Miranda Olff. Verbinden na trauma

Transcriptie

1 Miranda Olff Verbinden na trauma

2 Miranda Olff Verbinden na trauma Een ongeval, overval, brand of uit de hand gelopen caféruzie; het kan iedereen overkomen. Bij zo n tien procent van de slachtoffers leidt een dergelijke gebeurtenis tot een posttraumatische stress-stoornis (PTSS). Traumatische ervaringen doen iets met de werking van het angstsysteem en met ons gevoel van veiligheid en vertrouwen. In haar oratie zet Miranda Olff uiteen hoe het angstsysteem bij PTSS ontregeld raakt. Ook schetst ze het belang van regulatie hiervan door het oxytocinesysteem. Dit systeem, waarbij de sociale context een grote rol speelt, stimuleert gevoelens van veiligheid en verbondenheid: aspecten die juist bij PTSS zo verstoord zijn. Miranda Olff is bijzonder hoogleraar Neurobiological mechanisms of prevention and treatment in trauma and PTSD aan de Universiteit van Amsterdam vanwege Stichting Arq Psychotrauma Onderzoek. Daarnaast is zij editor-in-chief van de European Journal of Psychotraumatology (EJPT).

3 Verbinden na trauma Miranda Olff Arq Psychotrauma Expert Groep VerbindenNaTrauma_nw.indd :40:29

4 Verbinden na trauma Rede uitgesproken bij de aanvaarding van het ambt van bijzonder hoogleraar Neurobiological mechanisms of prevention and treatment in trauma and PTSD aan de Universiteit van Amsterdam vanwege Stichting Arq Psychotrauma Onderzoek op 27 april 2012 door Miranda Olff VerbindenNaTrauma_nw.indd :40:29

5 Foto: Erik Kottier VerbindenNaTrauma_nw.indd :40:31

6 Verbinden na trauma Mevrouw de Rector Magnificus, Mijnheer de Decaan, Leden van de Raad van Bestuur van het AMC, Leden van de Raad van Bestuur van Arq, Zeer geachte collegae en toehoorders, Lieve vrienden en familie, VerbindenNaTrauma_nw.indd :40:31

7 Verbinden na trauma Introductie In 2006 was ik voor een vergadering van de Europese psychotrauma vereniging (ESTSS) in Belfast. U weet dat Noord-Ierland jaren geteisterd werd door wat wel de troubles werd genoemd, een understatement voor jarenlange blootstelling aan traumatische stress voor velen. Wat me vooral is bijgebleven zijn de vele muurschilderingen in deze stad. Huizenhoge indringende afbeeldingen die de dreiging en het leed van jarenlang geweld reflecteren. Eén afbeelding heeft me vooral geraakt. Deze afbeelding betrof een muurschildering met een geweer dat op je gericht stond. Van welke kant je er ook naar keek, je keek altijd recht in de loop van het geweer. 5 Later, na de verhalen van patiënten, begreep ik dat het zo ook voelde, er is geen ontsnappen aan. Patiënten vertelden dat ondanks de pogingen het gevaar weg te drukken, de herinnering er altijd was en te pas en te onpas in alle heftigheid weer naar boven kwam. Terwijl je een fotoalbum nodig hebt om de vakantieherinneringen vast te houden, blijft de traumatische herinnering op het netvlies gegrift staan. De herinnering is nog zo levend dat het lijkt alsof het trauma zich elke dag weer opnieuw afspeelt. Op klaarlichte dag en in het donker van de nacht. Nachtmerries die de slaap verstoren, badend in het zweet wakker worden. Overdag je niet meer kunnen concentreren. Voortdurend op je hoede of het noodlot niet weer toeslaat, de prikkelbaarheid, het korte lontje. Het dagelijks leven is volkomen verstoord. Sociale contacten verwateren, emoties vlakken af, er ontstaat vervreemding van anderen en het vertrouwen in mensen lijkt verloren. ( Ik leefde als een kluizenaar hoorde ik een politieman vorige week nog zeggen.) En dat terwijl het je verbonden voelen met anderen zo zullen we straks zien zo essentieel is voor het verminderen van de psychologische en biologische ontregeling na trauma. Prevalentie van trauma en PTSS Trauma kan ons allemaal overkomen, jong en oud, blank en zwart, man en vrouw, vrachtwagenchauffeur of politica. We hadden tot 2007 eigenlijk geen idee hoeveel Nederlanders ooit een schokkende gebeurtenis hadden meegemaakt waarbij sprake was van levensbedreiging, ernstig lichamelijk letsel of een bedreiging van de lichamelijke integriteit. Door het grootschalig onderzoek dat wij op onze afdeling uitvoerden weten VerbindenNaTrauma_nw.indd :40:31

8 Miranda Olff 6 we nu dat 80% van alle Nederlanders, ooit in hun leven zo n schokkende gebeurtenis heeft meegemaakt (De Vries & Olff, 2009), inclusief hoog functionerende politici (Nijdam e.a., 2010). Vier op de vijf van ons. Veel Nederlanders hebben volslagen onverwachts een familielid verloren, een ernstig auto-ongeluk gehad, of een ramp meegemaakt zoals een natuurramp, een brand, een scheepvaartongeluk, een vliegtuigcrash (of een treinramp zoals vorige week op Amsterdam CS) of beroepsgerelateerde trauma s, zoals bij de politie, brandweer of ambulancediensten. Anderen hebben interpersoonlijk geweld meegemaakt zoals een gewapende overval, een verkrachting, huiselijk geweld, seksueel en lichamelijk geweld in de kindertijd, een terroristische aanslag, of marteling en oorlogsgerelateerde trauma s. Bij een op de tien leidt zo n schokkende gebeurtenis tot een posttraumatische stress stoornis, een PTSS (De Vries & Olff, 2009). PTSS wordt gekenmerkt door herbelevingen van het trauma, vermijding van alles wat eraan doet denken, emotionele vervlakking of verdoving, en hyperactivatieklachten waaronder de slaapproblemen. Daarnaast leidt trauma bijna even vaak ook tot een depressie, paniekstoornis, vermoeidheidssyndromen of verslaving. Stoornissen die ook regelmatig gelijktijdig voorkomen met de PTSS. Hoewel sommigen denken dat PTSS een uitvinding is van de Amerikanen om een naam te geven aan de flashbacks en het agressief gedrag van de veteranen na de Vietnam oorlog en de PTSS pas in 1980 erkend werd als psychische stoornis, bestaat trauma en PTSS natuurlijk al sinds mensenheugenis. Griekse tragedies doen er al verslag van, Sigmund Freud schreef er uitgebreid over en Vincent van Gogh meldt in één van zijn brieven al (Jansen e.a., 2009a): Dat het is en blijft een wond waarin ik over heen leef, doch die in de diepte zit en niet helen kan, over jaren zal zijn wat t was de eerste dag. (een mooie illustratie van het niet vervagen van traumatische herinneringen). In ons georganiseerde landje, waar we een van de gelukkigste ter wereld zijn, vinden we dezelfde percentages PTSS als bijvoorbeeld in de VS (Kessler e.a., 1995; Breslau e.a., 1991). In Nederland komt dat neer op zo n negenhonderdduizend volwassenen (18-80) die ooit met een PTSS te maken gehad, vrouwen twee keer zo vaak als mannen. VerbindenNaTrauma_nw.indd :40:31

9 Verbinden na trauma PTSS komt hiermee op de vierde plaats van meest voorkomende psychische stoornissen. Ter geruststelling van onze minister van VWS, niet al deze personen met PTSS komen in zorg. Bij een deel van de mensen gaat de PTSS na enkele weken vanzelf weer over, net als dat geldt voor de meeste psychische stoornissen, maar er blijft nog steeds een aanzienlijk deel over dat veel baat zou kunnen hebben bij effectieve behandeling (bijv. Meewisse e.a., 2011). Ik weet dat hier mensen in de zaal zitten die ernstige traumatische gebeurtenissen hebben meegemaakt. Ik weet dat hier nu mensen zijn met PTSS. Ik weet dat er mensen zijn die zich ondanks alle heftige ervaringen goed staande hebben gehouden. Ik weet dat er mensen zijn die een goede behandeling hebben gehad, Ik weet helaas ook dat er mensen zijn die onvoldoende baat hebben gehad bij de huidige behandelmethodes. 7 De leerstoel Als kind sloopte ik vakkundig mijn nieuwe pop om te begrijpen waar dat geluidje vandaan kwam als je de pop heen en weer bewoog. Ik wil altijd graag begrijpen hoe iets werkt. Afijn, nu ben ik benoemd tot hoogleraar Neurobiological mechanisms of prevention and treatment in trauma and posttraumatic stress disorders (PTSD) en nu kan ik me dus helemaal uitleven op de psychologische en biologische mechanismen die ten grondslag liggen aan de traumatische ervaring en de PTSS, de preventie en de behandeling ervan. En ik beloof dat ik de patiënt heel zal laten. In mijn betoog getiteld Verbinden na trauma zal ik met u over het pad van trauma naar PTSS lopen, het psychobiologisch psychotrauma onderzoek weergeven en mijn onderzoeksagenda voor de toekomst schetsen. Ik hoop met u de komende driekwartier te spreken over: Wat is nu precies een psychotrauma en hoe kunnen we deze wonden verbinden? Over het belang van sociale steun en verbinding in de verwerking van psychotrauma VerbindenNaTrauma_nw.indd :40:31

10 Miranda Olff 8 Over de psychobiologische veranderingen bij PTSS en vooral de rol van het oxytocine systeem in het dempen van de stress respons en voor het gevoel van verbondenheid? Over het verbinden van woorden aan pijnlijke gevoelens in de behandeling, Over het verbinden van onderzoekers met de praktijk, En ik verheug me op de samenwerking met de Arq collega s die alvast goed is begonnen door de verbinding tussen AMC en Arq, op zorg en onderzoeksgebied. Arq is geen afkorting, Arq staat ergens voor, voor verbinding (Arqus betekent boog in Oud-Latijn). Arq Psychotrauma Expert Groep, o.l.v. Jan-Wilke Reerds en Jan Schaart, verbindt en ondersteunt gespecialiseerde organisaties rondom het thema psychotrauma, zoals Stichting Centrum 45, Instituut voor Psychotrauma, Stichting Impact, en andere organisaties. Stress model Waarom ontwikkelt de ene persoon nu wel een psychiatrische stoornis zoals PTSS en de andere niet? Toen ik 10 jaar geleden begon op het AMC begon heb ik voor mezelf een poging gedaan om de verschillende factoren die bijdragen aan het ontwikkelen van een PTSS of het in stand houden ervan in een heuristisch model te vatten. Het model beschrijft hoe het meemaken van een trauma uiteindelijk zou kunnen leiden tot een psychische stoornis (Olff e.a., 2005). En welke factoren (de aard van de gebeurtenis, appraisal en coping stijlen, de psychologische en biologische respons) dit pad mediëren en modereren. Op al deze factoren zien we verschillen tussen de seksen wat uiteindelijk de hogere prevalentie van PTSS onder vrouwen bepaalt (zie Olff e.a., 2007a). Wat is trauma? We beginnen bij het begin, het trauma. Een trauma betekent letterlijk een wond. Maar voor een psychische verwonding helpt een pleistertje niet. We zullen zien dat verbinden na trauma meer de psychosociale kant dan de fysieke kant betreft (Haagsma e.a., 2012). Overigens is vaak ook sprake van fysieke verwonding bij psychotrauma, denk aan de ongevalslachtoffers die door de spoedeisende hulp en de traumatologie, of de IC, waar we nauwe banden VerbindenNaTrauma_nw.indd :40:31

11 Verbinden na trauma mee hebben, naar ons verwezen worden. Onze collega s daar weten dat fysiek en psychisch herstel hand in hand gaan. Het woord trauma horen we regelmatig in het dagelijks leven. Het wordt nogal willekeurig gebruikt voor zeer uiteenlopende gebeurtenissen. Tegenwoordig is alles een trauma. Wat dus geen trauma is, is een verloren WK voetbal, of een mislukte tongzoen van Ali B. En ook al horen we kreten als dat we weg moeten van het PVV-trauma en nadenken hoe het met het land verder moet, de mislukte onderhandelingen in het Catshuis en de val van het cabinet zijn ook geen trauma. Wel stress, geen trauma. Zelfs dieren kunnen getraumatiseerd raken, ook zij met een dikke huid ( Megakrokodil kampt met trauma ) en onze vuurpijlmuis Astro die de stress uiteindelijk niet overleefde. Neemt u van mij aan, het behandelen van dieren of voetbalnederlagen (hoewel ik bij ons in huis soms zie hoe hard die aan kunnen komen) wordt niet tot mijn leerstoel gerekend. 9 Een potentieel traumatische gebeurtenis is in principe levensbedreigend of kan mensen tenminste erg beschadigen. Het is de subjectieve reactie hierop, oftewel de appraisal ervan, als bedreiging in plaats van uitdaging, die de stress respons in gang zet, en zo uiteindelijk tot PTSS kan leiden (Olff, Langeland, & Gersons, 2005). De stress respons Wat gebeurt er eigenlijk direct na een stressor of trauma in het menselijke lichaam? Elke stressor, negatief maar ook positief weet ik uit eigen ervaring zoals tijdens het paragliden activeert het stress systeem. En die stress kwam overigens niet doordat ik het gevoel had onder de Arq-paraplu te hangen. Stress is niet per se slecht voor de mens. De acute stressreactie is eigenlijk een gezonde natuurlijke respons, gericht op overleving. De verhoogde hartslag en ademfrequentie zijn nodig om op tijd aan de kant te springen voor die auto die recht op je af komt. Een stressor stressor activeert belangrijke kernen in de hersenen (de PVN) en daarmee de amygdala, of de amandelkern, het alarmcentrum van het lichaam. Ik kom er straks nog op terug. Er komen stresshormonen vrij en het perifere zenuwstelsel wordt actief. Het lichaam is VerbindenNaTrauma_nw.indd :40:31

12 Miranda Olff paraat voor de oerreacties op gevaar: vechten of vluchten, en soms is bevriezen of stil liggen het beste voor de overleving (Olff e.a., 2005). 10 Vanuit de evolutietheorie is ook goed te begrijpen dat een gevaarsherinnering onder invloed van de stresshormonen goed wordt opgeslagen en snel opgehaald kan worden, dat vergrootte ooit de kans op overleving. Nu kan dat mechanisme ons soms in de weg zitten. Bij PTSS is het juist de onmogelijkheid om het trauma te laten vervagen tot een normale herinnering. Is het gevaar geweken, dan zorgt een ander deel van het stress systeem, waarin onder andere het stofje oxytocine een belangrijke rol speelt, er weer voor dat het systeem weer in de ruststand komt (Amico, Mantella, Vollmer, & Li, 2004; Gulpinar & Yegen, 2004). De hartslag wordt weer normaal en de hoeveelheid cortisol daalt. Na een periode van alertheid is het veilig om weer achterover te leunen. De sociale context is hier van groot belang, want alleen onder sociaal gunstige omstandigheden kan het biologische systeem van rust en verbondenheid geactiveerd worden. Het stress onderzoek heeft zich vooral gericht op de systemen die ten grondslag liggen aan de vecht of vlucht reactie, en dat terwijl het oxytocine systeem (in nauwe samenhang met andere neurotransmitters) toch zo belangrijk wordt geacht in de stressrespons en voor het kunnen herstellen van een stressor (Kubzansky e.a., 2012). Voor het kunnen genieten in het leven, het je kunnen open stellen voor anderen, bij verliefdheid, bij het je kunnen hechten, bij het vinden van rust en ontspanning. Jarenlang stond oxytocine vooral bekend als het hormoon dat borstvoeding op gang brengt en baringsweeën opwekt. Vrouwen nemen een snuifje om de borstvoeding te stimuleren. Ook weet ik van nabij dat in het boerenbedrijf het toedienen van oxytocine aan de koe al decennia gemeengoed is. Een spuit in de staart en binnen no time spuit de melk uit de uiers. Inmiddels wordt het oxytocine systeem beschouwd als essentieel bij sociaal contact: het zorgt voor meer vertrouwen in anderen en voor een gevoel van verbondenheid, vandaar ook de naam knuffelhormoon. VerbindenNaTrauma_nw.indd :40:32

13 Verbinden na trauma Het meeste neurobiologisch stressonderzoek betreft nog steeds dieronderzoek, en als het al humaan onderzoek is dan betreft het vaak maar een soort, namelijk de mannen. Vrouwen zijn nu eenmaal ingewikkelder of in ieder geval vinden sommige mannen dat (zoals Picasso) vanwege de hormonale veranderingen in de cyclus, maar misschien wel interessanter. En zeker in verband met de oxytocine respons. De stress respons uit de bocht Wanneer gaat het mis? Een disfunctionele toestand na trauma ontstaat wanneer er onvoldoende herstel van de stress respons optreedt nadat het feitelijke gevaar al lang geweken is. De alarmbel van het brein blijft voortdurend afgaan en de stressreactie wordt niet onderdrukt. Het werkgeheugen blijft geladen met de zintuiglijke herinneringen van de traumatische gebeurtenis: beelden, geluiden, geuren. 11 Er is bij PTSS sprake van verminderde uitdoving van de angst. Normaal gesproken dooft angst uit na herhaalde blootstelling aan allerlei cues die aan de stressor doen denken. Bij PTSS treedt juist een sensitisatie op, een hypergevoeligheid van het stress systeem. Bij de minste trigger ontvlamt de stress respons in volle heftigheid. Neuroimaging studies hebben vrij consistent laten zien dat drie gebieden in de hersenen een grote rol spelen bij PTSS, namelijk de amygdala, de hippocampus (het zeepaardje) en de mediale prefrontale cortex (mpfc), voor in de hersenen (zie Rauch e.a., 2006). De amygdala blijken zeer gevoelig bij mensen met PTSS (zie Rauch, e.a., 2000; Shin, e.a., 2004). Wij, en ook anderen, vonden een verkleinde hippocampus, dat een belangrijke rol speelt bij leren en geheugen (Lindauer, e.a., 2004a). En we weten ook dat de prefrontale gebieden onvoldoende functioneren (Lindauer e.a., 2004b; Quidé, Witteveen, El-Hage, Veltman, & Olff, 2012; Vermetten & Bremner, 2002). Deze hippocampus en de mediale prefrontale cortex blijken bij PTSS niet voldoende in staat om de angstrespons op een adequate manier te verminderen en de activiteit van PVN en amygda la te remmen. Het signaal je bent hier en nu, het is veilig, komt niet goed door, cruciaal voor de uitdoving van de angst (Quirk & Mueller, 2008) en het reguleren van de emoties (Ochsner, Bunge, Gross, & Gabrieli, 2002; VerbindenNaTrauma_nw.indd :40:32

14 Miranda Olff Phan e.a., 2005). Met andere woorden de verbinding (of connectiviteit) tussen de deze hersenonderdelen is dus niet optimaal. 12 We zien ook een gevoeligere hypothalamus-hypofyse-bijnier-as (HPA-as), met als eind resultaat o.a. een ontregelde cortisolhuishouding. Daarmee is de centrale en de hormonale controle van de stress respons verstoord en ook van het immuunsysteem wat de vatbaarheid voor bepaalde ziektes vergroot. Hoewel na een stressor cortisol normaal gesproken stijgt, vinden we bij PTSS juist lagere basale cortisol spiegels (bijv. Olff e.a., 2006, 2007b). Dit is het gevolg van een overgevoelig feedbackmechanisme (Yehuda, 2001; Yehuda e.a., 2010). Deze veranderingen zijn niet consistent aangetroffen (Meewisse, Reitsma, de Vries, Gersons, & Olff, 2007), maar vooral bij vrouwen en als het trauma uit seksueel misbruik bestaat. Bij PTSS zien we dus dat een stressor van buiten tot meetbare biologische veranderingen in het lichaam leidt. Mensen met PTSS zijn ook vaker ziek, hebben meer hart- en vaatziekten, vaker kanker en gaan gemiddeld eerder dood (e.g. Boscarino e.a., 2008, 2009; De Vries e.a. in prep). Tegelijkertijd zien we ook een kracht en creativiteit bij mensen die psychische verwondingen hebben opgelopen, of zoals Van Gogh het verwoordde (Jansen e.a. 2009b): Hoe meer ik losgeslagen raak [..], een gebroken kruik, des te meer word ook ik een scheppend kunstenaar. Risico factoren We gaan even terug naar ons model. Wie ontwikkelen nu PTSS na trauma en wie niet? De meesten van u zullen denken: Ik niet, mij overkomt dat niet. Mooi, u heeft een gezonde illusie van onkwetsbaarheid. We halen er drie belangrijke risicofactoren uit, namelijk sekse, genetica, sociale steun. Verschillen tussen mannen en vrouwen Sekse is een risicofactor voor het ontstaan van een PTSS. Vrouwen lopen twee tot drie meer kans op een PTSS na trauma (De Vries & Olff, 2009; Kessler e.a., 1995). Meer in het algemeen komen angststoornissen meer bij vrouwen voor, maar ander psychisch leed komt weer meer bij mannen voor zoals alcohol- en drugsverslavingen (De Graaf, Bijl, Smit, Vollebergh, & Spijker, 2002) VerbindenNaTrauma_nw.indd :40:32

15 Verbinden na trauma De vergrote kans is niet te verklaren uit het aantal traumatische gebeurtenissen die mannen en vrouwen meemaken, maar wel uit een verschil in de aard van het meegemaakte trauma. Het meemaken van interpersoonlijk geweld zoals mishandeling of seksueel misbruik, en zeker op jonge leeftijd, levert een grotere kans op klachten dan een ramp of een ongeval. Het zijn vaak ingrijpende gebeurtenissen die een directe invloed hebben op het hechtingssysteem (Nicolai, 2009), en die het vertrouwen in de medemens ondermijnen. Als dit al op jonge leeftijd gebeurt, verstoort dit ook de ontwikkeling van het biologische stress systeem. De cortisolhuishouding raakt verstoord en ook het oxytocine systeem blijkt onvoldoende ontwikkeld om tegengas te kunnen bieden aan latere ontberingen (Fries, e.a., 2005; Heim e.a., 2008). Vrouwen met een interpersoonlijk trauma zijn daarnaast ook juist minder geneigd gedrag te vertonen dat hun oxytocine systeem kan stimuleren, zoals rust nemen, zich laten masseren, seksuele activiteit, omdat deze activiteiten juist met spanning en angst geassocieerd worden (Nicolai, 2009). 13 Is het dan soms genetisch? Nog even terug naar de biologie. Misschien ligt een grotere kans op PTSS aan de genetische aanleg? Op basis van tweelingenonderzoek wordt de erfelijke invloed geschat op ongeveer 30% (o.a. True e.a., 1993). Inmiddels weten we dat verschillende polymorfismen, kleine verschillen in de genen tussen mensen, evenals epigenetische processen een rol spelen in de biologische kwetsbaarheid voor PTSS (Broekman e.a., 2007; Groenjian et al., 2012). Maar het is niet het hele verhaal. Belangrijk is dat het gaat om de interacties tussen genetische factoren en omgevingsfactoren (Mehta & Binder, 2012), het onderwerp van de belangrijke AMC lezing de Anatomische Les in november met het echtpaar Moffitt/Caspi. Dus, onze genen leiden alleen tot een verhoogde kans op PTSS als er naast het trauma ook risicofactoren in de omgeving zijn, zoals een gebrek aan sociale steun (Kilpatrick e.a., 2007). Sociale steun Sociale steun blijkt een essentieel concept i.v.m. PTSS. Het gebrek aan sociale steun en het gebrek aan erkenning door de omgeving geldt als een van de meest consistente risicofactoren voor PTSS. En treedt de stoornis toch op, dan herstelt de patiënt sneller door sociale steun. VerbindenNaTrauma_nw.indd :40:32

16 Miranda Olff 14 Hoe vaak horen we niet van patiënten dat het trauma erg was maar de reactie uit de omgeving het nog veel moeilijker maakte. Het niet serieus genomen worden door de ambtenaar die de aangifte van verkrachting opmaakt, het gevoel van eenzaamheid en onthechting, als niemand het verhaal meer wil horen, niemand kan begrijpen hoe het voelt, het bagatelliseren van het incident op het werk door de baas. Tegelijkertijd zie ik ook juist bijv. aan de AMC interne doorverwijzingen dat er afdelingshoofden zijn met juist heel veel zorg voor hun medewerkers. Erkenning is zo belangrijk, zelfs door de minister van Veiligheid en Justitie die PTSS nu als beroepsziekte heeft erkend. Ook bij sociale steun zien we sekseverschillen. Gebrek aan sociale steun blijkt sterker gerelateerd te zijn aan de ontwikkeling van PTSS bij vrouwen dan bij mannen (o.a. Ahern e.a., 2004; Andrews, Brewin, & Rose, 2003; Weismann e.a., 2005). Ook copingstijlen die berusten op sociale gerichtheid kunnen anders zijn voor mannen en vrouwen in stressvolle situaties. Vrouwen zijn van nature, iets van vroeger zeg maar, meer uitgerust tot een zgn. tend & befriend respons (Taylor e.a., 2000), dat is het zorgen voor de kinderen en het aangaan van een sociaal netwerk. Deze respons kwam de soort in de oertijd ten goede. Het ontberen hiervan zou bij vrouwen harder kunnen aankomen. Preventief steun bieden Nu zou u zeggen, dit alles pleit voor een goed georganiseerd aanbod van sociale steun, direct iedereen goede opvang bieden, laat het slachtoffer die emoties maar uiten, het leed delen, en napraten. Was het maar zo simpel. Onze eigen studies hebben uitgewezen dat eenmalige vroege hulp voor iedereen, de zgn. debriefing, een term die stamt uit het leger, waarbij de emoties gestimuleerd worden en mensen veel informatie over mogelijke klachten kregen, niet zinvol was (Sijbrandij, Olff, Reitsma, Carlier, & Gersons, 2006). Sterker nog, juist de mensen die het het hardst nodig leken te hebben waren beter af met de controle conditie, de groep die geen opvang had gekregen (Sijbrandij e.a., 2006). Zomaar iedereen direct deze vorm van hulp aan bieden heeft geen zin en werkt dus soms zelfs averechts. Bovendien doet een dergelijk hulpaanbod geen recht aan het feit dat na traumatische gebeurtenissen de posttraumatische stresssymptomen bij de meeste mensen op natuurlijke wijze af nemen. Wat wel effectief lijkt te zijn, is een aantal sessies VerbindenNaTrauma_nw.indd :40:32

17 Verbinden na trauma cognitieve gedragstherapie (CGT) enkele weken na een traumatische ervaring bij mensen die duidelijk vroege PTSS klachten ontwikkelen (Roberts, Kitchiner, Kenardy, & Bisson, 2009; Sijbrandij e.a., 2007). We hebben het dus mis gehad. Opvang werd wel gewaardeerd, mensen vonden het prettig, maar uiteindelijk hielp het niet om PTSS te voorkomen. Hiermee hebben we nog steeds geen preventieve interventie (Mouthaan e.a., 2011). We moeten dus op zoek naar nieuwe methoden om het sociale steun systeem te stimuleren, maar hoe dan? 15 We weten al dat we gezondheid positief kunnen beïnvloeden met sociaal gedrag. Zo is meer sociale steun verbonden met minder stresshormonen, een lagere hartslag, lagere bloeddruk, lagere cholesterol spiegels, betere immuunreacties (o.a. Sherman, Kim, & Taylor, 2009). En mensen die veel sociale steun krijgen leven niet alleen aangenamer maar ook langer (Croezen e.a., 2010; Holt-Lunstad, Smith, & Layton, 2010). Wetenschapsland is aan mode onderhevig. We hebben een tijd gehad dat alles psychisch was, daarna was het een en al neuroscience, waar alles om het brein draaide. En nu zien we dat de focus weer meer verschuift naar cognitive neuroscience, denk aan het UvA Cognitive Science Center Amsterdam (CSCA). Maar we zien ook een duidelijke toename op het gebied van de social neuroscience. Het is juist weer in om te kijken naar verbanden tussen hersenprocessen en gedrag, en dan vooral sociaal gedrag. U ziet, ook onderzoek is aan modegrillen onderhevig, ook al blijven we als hoogleraren qua kleding een beetje achter wat betreft de mode. Oxytocine Oxytocine, u heeft het al een aantal maal gehoord, speelt in interactie met een complex aan andere neuropeptiden en hormonen een hoofdrol in de social neuroscience. Oxytocine komt vrij tijdens alle denkbare vormen van aangenaam sociaal contact. Een prettig gesprek, vrijen, masseren, knuffelen, de hond aaien, twitteren het kan allemaal de aanmaak van oxytocine bevorderen. Het voldane gevoel bij een volle maag of na goede seks is o.a. toe te schrijven aan oxytocine. Op internet is dit goed opgepakt zoals u ziet. VerbindenNaTrauma_nw.indd :40:32

18 Miranda Olff 16 De sociaal monogame woelmuis Hoe het nu zit met die stress, sociale steun en oxytocine is uitgezocht bij dit diertje: de woelmuis. Er zijn twee soorten: de prairiewoelmuis en de bergwoelmuis. Genetisch vrijwel identiek, maar in hun sociale gedrag verschillen ze als dag en nacht. De sociaal monogame prairiewoelmuizen blijven hun hele leven bij dezelfde partner en zorgen samen voor de jongen. De bergwoelmuis, daarentegen, gaat nauwelijks binding aan. De trouwe prairiewoelmuizen en de promiscue bergwoelmuis vormen een mooi natuurlijk experiment om eens uit te zoeken wat het neurale substraat van binding is. Sue Carter in Chicago, waar we nauwe onderzoeksbanden mee hebben, liet o.a. zien dat de soorten net zoveel verschillen in hun oxytocine en vasopressine systemen als in hun sociaal gedrag. Die sociale exclusiviteit zit m vooral in variatie in de dichtheid van de oxytocine receptoren in hersengebieden voor beloning en herkenning (Carter e.a., 1995; Yee, 2012) Binding tussen mensen In eerste instantie dacht men dat binding tussen baby en moeder alleen maar het gevolg was van het feit dat baby s gewoon honger hadden en dat via de moedermelk de band tussen moeder en kind versterkt werd. Hierover waren zelfs de gezworen vijanden Freud, de psychoanalyticus, en B.F. Skinner, de behaviorist, het eens (Konner, 2004). Hier blijkt echter niet veel van te kloppen. Experimenten van Harlow met baby resusaapjes die van hun echte moeders waren gescheiden prefereerden niet de metalen surrogaat moeders met overheerlijke melk, maar wel de zachte nepmoeder die alleen een soort knuffelig contact bood. Inmiddels weten we dat vroege verstoringen in sociale veiligheid het oxytocine sys teem kunnen ontregelen (Bales e.a., 2011), ook bij mensen (Fries e.a., 2005). En dat het toedienen van oxytocine bij aapjes tot socialer gedrag leidt (Chang e.a., 2012). Oxytocine en PTSS? Een vraag die bij ons rees is: Zou je ook niet bij mensen met PTSS het oxytocine systeem kunnen stimuleren? Endogeen, via het toedienen van sociale steun? Of exogeen, via een neusspray? En hiermee mensen een gevoel van VerbindenNaTrauma_nw.indd :40:32

19 Verbinden na trauma veiligheid en vertrouwen kunnen bieden in plaats van angst, vermijding en hyperactivatie, zo kenmerkend voor PTSS (Olff, Langeland, Witteveen, & Gersons, 2010)? We weten inmiddels dat het toedienen van oxytocine bij gezonde vrijwilligers een effect op de stress respons heeft (o.a. Heinrichs, Baumgartner, Kirschbaum, & Ehlert, 2003; Kirsch e.a., 2005). Gezonde proefpersonen reageren minder angstig op enge afbeeldingen nadat ze een snuifje oxytocine hadden gekregen. De activiteit van de amygdala, dat alarmcentrum in het brein, was veel minder dan die van de proefpersonen aan wie een placebo werd toegediend. De prefrontale cortex lijkt z n werk beter te doen en ook de HPAas reageert op oxytocine (o.a. Heinrichs e.a., 2003). Mensen laten een beter psychofysiologisch herstel zien (Kubzansky e.a.; 2012). We verwachten dan ook dat bij mensen met een PTSS, oxytocine mogelijk soelaas kan bieden wat betreft de stress respons. 17 Bij veteranen met PTSS is al aangetoond dat de psychofysiologische stress respons afneemt o.i.v. van oxytocine (Pitman, Orr, & Lasko, 1993), en de eerste resultaten van een snuifje oxytocine bij PTSS patiënten laten zien dat in ieder geval acuut de PTSS klachten lijken af te nemen (Yatzkar & Klein, 2009). Daarnaast kan oxytocine mogelijk ook nog een positief effect hebben op de sociale afstomping en vervlakking bij PTSS patiënten. Oxytocine stimuleert de nucleus accumbens, het hersendeel wat te maken heeft met sociale beloningen (Sailor e.a., 2008). Hiermee verwachten we dat personen met PTSS weer meer kunnen profiteren van sociale contacten en steun, deze weer meer opzoeken en hiermee hopelijk de vicieuze cirkel doorbreken. Mogelijk worden ook het veiligheidsgevoel in de therapie sessie vergroot evenals het vertrouwen in de behandelaar, waardoor het makkelijker wordt de traumatische herinnering naar boven te halen (Olff e.a., 2010). Kritische noot Maar oxytocine is geen wondermiddel. Het systeem zit ongelofelijk ingewikkeld en subtiel in elkaar, ik geef hier beperkt door de tijd een zeer gesimplificeerde versie weer. Oxytocine oefent de effecten alleen uit onder bepaalde omstandigheden, in interactie met een groot aantal andere systemen VerbindenNaTrauma_nw.indd :40:32

20 Miranda Olff 18 (Bao, e.a., 2005, 2006). De sociale context is hierin belangrijk zoals onze Amsterdamse collega s al lieten zien (De Dreu, e.a., 2010), evenals studies van buitenlandse collega s bij bijvoorbeeld borderline patiënten (Bartz, e.a., 2011). Het lijkt vooral te gaan om een verhoogde gevoeligheid voor de sociale omgeving (Kubzansky e.a., 2012; Shamay-Tsoory e.a., 2009). En we weten nog weinig over de effecten van oxytocine bij vrouwen (Domes, e.a., 2010; Lischke e.a., 2012; Kubzansky e.a., 2012). De meer wetenschappelijke versie van dit verhaal kunt u na vandaag nalezen in het European Journal of Psychotraumatology (Olff, 2012). Interveniëren Ik denk dat, ondanks deze beperkingen, oxytocine wel belangrijk kan zijn bij de behandeling van PTSS (zie ook Olff et al 2010). Basaal richt elke PTSS-behandeling zich op het ontregelde angstsysteem en op herstel van het vertrouwen in de wereld. Maar vele patiënten reageren nog niet optimaal, sommigen zelfs helemaal niet (Bradley e.a., 2005; Cloitre, 2009). Bovendien bestaat er nog steeds geen goede preventieve interventie die na trauma PTSS-klachten kan voorkomen. PTSS-klachten kunnen met medicatie behandeld worden, vooral de SSRI s zijn effectief bevonden, en zullen zeker wanneer er ernstige comorbiditeit speelt geïndiceerd zijn. Oxytocine interacteert met veel systemen waarop de SSRI s inspelen. Wat betreft de psychotherapie kennen we een groot aantal traumagerichte benaderingen (Gersons, & Olff, 2005): daarbij wordt de patiënt op een of andere manier weer blootgesteld aan het trauma, en hoe moeilijk soms ook leert de patiënt weer woorden te verbinden aan pijnlijke gevoelens en overweldigende zintuiglijke ervaringen. Dit kan op verschillende manieren zoals met Cognitieve gedragstherapie (CGT), Exposure behandeling, EMDR (Eye Movement and Desensitization Reprocessing), Narrative Exposure Therapie, veel bij Stichting Centrum 45 gebruikt, en de Beknopte Eclectische Psychotherapie (BEP), destijds op het AMC ontwikkeld door Berthold Gersons. Gemiddeld herstelt zo n tweederde van de patiënten na deze behandelvormen (Bradley e.a., 2005). Ook in ons eigen trial waarin we BEP tegen EMDR afzetten vonden we dat beide effectief zijn, waarbij EMDR moge- VerbindenNaTrauma_nw.indd :40:32

21 Verbinden na trauma lijk wel snellere symptoomreductie laat zien (Nijdam, Gersons, Reitsma, de Jongh, & Olff, 2012). Maar vooral ook interessant zijn de predictoren voor effectiviteit. Hoe kunnen we de behandeling gerichter inzetten? Wie hebben het meeste baat bij welke behandeling? We hebben nu een aantal voorzichtige hints voor biomarkers van behandelsucces, op het gebied van de cortisol respons en neuropsychologische indicatoren (Nijdam e.a., in prep; Polak e.a., 2012; Van Zuiden e.a., 2011). Maar we willen de kans op behandelsucces verder vergroten. 19 Hoe medicatie zich tot psychotherapie verhoudt weten we helaas nog steeds niet goed (Witteveen e.a., 2012). Wat er in het brein gebeurt als we weer woorden kunnen verbinden aan de traumatische beelden blijft enorm intrigerend. Hoe we de verbindingen in de hersenen weer versterken die zorgen dat de prefrontale cortex de amygdala remt, vraagt veel meer onderzoek. Interessant is dat farmacotherapie en psychotherapie elk hun eigen normaliserende invloed lijken te hebben op (functionele) hersenafwijkingen bij PTSS (Quidé e.a., 2012), topdown vs bottom up. Deze resultaten vragen om verder onderzoek naar effecten van succesvolle behandeling op normalisering van de stressrespons, en naar de verbindingen (de connectiviteit) tussen delen van de hersenen. En over de rol van oxytocine in dit proces. Wat gaan we de komende jaren doen Hoe gaan we dit alles verbinden in nieuwe onderzoeksvragen? Met bovenstaande is in grote lijnen de thematiek van mijn onderzoeksprogramma voor de komende jaren geschetst. Als het goed is heeft u inmiddels de verwijzing naar het thema verbinden al zeker 50 keer gehoord, dat is goed, voor normale geheugenopslag i.t.t. die van trauma is herhaling nodig om het te kunnen onthouden. U heeft nu enig idee over hoe het pad van een meestal toevallig noodlot tot het ontwikkelen van een stoornis eruit zou kunnen zien. Maar er zijn nog veel vragen onbeantwoord en ik wil de komende jaren graag bijdragen aan de antwoorden. Basaal betreft het het verder zoeken naar de psycho- en neurobiologische mechanismen die ten grondslag liggen aan PTSS. Hiermee willen we de screening en diagnostiek efficiënter maken zodat mensen ook gerichter de juiste VerbindenNaTrauma_nw.indd :40:32

22 Miranda Olff behandeling krijgen toegewezen. En we gaan verder met het verbeteren van preventieve interventies en van behandeling, met speciale aandacht voor de psychobiologie. In al het onderzoek zullen we rekening houden met sekse verschillen, en de klinische trials zullen we voldoende power meegeven om na te gaan of mannen en vrouwen in gelijke mate profiteren van interventie. 20 Met een fantastisch team van jonge onderzoekers zullen we in onze nieuwe studies naar verschillende aspecten van het stress systeem kijken, de hersenen met fmri en ook EEG, de HPA as, genetica & epigenetica, receptorgevoeligheden, oxytocine natuurlijk en ook een nieuwe techniek gebruiken zoals cortisol in een pluk haar bepalen. Dit biedt prachtige mogelijkheden om cortisol niveaus ook voor het trauma vast te kunnen stellen. Per centimeter haar kunnen we een maand terug in de tijd en zo dus hopelijk i.s.m. de collega s uit Rotterdam, o.l.v. Liesbeth van Rossum meer zicht krijgen op pre-trauma kwetsbaarheden versus posttrauma veranderingen. Overigens is het meten van cortisol niet eenvoudig. Met de werkgroep Trauma & Neurobiologie die ik met Ronald Rijnders met veel plezier heb voorgezeten en die nu onder leiding van Carien de Kloet en Ellen Klaassens functioneert zijn we al jaren bezig met het ontwikkelen van de gouden standaard hiervoor. We zijn er nog niet en ik verheug me op de dan ook zeer op de verdere samenwerking, evenals op die met de ESTSS task force Trauma and Neurobiology. Het effect van oxytocine en sociale steun na trauma: de BONDS studie Een studie wil ik er even uitlichten: Boosting Oxytocin after trauma: Neurobiology and the Development of Stress-related psychopathology (BONDS). Het zal u niet verbazen dat we het oxytocine -systeem willen stimuleren, zowel bij patiënten die vlak na een traumatische ervaring het ziekenhuis binnenkomen als bij patiënten die zich melden met een al bestaande PTSS, waarbij we nauwkeurig de stress reactie en de activiteit in de hersenen in kaart brengen. Hiervoor kregen we een grote TOP-subsidie van ZonMw, bedoeld voor vernieuwende onderzoekslijnen, en aangevuld met een AMC subsidie heeft dit geleid tot een prachtig nieuw team van BONDS dames t.w. drie enthousiaste oio s (Jessie Frijling, Laura Nawijn, Saskia Koch), en een kersverse postdoc Mirjam van Zuiden. Ook Dick Veltman met zijn expertise van het brein speelt een belangrijke rol in het neuroimaging onderzoek van de TOP subsi- VerbindenNaTrauma_nw.indd :40:32

23 Verbinden na trauma die, en ook Wim van den Brink vanuit zijn belangstelling voor verslaving en het reward systeem en Dick Swaab vanwege zijn vroege oxytocine werk, zijn bij het BONDS onderzoek betrokken. We zullen hierbij ook de plezierige en vruchtbare samenwerking (opgedaan met Trauma TIPS ; Mouthaan e.a., 2011) met de AMC Spoed eisende hulp o.l.v. Jan Luitse en de Traumatologie o.l.v. Carel Goslings voortzetten, en ook die met VUMC collega s. We zullen het onderzoek naar oxytocine ook breder dan alleen bij PTSS uitzetten. Ik verheug me dan ook op de samenwerking met de collega s van de psychiatrie, Aart Schene op het gebied van depressie en met Lieuwe de Haan en Dorien Nieman voor de psychotische stoornissen. 21 Daarnaast zullen we in samenwerking met Geert Smid en andere Arq collega s onderzoeken of door toediening van een lage dosis oxytocine de psychotherapie van chronische en complexe PTSS verbeterd kan worden. Onderzoek en zorg Ik heb het zwaartepunt van mijn betoog gelegd bij het wetenschappelijk onderzoek. Het is eenvoudigweg niet mogelijk om alles te bespreken in drie kwartier. Maar ook al worden we afgerekend op het binnenhalen van onderzoekssubsidies en op onze Hirsch index, of te wel onze productie aan wetenschappelijke artikelen in vermaarde internationale tijdschriften, de wereld wordt er niet beter van als de resultaten van dat onderzoek hun weg niet vinden naar de praktijk en naar het onderwijs. Tijdens colleges tref ik enthousiaste reacties van studenten op de nieuwe onderzoekslijnen, en bieden we veel ruimte voor wetenschappelijke stages. In internationaal opzicht scoort Nederland zeer goed waar het de kwaliteit van PTSS zorg en wetenschap betreft en, misschien niet geheel toevallig blijken Nederlandse psychotrauma onderzoekers ook bijzonder goed vertegenwoordigd en productief op internationale congressen. Maar de vertaalslag blijft belangrijk en ik zal me dus ook hard maken voor de implementatie van onderzoeksbevindingen in de zorg. Het verheugt me dat Arq, van oudsher gebaseerd op de praktijk nu zo hard aan de weg timmert om de vertaalslag van wetenschap naar praktijk te helpen vorm geven. Mijn leerstoel is een onderdeel van dit plan. VerbindenNaTrauma_nw.indd :40:32

24 Miranda Olff Gemeenschappelijk aan alle onderzoeksprojecten is, dat ze zijn uitgevoerd in samenwerking met anderen, met met AMC en Arq collega s, ook op landelijk en internationaal niveau (Bisson e.a., 2010; Eriksson e.a., 2012; Martin-Pena e.a., 2011). Ik denk dat het succes van dit onderzoek een krachtig pleidooi is voor verdere samenwerking. Stappen daartoe worden dan ook weer gezet in diverse nieuwe projecten, een ontwikkeling die hopelijk kan leiden tot een nog krachtiger psychotrauma onderzoeksveld. 22 In mijn rol als voorzitter van de Europese psychotrauma vereniging (ESTSS) heb ik aan den lijve ervaren hoe voedend en waardevol internationale contacten zijn. En als Editor-in-Chief van European Journal of Psychotraumatology (EJPT) merk ik ook hoeveel profijt ik heb van een goed internationaal netwerk in het aantrekken van top auteurs en het vinden van de juiste reviewers. Het tijdschrift is net een jaar na de start al opgenomen in PubMed, een van de belangrijkste databases voor wetenschappelijke artikelen in de gezondheidszorg (Olff, 2010; Olff & Bindslev, 2011). Veel dank aan een fantastisch editorial team, de associate editors (Ardino, Brewin, Cloitre, Lanius, Rosner, Turner, Van Minnen), maar ook aan de Zweedse uitgever, een team van topdames o.l.v. Anne Bindslev, waar we met zoveel plezier mee samenwerken. Conclusie Ik nader het einde van mijn betoog. Verbinden na trauma, gaf ik deze rede als titel mee. Daarmee heb ik in de eerste plaats de stand van zaken willen schetsen van het psychobiologisch psychotrauma onderzoek, en daarnaast een onderzoeksagenda voor de toekomst. Omdat 80% van de Nederlanders ooit een potentieel traumatische ervaring meemaakt en 10% van hen uiteindelijk PTSS ontwikkelt, is het belang van aandacht voor het verbinden van de psychotraumatische wonden evident. Ik heb het gehad over de rol van sociale steun en verbinding, essentieel voor de verwerking van psychotrauma, over het oxytocine systeem als basis voor het gevoel van verbondenheid, het verbinden van woorden aan pijnlijke gevoelens in de behandeling. Maar zonder de vertaling van onze onderzoeksbevindingen naar de praktijk profiteren patiënten onvoldoende van het wetenschappelijk onderzoek. Het is daarom van belang onderzoekers met de praktijk te verbinden. Ik verheug me enorm op verdere verbinding tussen het AMC, met de sterke onderzoekscultuur en infrastructuur, en Arq met de alle klinische ervaring en mogelijkheden, en VerbindenNaTrauma_nw.indd :40:32

25 Verbinden na trauma interesse in innovatie en evidence-based zorg, de komende jaren. Ik hoop dat dit soort samenwerking ook andere instituten zal inspireren, omdat het een prachtige mogelijkheid biedt voor innovatief patiënt gebonden onderzoek en het versterken van de klinische praktijk. Dankwoord Tot slot een woord van dank. Ik dank het college van bestuur van de UvA, het bestuur van het AMC, met name Marcel Levi maar ook Louise Gunning die hier al de aanzet toe heeft gegeven, en het bestuur van de divisie psychiatrie in de persoon van Damiaan Denys, die het neurbiologisch onderzoek op de afdeling zo n impuls heeft gegeven. 23 Deze leerstoel zou er ook niet zijn zonder Arq. Jan-Wilke Reerds, hartelijk dank voor het in mij gestelde vertrouwen. Ik verheug me enorm op meer binding met de Arq collega s, Jan Schaart, Rolf Kleber, Twan Driessen, Ruud Jongedijk, Ton de Wijs, Peter van der Velden, de dames van de politiepoli en vele anderen. Ik heb al ervaren hoe plezierig en voortvarend het onderzoek wordt opgepakt en vormgegeven in de praktijk. Maar één persoon heeft mij vooral geïnspireerd en dat is Berthold Gersons. Met zijn jarenlange ervaring op het gebied van psychotrauma en met het hart op de goede plaats. Hij die mij vanaf het moment dat ik binnenkwam op het AMC zoveel vertrouwen heeft gegeven, me de kans bood een mooi psychotrauma programma op te bouwen en me in de internationale wetenschapswereld heeft geïntroduceerd. Dank aan het bestuur van de Nederlandstalige Vereniging voor Psychotrauma voor de plezierige samenwerking, de collega s van de Programma Advies commissie van de RZO voor de inspirerende bijeenkomsten. Ook dank ik mijn internationale collega s van de Europese trauma vereniging, en ook van de internationale traumavereniging (ISTSS), in het bijzonder Ueli Schnyder en Stuart Turner. Ik wil Nienke Vulink, Martijn Figee, Arnoud van Loon, Pelle de Koning en alle andere collega s van de zorglijn angststoornissen bedanken voor de plezierige samenwerking, evenals Maarten Koeter, Eske Derks, Frits Boer, en VerbindenNaTrauma_nw.indd :40:32

26 Miranda Olff vele anderen van AMC psychiatrie en de Bascule. Ditte, Louike en Marleen bedankt voor de ondersteuning. 24 Ik dank ook mijn ex-promovendi, postdocs, en de huidige jonge enthousiaste onderzoekers voor het werkplezier en de verbondenheid van het team. Een team van jonge top vrouwen, en één top man natuurlijk waar ik me graag voor inzet. En ik hoop dat deze benoeming dan ook bij hen tot inspiratie zal dienen en dat we hiermee heel snel de achterstand van vrouwen aan de academische top in Nederland kunnen wegwerken. Wat mijn team nog niet weet is dat voor de teambuilding en ter voorkoming van promotiestress er binnenkort een cursus : Koe knuffelen op het programma staat. Lieve vrienden en familie, ik besteed teveel tijd aan werk, maar ooit word ik weer socialer. Bedankt voor de momenten van ontspanning. Ik bedank mijn vader en moeder. Mijn vader met zijn gezonde gevoel voor relativering. Mijn moeder die zo gelukkig was en is dat ik heb kunnen doen waar zij van droomde. Mijn zussen waar ik zo heerlijk down to earth bij terecht kan. In de ogen van mijn kinderen was ik de baas van Europa, maar goed ook, want in huis is dat me nooit gelukt. De laatste woorden zijn voor Antoon, de man die mijn oxytocine systeem het allermeest weet te stimuleren en met wie ik me al bijna 15 jaar zo verbonden voel. Het geluk thuis met onze Roman, Martijn, Alette, Anneloes en Onno geeft de allergrootste voldoening. Voor dit alles ben ik dan ook intens dankbaar. Ik heb gezegd. VerbindenNaTrauma_nw.indd :40:32

27 Verbinden na trauma 25 Foto: Erik Kottier VerbindenNaTrauma_nw.indd :40:33

28 VerbindenNaTrauma_nw.indd :40:33

29 Verbinden na trauma Bonding after trauma (See also: Olff, M. (2012). Bonding after trauma: on the role of social support and the oxytocin system in traumatic stress. European Journal of Psychotraumatology, 3. doi: /ejpt.v3i ) Madam Rector Magnificus, 27 Mr Dean, Members of the Executive Board of the Academic Medical Center, Members of the Executive Board of Arq, Esteemed colleagues, dear listeners, Dearest family and friends, VerbindenNaTrauma_nw.indd :40:33

30 Miranda Olff 28 In 2006, I visited Belfast to attend a meeting of the ESTSS, the European Society for Traumatic Stress Studies. As you well know, Northern Ireland was burdened for many years by what was known as the troubles, an awfully understated term for years of exposure to traumatic stress by many. What has stayed with me most from that visit are the many murals in the city: gigantic, stabbing images that reflect the menace and suffering generated by many years of violence. I was deeply affected by one image in particular. It was a mural depicting a rifle pointed directly at you. From whatever angle you looked at it, you would always look straight into the barrel of the gun. Later, after listening to the stories patients told me, I came to understand that this is exactly how it felt to them: there was no escape. These patients recounted how, despite their efforts to suppress the danger, the memory was always there and would surface in all its intensity at the most inconvenient of times. While you may need a photo album to evoke the memories of vacations past, a traumatic memory is indelibly etched in the mind. The memory remains so vivid that it seems as if the trauma takes place anew each day, whether it is in the broad light of day or in the quiet darkness of the night. Nightmares are disturbing your sleep and you wake up to find yourself drenched in sweat. You are no longer able to concentrate during the day. Constantly watchful for any sign that fate will strike again, you are irritable and short-tempered. Everyday life is completely disrupted. Social contacts disintegrate, emotions flatten, a sense of alienation from others sets in, and all faith in mankind seems to be lost. All this whereas feeling connected to others is of such vital importance to reducing the psychobiological stress response after trauma as we will see below. Prevalence of trauma and PTSD Trauma can happen to each and every one of us: young or old, male or female, black or white, truck driver or politician. Until 2007, we actually had no idea how many Dutch people had ever faced a traumatic event, involving actual or threatened death, serious injury, or threat to physical integrity. Extensive research by our department has now shown that 80% of all Dutch people encounter a traumatic event in their lifetime (De Vries & Olff, 2009), including high functioning politicians (Nijdam et al., 2010). That is four out of every five of us. VerbindenNaTrauma_nw.indd :40:33

31 Verbinden na trauma Many Dutch people have completely unexpectedly lost a family member, been in a serious car accident, lived through a major fire or some other kind of calamity such as a natural disaster, a shipwreck or an airplane crash (or a train crash such as last week at Amsterdam Central Station) or have been exposed to work-related trauma (members of the police force, the fire department or the ambulance services, for example). Others have experienced violence of a more interpersonal nature, such as armed robbery, rape, domestic violence, sexual and physical abuse in childhood, a terrorist attack, or torture and other war-related traumas (De Vries & Olff, 2009). 29 In approximately 10% of these cases, that kind of shocking event results in a posttraumatic stress disorder, a PTSD (De Vries & Olff, 2009), characterized by re-experiencing the traumatic event, avoidance of anything that is reminiscent of the trauma, emotional numbness, and hyperarousal symptoms including having a difficult time falling or staying asleep. In addition, in nearly the same percentage of cases, trauma leads to depression, panic disorder, fatigue syndromes, or addiction disorders that are also regularly comorbid to PTSD. While some believe that trauma and PTSD are American inventions, designed to put a label on the flashbacks and the aggressive behavior by veterans of the Vietnam War, and although PTSD was only recognized as a psychological disorder in 1980, PTSD has been around since time immemorial of course. Greek tragedies already tell of it, Sigmund Freud wrote extensively about it, and Vincent van Gogh already spoke of trauma in one of his letters (see Jansen, Luijten, & Bakker, 2009a): It is and will remain a wound which I live above but which is there deep down and cannot heal years from now it will be what it was the first day. (beautifully describing how traumatic memories do not fade away over time as do normal memories). In our well-organized country, inhabited by people who are among the happiest in the world, then, 900,000 adults aged 18 to 80 have at some point had to contend with PTSD; women twice as often as men. As such, PTSD ranks fourth among the most common psychological disorders with similar VerbindenNaTrauma_nw.indd :40:33