Een mededinger van Christiaan Huygens.

Transcriptie

1 Een mededinger van Christiaan Huygens. DOOR A.J. Servaas+van+Rooijeṇ Ruim een vierde van een eeuw is reeds sedert CHRISvoorbij gegaan, TIAAN HUYGENS, de uitvinder der slingeruurwerken, zooals reeds in onze wij jeugd leerden, vereeuwigd werd door een gedenksteen voor hem en zijn niet minder beroemdenvader CONSTANTINJ, in de Groote ofst. Jacobskerk te s Gravenhage geplaatst. Dit feit wordt zeker niet eiken dag herdacht, en misschien zou het met ons, als met zoovelen zijn gegaan, omdat de buiten den wiskunstige wetenschap geheel weg onzer beschouwingen ligt, ware het niet dat een gelukkig toeval mij HUYGENS en zijne inventie, de slingeruurwerken, onder de aandacht had gebracht. Wat toch is het geval? Bij mijne aanhoudende en onvermoeide nasporingen in de Haagsche archieven, om de vorstelijke residentie in haar vroegeren staat volkomen te loeren kennen, stuit ik wol eens op enkele bijzonderheden omtrent feiten en personen, die niet door mij gezocht worden, maar die belangrijk genoeg zijn om af te schrijven en te verzamelen, ten minste te vrijwaren voor een weder inslapen in het stof der vergetelheid. Na al t geen er over CHR. HUYGENS is geschreven, waarbij vooral niet vergeten mag worden P. HARTING s CHRISTIAAN HUYGENS in zijn leven en werken geschetst, in het Album der Natuur, 1868, bl. 33 ¹ en bij de reeks van werken en geschriften die van zijn hand tot ons zijn gekomen, zal het zeker moeielijk zijn, iets nieuws te geven, en 1 In hetzelfde jaar ook afzonderlijk uitgegeven met eene voorrede en aanteekeuingeu. Men zie voorts nog omtrent hem: Allum der Natuur, 1852, bl. 63; 1855, bl. 343; I860, bl. 55; 1802, bl. 11; 1807; bl. 257 en 313; 1809, bl. bl. 10 on ; 1881,

2 een, 1817, 26 EEN MEDEDINGER VAN CHRISTIAAN HUYOENS. toch durven we vertrouwen, dat t geen we zonder eenige commentaren zullen mededeelen minder bekend is ¹. Het betreft eene quaestie van verschillende horlogemakers over eene inventie of andere toepassing van het slingeruurwerk, die mededinger van die van HUYGENS mag genoemd worden, en waaraan eene demonstratie is toegevoegd, die volkomen inzicht geeft over de punten van verschil en aanraking, die in beider inventiën vielen op te merken. De voorstanders der octrooien kunnen er tevens uit leeren, dat, mogen de octrooien oogenschijnlijk verkieslijk zijn, zij in wezen te over aanleiding geven tot allerlei lastige verschillen omtrent het al of niet navolgen of overnemen van beginselen, die in de uitvindingen van hen, die octrooien verkregen, hoofdzaak waren. Vooral ook trok dit uitvoerige archiefstuk ons tot afschnjvcn aan, omdat er sprake in is van een getuigenis van prof. van schooten, van den op mathematisch gebied met grooton roem bekenden frans van schooten, hoogleeraar te Leiden, die, was t alleen maar omdat hij de leermeester is geweest van johan de witt en van christiaan huyqens, aan zoo n stuk eene groote beteekenis geeft. Do quaestie dagteekent van 1658, christiaan huïqens was toen negen en twintig jaar oud, jaar, nadat hij reeds door zijn latijnsch geschrift getoond had, dat de beweging der uurwerken zijn aandacht bezig hield. 9 Octobcr 1658 compareerden voor not. valette en gctuygcn uenjamin lisle on joiiannes van der thoorn, horologiemaeckers tot Rotterdam en verclaeren ten versoecke van mr. symon douw stadts horologiomaccker tot Rotterdam, dat de horologien tsy tooron camer ofte comptoir werekon, by don reqt volgens sijn inventie gepractiseert, daervan hy Octroi heeft van de Ho. Mo. Hoeren Staten Generael tenemael verscheyden siju van de wereken van sai.omon coster volgens den Heer / ciiristiaen huyoens inventie, ende do bewegingo van des requirants wereken op een ander fundament is berustende als do bewegingo vaü wereken vaü voorn, sai.omon coster horologiemaockor alhier in don Haag, volgens de voorsz. inventie vaü Heer ciiristiaen huyoens, daer van 1 Minder bekend, maar niet onbekend. Zie mijne Levensschets van CHRISTIAAN HUY- GENS, afzonderlijke uitgave, bl. 25. Uitvoeriger is deze zaak reeds behandeld door van swinden in zijne Verhandeling over huvgens als uitvinder der slingeruurwerken, in Verh. der eerste klasse van het Kon. Ned. Instituut 3<!s deel. Hakting.

3 nouw s worcken volgens syn inventie vast in syn centrum synde, van ofte eenig andere mathematici oyt is gepractiseert om de uyron van don dach afftemeten (ons weetons) al het wclcke by demonstratie van EEN MEDEDINGER VAN CHB1STIAAK HUYOENS. 27 hy mede Octroijo eïi attaché heeft; voor eerst omdat hot nieuw gepractiscorde instrument hotwelck den voorn, douw in syne horologiewercken gchruyckt geen pendulum is, ofte perpendiculaire hewcginge heeft, alsoo een pendulum los hangende niet anders en wcrt bewogen als van sijn een onderste extrcmiteyt ofte uytterste punt hoven in centro met een toutgen vastgemaeokt sijnde, soo als de inventie van de voorsz. iiuygens is, die alleen cnde simpelyck in het pcndulo is hcstaendo, hy oalileo gepractiseert, soo hy iiuygens op de comparitie ten tyde van de demonstratie voor do Heeren «locq ende ockers Kaden ordinaris in de voorsz. hovc als Commissarissen gedaen, bekent heeft cnde hy hem soo hy secht inde horologiën geapplieeert ende loshangende door een rinek in syn circumferentie pcrpcndiculanter bewogen wert, daor ter contrarie het instrument van do voorn, onder ende van hoven van beyden syn extremiteyten ofte uytterste punctcn door het centrum circulariter op de spil niet geslingcrt maor godraoyt ende alsoo bewogen wert, welckc beweginge noch by oalileo do wercken der respective inventien can aengewesen werden, cnde oock aengewesen is, dat de voorn, nouw s wercken door verschoydo instrumenten (boven het gencrael voorsz. nieuwe instrument in plaets van den ouden onrust by hom gepractiseert) op andere manieren bewogen worden; soodat do bowegingo endo de instrumenten van dien in do wercken, volgens des voorn, douw s inventie teenomaol verscheyden syn van do voorn, cosïers wercken, ende de beweginge van dien uyt een andere oorsaeck is voorcomende, sulex sy compten verclaerdon, dat de sclve respective inventien gansch niet naer malcandcren in oorspronek van beweginge en gelyeken, dat mitsdien de voorn, douw s inventie geen veranderinge is van des voorn, iiuygens inventie, golyck sy compten op de comparitie ten tyde van de voorsz. demonstratie hebben gchoort uyt den monde vaii voorn, huyoens cnde coster als dat de bol die de bovenste beweginge in des voorsz. douw s nieuw gopractisecrdo instrument macckt, maer oen onnodich byvocchscl soude s yn, twolek inderdaet onwaerachtig is, maer van de substantie van beweginge van des voorn, douw s nieuw gepractiseerde instrument, om redenen dat wanneer de voorsz. bol op de eminentie boven het centrum st,lende wechgcnomcn sonde werden, daer door het geheel voorsz. in-

4 28 EEN MEDEDINGER VAN CHHIST1AAN HUYOENS. strunient l»y hem douw gepractiseert in offectc soude worde gobroocken, dienvolgens maer half endo inperfect syn, ende by consequentie sijn operatic naor behooren niet cunnen doen, gelyck als het jegonwoordig doet, treckende syn bewogingh van onder ende van boven uyt zijn centrum gelyck voorsz. is. Vorder verclaerden sy compten dat liet radt hctwelck do uyren voortbrenght niet alleenin do voorn, douw s toornwereken, schoon doselvo opgewonden werden, evenwel voortgaet ondo gacndc blijft, ende dat tor contrarie hot voorsz. radt in de toornwereken vaü voorn, coster volgons den voorn, huyoens inventie als het opgewonden wert teruggo gaet, gelyck sy compten verclaerden aen hot wc rek tot Schevcninge gesion en ooek hot pendulum in hotsolvo toornwerek omtrent 25 a 2G voeten lanek bevonden licbben. Maer vorclaoron sy compten oock dat het voorsz. radt in do cornptoir ofte Camervvercken volgens de voorn, douw s inventie blijft gaendo intopwinden door een nieuwe en extraordinaire raere inventie, die voor noyt deesen (haors wcetens) in eenige wereken gepractiseert is. Doch oock gesion te hebben dat het voorsz. radt in de coraptoir ofte camcrwerckon van den voorn, coster intopwinden mode wol blijft gaendo maer dat sulck geschiet door een ander manier, die voor deson is bekent ende gepractiseert geweest, sulex dat sy compten dese hacr verclaeringh sluytonde eenpaerlyck, rondelyck ende volmondig vorclaerden noyt diergelijeke instrumenten als waer door voorn, douw s horologicn bewogen ende opgewonden worden in eenige horologien gobruyckt geweest te syn. Ende verclaerden sy compten de wereken van voorn, douw van soodanige kunst ende operatie te bevinden, dat in cas hacrluyden vrijstondt de wereken volgens beydo do rospectivo invontien te maecken, sy luydon de wereken mot het perpendieul niet soudon willen maecken volgens do voorn, iiuygens inventie, maer alleen volgons do voorn, douw s inventie, presenterende alle hotgocno voorn, is, sy compten des versoeht bij solomnelon oden nader te bevestigen. Gevende voor redenen van wol wetenschap dat sy compten syn horologicmaockers ende dat sy luyden do Camor olte Comptoir wereken van de voorn, coster volgons gemaeckt, dacrvan hy octroye hoeft, de inventie van voorn, huyoens als voorz. is, op huyden op do comparitie van do demonstratie der respectivo wereken, die voor de voorsz. hoeren als commissarissen is gedaen, daorbij ende present synde hebben gesien en oock des voorn, oosters toornwerek tot Schevcninge op huyden pertinent govisiteert hebben. Aldus gedaen on gopasseert.

5 inlioudcn van de bovenstaende verclaeringe in alle syno doelen en syn te geven verclaeringe oft de respcctive horologien door inventie van do lieer christiaen iiuygens, vvaervan Soo verclaeren wij ondergeschreven, dat ons in do comparitie van huyden den X October 1658 voor do Hoeren ende Mrs. nuoo blocq van do horologien by douw gepractisecrt volgens dossclfs octroye bij hem coster oordcelen dat deselvo 'inventien toenemaol divers sijn, gevende voor kooide ailhanght ende met oen juckó oh' micke van d eonc naor andere sydo het instrument by voorn. Mr. bouw, in plaots van 'wert, maer op een ronde spillo vaststacndo mot deselvoeirculariter uyt syn EEN MEDEDINGER VAN CI1RISTIAAN IIUYGENS. 29 Een dag later compareerden joiiannes ende adrianus roussel (rüssf.l) beyde liorologiemaeckcrs in den llagc ende vcrclacrden den poincton waer en waerachtich. De demonstratie, die mede in de acte is opgonomen luidt als volgt: Achtervolgende do nominatie van Mr. symon douw gedaen bij ver-, bale van den 2<!cn October 1658 waerbij wij ondergesebreven horologiemaeckers verzocht salomon coster horologiemaeckor alhier in den Hagc octroy van haer Ho. Mo. ende attaché van haer Ed. Gr. Mo. de Staten van Hollandt heelt tor eenre, ende de voorsz. Mr. symon douw ter andere sydo, maer alleen syn verandert, ende uyt een on tsclve fundemont, dan ofl dsclvo door een gansch nieuwe inventie werden beweecht. ende pieter ockertsz. Eaden Ordinaris in de Ed. Ilove van Hollandt, Eeelant, ende Westvrieslandt als commissarissen vertoont sijn beyde voorsz. nieuwe horologien, ende ter wederzijde van portijon acngcwesen synde de pretense overeeneominge ende divorsiteyten van derselver inventien, oude debatten, dacrover gevallen, dacr uyt verstonden, dat de voorn, coster avoyeerde, dat do opwindinge niet mochte werden naegemaeckt, ende aengaende do verdere wereken i edenen, dat portijon wedersyts selfs toestonden, dat allo do instrumenten ondo constructie van dien in beyde nieuwe inventien verschoyden ende mitsdien deselvo (wesendo de oorsaecke van do bewegingo) divers sjndo, de boweginge selis divers moot weson, twclek ons oock blceck uyt dien het perpèndieulum van don Heer uuyoens boven van oen d andere sydo gedreven, mitsgaders door oen gewicht onder aon handende niet bewogen maer in syn gangb onderhouwen oü gcregoort W *CIen 0I den ouden onrust geinventeert niet on hanght, dienvolgens geen perpendiculum can genoempt werden, ende oock niet perpendiculariter beweecht centrum, soowol mot syn bovenste als mot het benedenste oyndc, niet

6 dat geen mathematicus daor van do proportie sal cunnen uytrekenon, 30 EEN MEDEDINGER VAN CHRISTIAAN HUYGENS. gedreven, raaer gedraeyt wort, oock niet met een affliangondt swaer, raacr mot een seor licht gewicht (op syn bovenste oynde geschroeft) onde seer geringe hcweginge van dien theelc horologio in ordro gehouden wordt, sonder dat wy verstaen, dat met wechnemingo van t bovenste oynde van gemelte douw s nieuwe instrument, lietsclve eenigo Conformiteyt mette TIeere huygens inventie hooft, want daor mede t ganse fundament van de voorsz. nieuwe inventie van douw wert woehgenomcn endo syn instrument gebroken twelk indien men in de inventie van den heer huygens dodeendo desselfs pendulum brack, soude gelijck vernletinge causorcn ende soo oock weder pertyen selfs toostenden, dat haer concept was geweest haor porpendiculum met syn boveneyndo aen t werek in Centro vast t annecxeron, maor tsolvo niet te hebben connen toepassen aen toorn horologiou ende daerom haer porpendiculum soo in grooto als cleyne wereken hadde geinvonteert, soparaot van t werek aff te hangen eïi het pendulum beneden t centrum in syn circumferentie door aonrakingo van de voorsz. jucko off micke (mottot horologio bewogen wordende) gaendo te houden, derhalve t instrument van douw aen twerek in centro vastgemacckt met het horologie ende niet separaet van dien als voorsz. gedraeyt wordende, een gans ander fundament ende inventie van boweginge heeft, ende oock soo aen groote als cleyne wereken indistinctelyck vastgemacckt kan worden onde door hctselvo instrument het horologio tot onse verwondoringo in soo ogalon gangh sonder verauderinge gccontinucort wort, als door een indivisible boweginge de t Cnoop van op bovenste van t instrument geschroeft do gangh van t horologie grotelijcx vorhaest offte vertraecht en in perfectie gebracht wert, mitsgaders, oock de Hoerc Professor van schoten als onpartydig mathematicus by de woderpartie genomincert ende op de comparitie present (hoewel Mr. douw tot rccompcnsc duysent guldens belooft'dc) die uytrekeninge niet begeerde aen te nemen, waeromme wy by ondertcekeningo deses als noch affirmeren, dat de voorn, respcctivo inventien teonemacl int geheel ende in yder deel divers syn, ende geen Conformiteyt in t fundament van haerc boweginge en hebben, dacrinno teenemael overtuycht sijnde, uytdien wy gesien hebben dat de wereken van do horlogicn uyt sijn looth gehouden wordende, iiuyoens perpendiculus de egaliteyt van sijn boweginge nae de natuor van allo pcrpcndiculon verliest ende het instrument van douw nae do natuer van een circulaire boweginge on-

7 (die tot perfecte affdeelinge des tijts geinventeert sijn) tot bewijs van van den noscii, benevens door den notaris o. valette. genoemde horologiemakers-doskundigen gezegd, maar vonden geeno kwam ons ter hand een overeenkomst van d Eersame salomon oosten m r. orilogiemaecker worek mot seyl eoopor cïï stad, eïi sondor dat 18 gulden 10 stuyvcrs, Den H a a g. EEN MEDEDINGER VAN CIIRISTIAAN IIUYGENS. 31 verhindert gacndo blijft mits dien nootsaockclijck geen perpendiculair nemaer een circulair oude alsulcx divers fundament van beweginge hebbende, uytte perfecte affdoylinge des tijts van boyde inventien goensmts kan worden geinfereort dat deselvo daeromme een cnde tselve fundament van beweoginge soude hebben en men in alle horologien conformiteyt niet moet de affdeelinge dos tijts, nemaer de oorsaccko cnde manioro van beweginge daerdoor do voorsz. affdeelinge wert voort gebracht dewelcko in do werckon in qe als voorsz. teenemaol different S1 ju. Actum enz. Het stuk is goteckend door pr moubacii joryan. Na deze demonstratie geeft d. van nieuweniiove, meester in de viye consten, sijnde present geweest bij die demonstratie der nieuwe horologien de volgende verklaring, dat hy de horologien geexamineert oude partien respectivo demonstratie gehoort ende gesien hebbendeverklad t in alles met deselve te conformeren omme redenen inde demonstiatie pertinentelyck ende demonstratie verhaelt ende gededueeort. Gaarne hadden wjj ook t een en ander over de in het voorgaande bijzonderheden over hun leven en werken. Dat t specialiteiten in hun vak zullen zijn geweest, dunkt ons uit hunne adviezen gebleken. Alleen in s Gravenhage, aangegaan met.ioiin fromanteei, meesterkneght in tselve hantwerek, waarbij deze laatste sich verobligeert ommo syn orlogiewerck op den winckel van coster te voltrecken tot Moydago lly sal genyeten 20 gulden van yodcr nochtans sal coster hem vry houden van bier, vier on licht. Do acte dagteekent van 3 September 1657.