomen bij de ziekte van Parkinson korte bijdrage Diagnostiek en beoordeling van psychopathologische symptomen bij de ziekte van Parkinson j.s.a.m. reijnders, a.f.g. leentjens achtergrond De ziekte van Parkinson (ZvP) is een multidimensionele

Nadere informatie

15:40 16:00 uur. Depressie en dementie RICHARD OUDE VOSHAAR. Ouderenpsychiater

15:40 16:00 uur. Depressie en dementie RICHARD OUDE VOSHAAR. Ouderenpsychiater 5:40 6:00 uur Depressie en dementie RICHARD OUDE VOSHAAR Ouderenpsychiater % psychiatrische problemen bij Alzheimer 60 50 40 30 20 0 0 Zhao et al, J Affect Disord 205 Wanneer spreken van van een depressie?

Nadere informatie

Cognitieve screeningsinstrumenten. Ellen De Roeck

Cognitieve screeningsinstrumenten. Ellen De Roeck Cognitieve screeningsinstrumenten Ellen De Roeck Een dementie epidemie Bron: Expertisecentrum dementie Vlaanderen en Alzheimerliga, cijfers van 27/8/2018 3 Vroeg opsporen? Reversibele vormen behandelen

Nadere informatie

Periodieke beenbewegingen van de slaap

Periodieke beenbewegingen van de slaap Periodieke beenbewegingen van de slaap periodic limb movement disorder (PLMD) Naar het ziekenhuis? Lees eerst de informatie op www.asz.nl/brmo. Wat zijn periodieke beenbewegingen van de slaap? Bij periodic

Nadere informatie

Slaapstoornissen bij Parkinson. Dr. C. Gerlach neuroloog

Slaapstoornissen bij Parkinson. Dr. C. Gerlach neuroloog Slaapstoornissen bij Parkinson Dr. C. Gerlach neuroloog 07-11-2015 Inhoud: De normale slaap Voorkomen van slaapstoornissen Overzicht van slaapstoornissen bij Parkinson REM slaap gedragsstoornissen slaapadviezen

Nadere informatie

Wetenschappelijk onderzoek Lewy body dementie

Wetenschappelijk onderzoek Lewy body dementie Wetenschappelijk onderzoek Lewy body dementie Wetenschappelijke artikelen 600 500 400 300 200 216 198 232 265 270 257 301 346 341 333 326 362 422 437 429 487 504 100 0 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006

Nadere informatie

Wat is depressie? Oorzaak, omvang, gevolg

Wat is depressie? Oorzaak, omvang, gevolg Wat is depressie? Oorzaak, omvang, gevolg Prof. Dr. Brenda Penninx Vakgroep psychiatrie / GGZ ingeest Neuroscience Campus Amsterdam Mental Health EMGO+ Institute for Health and Care Research b.penninx@vumc.nl

Nadere informatie

Orthostatische hypotensie

Orthostatische hypotensie Orthostatische hypotensie Wat is orthostatische hypotensie Orthostatische hypotensie is een vaak voorkomende oorzaak van duizeligheid en/of vallen, met name bij ouderen. 'Hypotensie' betekent een lage

Nadere informatie

Tijdige detectie van dementie - Interventies bij diagnose dementie. Sophie Vermeersch Klinisch neuropsycholoog (MsC)

Tijdige detectie van dementie - Interventies bij diagnose dementie. Sophie Vermeersch Klinisch neuropsycholoog (MsC) Tijdige detectie van dementie - Interventies bij diagnose dementie Sophie Vermeersch Klinisch neuropsycholoog (MsC) overzicht Detectie van dementie - cognitieve screening in de eerste lijn - ADL evaluatie

Nadere informatie

07-04-15. Herkennen van en omgaan met. Angst en Depressie. Na vanmiddag. bij ouderen met een verstandelijke beperking

07-04-15. Herkennen van en omgaan met. Angst en Depressie. Na vanmiddag. bij ouderen met een verstandelijke beperking Na vanmiddag Herkennen van en omgaan met Angst en Depressie bij ouderen met e Weet u hoe vaak angst en depressie voorkomen, Weet u wie er meer risico heeft om een angststoornis of depressie te ontwikkelen,

Nadere informatie