De relatie tussen. nummerloterijen en. kansspelverslaving

Maat: px
Weergave met pagina beginnen:

Download "De relatie tussen. nummerloterijen en. kansspelverslaving"

Transcriptie

1 De relatie tussen deelname aan nummerloterijen en kansspelverslaving in Nederland Eindrapport

2 De relatie tussen deelname aan nummerloterijen en kansspelverslaving in Nederland Eindrapport Inhoudsopgave Leeswijzer 4 Conclusies en samenvatting 5 Deelonderzoek 1 13 Literatuur Deelonderzoek 2 25 Interviews met informanten en (ex-)kansspelverslaafden Deelonderzoek 3 33 Face-to-face interviews met lotkopers Deelonderzoek 4 61 Bevolkingsonderzoek 2004 Deelonderzoek 5 79 Internetpanel IVO CVO Heemraadssingel 194 Keulsekade DM Rotterdam 3531 JX Utrecht secretariaat@ivo.nl cvo-info@drugresearch.nl Dr. Gert-Jan Meerkerk Drs. Bianca de Ruiter Drs. Mijke van Vliet Drs. Agnes van der Poel Prof.Dr. Dike van de Mheen Drs. Dick de Bruin Drs. Minke Dijkstra Drs. Richard Braam Juli

3 Leeswijzer Conclusies en samenvatting Het voorliggende rapport presenteert de resultaten van het onderzoek naar de relatie tussen deelname aan de vier grote nummerloterijen in Nederland (te weten de Nederlandse Staatsloterij, de Nationale Postcode Loterij, de BankGiro Loterij en de Sponsor Bingo Loterij) en kansspelverslaving. De hoofdvraag van het onderzoek luidt: Wat is de relatie tussen deelname aan deze nummerloterijen 1 en het ontstaan dan wel de instandhouding van kansspelverslaving? Naast deze hoofdvraag komen ook verschillende deelvragen aan bod: Wat is de relatie tussen deelname aan nummerloterijen en deelname aan andere kansspelen? Wat is de invloed van diverse kenmerken van nummerloterijen op het potentiële risico op kansspelverslaving? Welke groepen deelnemers aan nummerloterijen lopen risico op kansspelverslaving? Wat is de motivatie voor deelname aan nummerloterijen? De hoofdvraag van de onderhavige studie richt zich op de relatie tussen deelname aan nummerloterijen en het ontstaan of de instandhouding van kansspelproblematiek. In geen van de vijf deelonderzoeken kon een relatie worden aangetoond tussen deelname aan de onderzochte nummerloterijen en kansspelverslaving. Daaruit wordt geconcludeerd dat onder de huidige condities zoals vastgelegd in de Nederlandse Wet op de kansspelen en vormgegeven in het Nederlandse kansspelbeleid de vier onderzochte nummerloterijen niet bijdragen aan het ontstaan en de instandhouding van kansspelproblemen. In geen van de vijf deelonderzoeken kon een persoon worden gevonden waarop de term loterijverslaving van toepassing zou kunnen zijn. Het spel in zijn huidige vorm, een typisch long odds 2 kansspel met een lage event frequency 3, leent zich niet voor continu spelen in langdurige sessies in een op spelen ingerichte omgeving waarbij de speler in een roesachtige toestand tracht eerdere verliezen goed te maken door steeds hoger in te zetten (chasing). Nummerloterijen hebben daarmee geen van de belangrijkste kenmerken van risicovolle kansspelen. Om de onderzoeksvragen te beantwoorden zijn vijf verschillende deelonderzoeken uitgevoerd: een literatuurstudie, een kwalitatief onderzoek onder (ex)kansspelverslaafden en informanten (mensen die beroepsmatig kennis hebben van of ervaring met loterijen en kansspelverslaving), een surveyonderzoek onder deelnemers aan nummerloterijen, een kwantitatief onderzoek bestaande uit secundaire analyses op de gegevens van het eerder uitgevoerde bevolkingsonderzoek van De Bruin et al. (2006) en een kwantitatief surveyonderzoek onder een representatieve steekproef van de Nederlandse bevolking. Deze rapportage bevat zowel de samenvattende conclusies ( Conclusies en samenvatting ) alsook de resultaten van de afzonderlijke deelonderzoeken ( Deelonderzoek 1 tot en met Deelonderzoek 5 ). Aannemelijk kan worden gemaakt dat er geen causale relatie bestaat tussen het deelnemen aan nummerloterijen en het ontstaan of de instandhouding van kansspelverslaving. Deze relatie kan wel worden aangetoond voor andere meer riskante kansspelen zoals kansspelautomaten. Mensen met kansspelproblemen nemen wel deel aan nummerloterijen maar de deelname aan deze kansspelen maakt geen wezenlijk onderdeel uit van het kansspelprobleem, niet bij het ontstaan van het probleem en niet bij de instandhouding van het probleem. Nummerloterijen, tot slot, blijken ook geen opstapje voor andere, meer riskante vormen van kansspelen (stepping stone). In de meeste gevallen wordt begonnen met andere kansspelen en wordt in een later stadium, op oudere leeftijd, ook met deelname aan nummerloterijen begonnen. Het onderzoek is gefinancierd door de Nationale Postcode Loterij en de Nederlandse Staatsloterij. 1 Onder nummerloterijen wordt hierbij verstaan een kansspel waarbij deelnemers loten kopen, in de losse verkoop of via een abonnementssysteem, en door middel van een in principe maandelijkse trekking (naast de maandelijkse trekking wordt nog één of twee maal per jaar een extra trekking georganiseerd) kans maken een geldbedrag te winnen. Een aantal nummerloterijen kent ook dag- en weekprijzen, hierbij worden prijswinnaars bekend gemaakt van de maandelijkse trekking. Om dit kansspel te onderscheiden van andere vormen van loterijen zoals het lottospel en de krasloterij wordt in dit rapport expliciet van nummerloterijen gesproken. 2 De term long respectievelijk short odds heeft (o.a.) betrekking op de tijd die verstrijkt tussen inzet en uitkomst bij een kansspel. 3 De term event frequency heeft betrekking op de frequentie waarmee aan een kansspel deelgenomen kan worden binnen een bepaalde tijd en daarmee op mate waarin het spel zich leent voor repetitief (herhaald) spelen. 4 5

4 Conclusies naar aanleiding van de deelvragen substantieel stijgt. Dit wil echter niet zeggen dat deze hoge prijzen de nummerloterijen tot riskante kansspelen maken. Kenmerken als prijsverleiding, toegankelijkheid en reclame lijken vooral de verkoop van loten te bevorderen zonder dat het de directe oorzaak is van het ontstaan van kansspelproblemen. De relatie tussen deelname aan nummerloterijen en deelname aan andere kansspelen Deelname aan nummerloterijen lijkt, zo blijkt uit deze studie, een aanvullend karakter te hebben. Dat wil zeggen dat het (eventueel) naast andere kansspelen gespeeld wordt maar niet daarvoor in de plaats komt. Er zijn ook geen aanwijzingen gevonden dat deelname aan nummerloterijen de deelname aan andere kansspelen stimuleert. Kennelijk vervullen nummerloterijen een andere functie en worden zij anders beleefd dan andere kansspelen. De invloed van kenmerken van nummerloterijen op het potentiële risico op kansspelverslaving Toegankelijkheid en distributie Op de Nederlandse markt is de Nederlandse Staatsloterij de enige nummerloterij die losse loten verkoopt. Deelname aan de drie andere nummerloterijen van dit onderzoek is enkel mogelijk door middel van abonnementen. Hoewel de Nederlandse Staatsloterij de grootste (naar omzet) loterijaanbieder in Nederland is, is uit het onderzoek niet gebleken dat het risicopotentieel van de Nederlandse Staatsloterij groter is dan dat van de andere nummerloterijen. Hiermee is het onwaarschijnlijk dat onder de huidige condities de toegankelijkheid en distributievorm van de huidige nummerloterijen bijdragen aan het risico op het ontstaan en de instandhouding van kansspelverslaving. Frequentie van trekking De Nederlandse nummerloterijen zijn onder de huidige condities, zoals vastgelegd in de Wet op de kansspelen en het kansspelbeleid, typische long odds kansspelen met lage event frequencies. Het aantal trekkingen is daarbij gelimiteerd tot 14 per jaar; dat wil zeggen één maal per maand met nog enkele extra trekkingen ter gelegenheid van bijzondere dagen of momenten. Uit het onderhavige onderzoek wordt duidelijk dat deze vorm van nummerloterijen niet bijdraagt aan het ontstaan en/of de instand houding van kansspelverslaving. Uit verschillende buitenlandse studies blijkt dat loterijen zoals het lottospel, met meer frequente, bijvoorbeeld dagelijkse, trekkingen en hogere event frequencies, wel kunnen bijdragen aan het ontstaan en de instandhouding van kansspelverslaving. Het is daardoor denkbaar dat Nederlandse nummerloterijen onder andere dan de huidige condities, zoals met een dagelijkse trekking, wel bij zouden kunnen dragen aan het ontstaan en de instandhouding van kansspelverslaving. Winkansen en omvang van het prijzenpakket Hoewel respondenten desgevraagd aangeven voorkeur te geven aan een loterij met een grotere kans op een prijs dan aan een loterij met een grotere prijs (en een kleinere kans), blijkt uit de praktijk dat er van een (zeer) hoge prijs een grote aantrekkingskracht uitgaat en dat bij een zeer hoge prijs de lotenverkoop Prijs van inleg Uit de deelonderzoeken zijn geen aanwijzingen naar voren gekomen dat de inleg (lotprijs) bij nummerloterijen van invloed is op het risico van kansspelverslaving. De loten van de Nederlandse Staatsloterij kosten meer dan de loten van de andere drie nummerloterijen. Er blijken echter geen verschillen in kansspelproblematiek te zijn tussen de vier nummerloterijen. Suggestie van invloed op spelverloop Bij sommige kansspelen (bijvoorbeeld kansspelautomaten of blackjack) denken spelers invloed te kunnen uitoefenen op het spelverloop. Deze suggestie van invloed op het spelverloop wordt als risicofactor voor kansspelverslaving gezien. Bij geen van de huidige deelstudies zijn aanwijzingen gevonden dat er een verband bestaat tussen de suggestie van invloed op het spelverloop van nummerloterijen en het risico op kansspelverslaving. Een deel van de respondenten (vooral probleemspelers van wie de kansspelproblematiek gerelateerd kan worden aan andere kansspelen) denkt overigens wel invloed uit te kunnen oefenen op het spelverloop van nummerloterijen. Omdat er uit dit onderzoek geen specifieke loterijverslaving bij deelname aan nummerloterijen naar voren komt, is het moeilijk aan te geven wat de invloed van de kenmerken van de nummerloterijen op het risico op kansspelverslaving is. De vier nummerloterijen kennen onderlinge verschillen in spelkenmerken zoals prijs van inleg, winkans en distributie, maar deze kunnen niet aan bepaalde risicofactoren voor kansspelproblemen worden gerelateerd. Risicogroepen binnen deelnemers aan nummerloterijen Vanwege het ontbreken van aan nummerloterijen gerelateerde kansspelproblemen is het ook niet mogelijk specifieke aan nummerloterij gerelateerde risicogroepen te beschrijven. De belangrijkste motivaties voor deelname aan nummerloterijen De belangrijkste motivaties die de deelnemers aan nummerloterijen aanvoeren zijn van financiële en praktische aard. Deelnemers spelen in een nummerloterij omdat zij op een eenvoudige wijze kans willen maken een groot geldbedrag te winnen. Deze motivaties gelden voor deelname aan alle nummerloterijen. Daarnaast speelt het goede doelen motief bij de Nederlandse Staatsloterij een minder belangrijke en bij de Nationale Postcode Loterij en de Sponsor Bingo Loterij een belangrijkere rol. Het voorkómen van spijt vanwege een gemiste prijs speelt, tot slot, bij de Nationale Postcode Loterij een belangrijkere rol dan bij de andere nummerloterijen. 6 7

5 Samenvattingen Hieronder worden de beknopte samenvattingen van de vijf deelonderzoeken gepresenteerd. Het literatuuronderzoek Uit het literatuuronderzoek wordt duidelijk dat het risico op kansspelverslaving niet voor elk kansspel even groot is. Op basis van verschillende kenmerken kunnen zowel kansspelen met een relatief groot als met een relatief gering risico op kansspelverslaving worden onderscheiden. Tot de belangrijkste karakteristieken die het risico op kansspelverslaving bepalen behoort het short vs. long odds karakter van een kansspel. Kansspelen waarbij het resultaat van de inleg korte tijd na de inleg bekend wordt (short odds) hebben een beduidend hoger risico dan spelen waarbij het resultaten pas lange tijd na de inzet bekend wordt. Een daarmee samenhangend kenmerk betreft de hoogte van de event frequency; de mate waarin het spel zich leent voor repetitief (herhaald) spelen. Typisch voorbeeld van een short odds kansspel met een hoge event frequency is de kansspelautomaat (fruitautomaat). De nummerloterijen die momenteel op de Nederlandse markt zijn toegelaten en functioneren binnen de condities bepaald door de huidige Wet op de kansspelen en het kansspelbeleid, behoren vanuit dit perspectief tot kansspelen met een laag risico op kansspelverslaving. Het zijn typische long odds spelen met een lage event frequency. Er zijn diverse internationale publicaties die melding maken van het risico op kansspelverslaving bij loterijen, bijvoorbeeld Grüsser, Plontzke, Albrecht, & Morsen (2007) en Felsher, Derevensky, & Gupta (2004). Bij bestudering blijkt echter dat in deze studies kansspelen zoals krasloten, het lottospel en dagelijkse loterijen zijn meegenomen, welke in belangrijke mate op de eerder genoemde risicokenmerken van de Nederlandse nummerloterijen afwijken. De resultaten van deze studies zijn daardoor niet op de Nederlandse situatie toepasbaar. Wel maken deze studies duidelijk dat de Nederlandse nummerloterijen onder andere dan de huidige condities, zoals met een dagelijkse trekking, wel zouden kunnen bijdragen aan het ontstaan en de instandhouding van kansspelverslaving. Samenvattend wordt geconcludeerd dat de wetenschappelijke literatuur over kansspelverslaving het onaannemelijk maakt dat er een relatie bestaat tussen kansspelverslaving en deelname aan nummerloterijen zoals momenteel op de Nederlandse markt toegelaten en functionerend binnen de condities van de huidige wet- en regelgeving. de huidige Nederlandse condities) en kansspelverslaving. Men denkt niet dat het spelen in nummerloterijen op zich bijdraagt aan het ontstaan of de instandhouding van kansspelverslaving. Dit wil niet zeggen dat mensen met kansspelproblemen niet deelnemen aan nummerloterijen. Deze deelname wordt echter niet gezien als wezenlijk of oorzakelijk onderdeel van het kansspelprobleem. Er wordt, voornamelijk op basis van het short vs. long odds karakter van een spel, onderscheid gemaakt tussen risicovolle kansspelen zoals kansspelautomaten en risicoarme kansspelen zoals nummer loterijen. Door het long odds karakter ervaren loterijspelers niet de spanning die tot kansspelproblemen kunnen leiden. Kenmerken van nummerloterijen, zoals inlegkosten, de hoogte van het prijzengeld en de suggestie van invloed, hebben invloed op deelname, maar zijn volgens geïnterviewden niet van invloed op het risico op kansspelverslaving. Het surveyonderzoek onder deelnemers aan nummerloterijen Ook uit het deelonderzoek onder 75 regelmatige loterijspelers blijkt geen relatie tussen deelname aan nummerloterijen en kansspelverslaving. Waar dit onderdeel van het onderzoek meer inzicht moest geven in het speelgedrag en de speelpatronen van mogelijk loterijverslaafden blijkt dat loterijverslaafden niet aangetroffen worden binnen de respondentengroep veel- en vaakspelers. Ondanks de grote inspanningen bij het zoeken naar respondenten die op een problematische wijze met nummerloterijen omgaan, konden geen problematische loterijspelers worden gevonden. Dit geeft aan dat loterijverslaving wellicht niet bestaat of althans niet zichtbaar prevalent is. Onder de respondenten is wel één vrouwelijke loterijspeler gevonden die op basis van de SOGS 4 als risicospeler kan worden aangeduid waarbij de problemen uitsluitend gerelateerd worden aan nummerloterijen. Bij twee andere respondenten die hun problematiek mede relateerden aan nummerloterijen blijkt uit het interview de problematiek toch hoofdzakelijk gerelateerd te zijn aan de deelname aan andere kansspelen. Respondenten geven over het algemeen aan hun deelname aan nummerloterijen niet als verslavend te ervaren. De loterijspelers zijn bovendien niet meer aan andere kansspelen deel gaan nemen door deelname aan nummerloterijen; de meeste respondenten hadden al ervaring met andere kansspelen vóór zij deel gingen nemen aan nummerloterijen. Hoewel de loterijspelers meer aan andere kansspelen deelnemen dan gemiddeld, speelt deze deelname voor hen over het algemeen geen belangrijke rol. De belangrijkste reden om mee te doen met nummerloterijen is voor de meeste respondenten het kans maken op een groot geldbedrag. Het merendeel zegt ook het steunen van goede doelen als goede reden te zien. De helft van de respondenten geeft ten slotte aan mee te doen uit gewoonte. Het onderzoek onder informanten en (ex)kansspelverslaafden De resultaten van het deelonderzoek onder de mensen die beroepsmatig met kansspelen, loterijen en/of kansspelverslaving te maken hebben (hierna: informanten) en (ex)kansspelverslaafden laat een vergelijkbaar beeld zien als het literatuuronderzoek. De geïnterviewde informanten achten het onwaarschijnlijk dat er een directe relatie bestaat tussen deelname aan nummerloterijen (binnen Secundaire analyses op het bevolkingsonderzoek Uit het onderzoek dat in 2004 is uitgevoerd onder de Nederlandse bevolking van 16 jaar en ouder blijkt dat nummerloterijen, en dan vooral de Nederlandse 4 De SOGS (Lesieur & Blume, 1987) is een instrument met behulp waarvan kansspelspelers kunnen worden ingedeeld in recreatieve spelers, risicospelers en probleemspelers. 8 9

6 Staatsloterij en de Nationale Postcode Loterij, zeer populair zijn. Meer dan de helft (55%) van de Nederlandse bevolking had het afgelopen jaar aan tenminste één van de vier nummerloterijen deelgenomen die in dit onderzoek centraal staan. Kansspelgerelateerde problemen, ongeacht welk kansspel, komen niet frequent voor; 0,3% van de Nederlandse bevolking is als probleemspeler en 0,6% als risicospeler geïdentificeerd. Er kan daarbij geen relatie met de deelname aan nummerloterijen worden vastgesteld. Kansspelverslaving blijkt vooral samen te hangen met deelname aan short odds kansspelen en niet met deelname aan nummerloterijen. Bij de BankGiro Loterij is een correlatie aangetroffen met algemene kansspelproblematiek. Onder de respondenten die aan de BankGiro Loterij deelnemen zijn meer probleemspelers (1,5%) dan onder de respondenten die niet aan de BankGiro Loterij deelnemen (0,2%). Uit nadere analyse blijkt echter dat deze problemen vooral verband houden met deelname aan short odds kansspelen, in het bijzonder aan kansspelautomaten, en niet door de deelname aan de BankGiro Loterij zijn veroorzaakt. Eveneens is een correlatie gebleken tussen kansspelproblematiek en het aantal loten waarmee op jaarbasis aan nummerloterijen wordt deelgenomen. Meer specifiek betreft het een positieve samenhang tussen de score op de SOGS en het aantal loten waarmee op jaarbasis wordt meegedaan in de Nationale Postcode Loterij. Ook hier kan echter worden gesteld dat de samenhang niet van causale aard is omdat er alternatieve verklaringen zijn gevonden. Zo blijkt de relatie tussen de SOGS en de frequentie waarmee aan bepaalde nummerloterijen wordt meegedaan weg te vallen als ook andere factoren in de analyse worden betrokken. Vooral de frequentie waarmee aan short odds kansspelen (kansspelautomaten) wordt deelgenomen blijkt sterk samen te hangen met de SOGS en biedt een verklaring voor de hogere prevalentie van kansspelproblematiek onder de frequente deelnemers in de Nationale Postcode Loterij. De carrière van kansspelverslaafden start vaak (op jonge leeftijd) met het spelen op kansspelautomaten of andere short odds kansspelen. Pas in een later stadium komt daar de deelname aan nummerloterijen bij. Om deze reden dient de vraag of deelnemers aan nummerloterijen aan meer riskante kansspelen gaan deelnemen ontkennend te worden beantwoord. Het is in de praktijk eerder andersom: mensen die aan short odds kansspelen deelnemen, gaan op den duur ook aan nummerloterijen deelnemen. Het meespelen in de ene nummerloterij hangt wel sterk samen met het meespelen in andere nummerloterijen. Naarmate spelers aan meer nummerloterijen meedoen, doen ze ook vaker met meer loten per trekking mee. Concluderend kan worden gesteld dat er ook in dit deelonderzoek geen samenhang is gevonden tussen deelname aan de nummerloterijen en (het ontstaan van) kansspelproblematiek. Het is niet zo dat kansspelproblematiek onder deelnemers aan nummer - loterijen vaker voorkomt dan onder de spelers die niet aan deze loterijen meedoen. Er zijn geen probleemspelers aangetroffen onder de respondenten die uitsluitend aan nummerloterijen deelnemen. Alle probleemspelers die aan nummerloterijen deelnemen, nemen ook aan short odds kansspelen deel. Het surveyonderzoek met behulp van het internetpanel Het laatste deelonderzoek betreft een surveyonderzoek met behulp van een online enquête onder een representatieve groep Nederlanders (n = 6.783) van 18 jaar en ouder. Deelname aan nummerloterijen blijkt wederom zeer populair; bijna drie kwart van de respondenten heeft het afgelopen jaar aan één van de vier nummerloterijen deelgenomen. Vooral de Nederlandse Staatsloterij en Nationale Postcode Loterij zijn populair; bijna twee derde van de respondenten heeft het afgelopen jaar aan de Nederlandse Staatsloterij deelgenomen en ruim één derde aan de Nationale Postcode Loterij. Bijna de helft van de respondenten neemt aan zowel nummerloterijen als aan andere kansspelen deel. Met behulp van de SOGS is het voorkomen van kansspelproblemen vastgesteld. Hierbij is onderscheid gemaakt tussen kansspelproblemen die gerelateerd worden aan deelname aan loterijen, aan deelname aan andere kansspelen of aan deelname aan beide. Daarnaast is nog onderscheid gemaakt tussen kansspelproblemen die zich het afgelopen jaar hebben voorgedaan en kansspelproblemen die zich ooit in het leven van de respondent hebben voorgedaan. Actuele kansspelproblemen, dus kansspelproblemen die zich het afgelopen jaar hebben voorgedaan, en die enkel aan deelname aan loterijen worden toegeschreven, komen nauwelijks voor. Slechts zes respondenten (0,1%) kunnen als risicoloterijspeler worden aangemerkt en geen enkele respondent kan als probleemloterijspeler worden aangemerkt. Loterijverslaving blijkt dus, zo laat ook dit deelonderzoek zien, niet voor te komen. Wel zijn er een paar spelers die enkele problemen melden die zij (mede) aan loterijdeelname relateren zoals het geen vertrouwen hebben zonder problemen de deelname te kunnen staken, het wel eens deelnamebewijzen verborgen houden voor belangrijke naasten en het vaker dan voorgenomen deelnemen aan het spel. Bij geen van allen leidde dit echter tot problemen van dusdanige omvang dat gesproken kan worden van problematische loterijdeelname. De analyses maken duidelijk dat er geen verband is tussen deelname aan nummerloterijen en kansspelproblematiek. Het ontbreken van dit verband maakt het onwaarschijnlijk dat nummerloterijen gerelateerd zijn aan het ontstaan en de instand houding van kansspelproblemen. Zou dit namelijk het geval zijn dan zouden degenen die meer deelnemen aan nummerloterijen ook vaker problemen met kansspelen moeten hebben en dit is niet het geval. Uit het ontbreken van een verband tussen nummerloterijen en kansspelproblematiek, en uit het ontbreken van personen in de onderzochte steekproef die problematische loterijspeler genoemd zouden kunnen worden, wordt geconcludeerd dat er geen relatie bestaat tussen deelname aan nummerloterijen en kansspelproblematiek. Met andere woorden; er bestaat niet zo iets als loterijverslaving en deelname aan nummerloterijen draagt in Nederland niet op een directe wijze bij aan het ontstaan of de instandhouding van kansspelproblematiek

7 Referenties de Bruin, D. E., Meijerman, C. J. M., Leenders, F. R. J., & Braam, R. V. (2006). Verslingerd aan meer dan een spel. Een onderzoek naar de aard en omvang van kansspelproblematiek in Nederland. Den Haag: CVO/WODC. Felsher, J., Derevensky, J., & Gupta, R. (2004). Lottery participation by youth with gambling problems: are lottery tickets a gateway to other gambling venues? International Gambling Studies, 4(2), Grüsser, S. M., Plontzke, B., Albrecht, U., & Morsen, C. P. (2007). The addictive potential of lottery gambling. Journal of Gambling Issues, Lesieur, H. R., & Blume, S. B. (1987). The South Oaks Gambling Screen (SOGS): a new instrument for the identification of pathological gamblers. American Journal of Psychiatry, 144(9), Deelonderzoek 1 Literatuur 12

8 Literatuur Kansspelen zijn al eeuwen oud. Sinds mensenheugenis wordt er gedobbeld, gekaart en gegokt. Al vanaf begin af aan worden er regels gesteld ten aanzien van deze praktijken met als doel de negatieve gevolgen ervan te elimineren dan wel te beperken. Ten aanzien van het organiseren van loterijen werden al vanaf de middeleeuwen regels gesteld (Van t Veer, Moerland & Fijnaut, 1993). Zo kwamen er rond 1250 bepalingen in de provinciale regelgeving om het dobbelen onder de burgerij te beperken en werden er rond 1750 bepaalde belastingen over dobbelstenen en kaartspelen geheven. De huidige wetgeving ten aanzien van kansspelen de Nederlandse Wet op de Kansspelen dateert uit Latere aanpassingen betreffen onder andere het verlenen van een vergunning aan Holland Casino om speelcasino s in te richten en aan de verschillende nummerloterijen om de betreffende loterij te organiseren ( Kansspelen in Nederland In artikel 1 onder a van de Wet op de Kansspelen (WKS) staat dat het verboden is gelegenheid te geven om mede te dingen naar prijzen of premies, indien de aanwijzing der winnaars geschiedt door enige kansbepaling waarop de deelnemers in het algemeen geen overwegende invloed kunnen uitoefenen, tenzij daarvoor ingevolge deze wet vergunning is verleend. In artikel 2 van de Wet op de Kansspelbelasting (WKB) staat dat onder kansspelen worden verstaan gelegenheden, gegeven tot mededinging naar: a. prijzen en premies, indien de aanwijzing der winnaars geschiedt door enige kansbepaling waarop de deelnemers in het algemeen geen overwegende invloed kunnen uitoefenen, met uitzondering van levensverzekeringen, premieleningen, alsmede toestellen, ingericht voor de beoefening van een spel, dat bestaat uit een door de speler in werking gesteld mechanisch, elektrisch of elektronisch proces, waarbij het resultaat kan leiden tot de middellijke of onmiddellijke uitkering van prijzen of premies, daaronder begrepen het recht om gratis verder te spelen (speelautomaten); b. prijzen en premies, uitgeloofd ten behoeve van de deelnemers aan een prijsvraag van welke aard ook, tenzij een wetenschappelijke of kunstzinnige prestatie wordt gevorderd, dan wel een prestatie waarmee het algemeen maatschappelijk belang wordt gediend. In gewoon Nederlands betekent voorgaande dat onder kansspelen wordt verstaan al die activiteiten die gemeen hebben dat iemand, in beginsel anders dan beroepsmatig, iets onderneemt dat hem met het nodige geluk een materieel voordeel zal opleveren (Van t Veer et al., 1993, p.vi). Te denken valt aan casinospelen zoals roulette en blackjack, het spelen op een kansspelautomaat, het dobbelen of kaarten om geld, het spelen van bingo en het deelnemen aan een loterij. In Nederland is het aanbod van legale kansspelen streng gereguleerd en mag alleen een beperkt 1 aantal aanbieders onder strikte voorwaarden een beperkte verscheidenheid aan kansspelproducten op de markt brengen. De opbrengst van deze kansspelproducten wordt volgens een wettelijke regeling voor een deel uitgekeerd als gewonnen prijzen aan de inleggers, voor een deel gebruikt voor de bedrijfsvoering en voor een deel uitgekeerd aan zogenoemde goede doelen of afgedragen aan de staat. Deze strenge regulering van het kansspelaanbod van overheidswege komt deels voort uit het streven kansspelverslaving of pathologisch gokken 2 zo veel mogelijk tegen te gaan. Deelname aan kansspelen is een populaire vorm van amusement onder de Nederlandse bevolking. Uit onderzoek van Hermkens & Kok (1988) onder de Nederlandse bevolking van 18 jaar en ouder blijkt deelname aan loterijen de populairste vorm van kansspelen te zijn. Van de respondenten gaf 80% aan ooit aan een loterij te hebben deelgenomen. Verder gaf 21% aan ooit op een kansspelautomaat in de horeca te hebben gespeeld en gaf 14% aan ooit een casino te hebben bezocht. Kingma (1993) deed onderzoek naar deelname aan kansspelen in het afgelopen jaar. In totaal had 51% van de respondenten van 12 jaar recentelijk deelgenomen aan een kansspel. Een ander onderzoek uit 1994 onder jarigen in Noord Holland laat zien dat 55% recentelijk had deelgenomen aan een kansspel (Koeter, Van den Brink & Niewijk, 1996). Uit onderzoek van De Bruin, Meijerman, Leenders & Braam (2006) blijkt dat ongeveer 86% van de Nederlandse bevolking ooit heeft deelgenomen aan één of meer kansspelen. Van de verschillende kansspelen blijken loterijen het populairst: 76% van de Nederlanders gaf aan ooit aan een loterij te hebben deelgenomen. Op de tweede plek van populariteit staan de kansspelautomaten: 35% heeft ooit op een kansspelautomaat gespeeld. De derde plaats is voor casinospelen: 24% van de Nederlanders heeft ooit aan een spel in een casino deelgenomen. Kansspelverslaving Classificatie Voor de meeste mensen is deelname aan kansspelen een plezierige bezigheid, maar ondanks de populariteit schuilt er toch een gevaar in deelname. Veelvuldige deelname aan kansspelen kan bij sommige mensen leiden tot kansspelverslaving (Grüsser, Plönzke, Albrecht & Mörsen, 2007). In de literatuur worden verschillende termen gebruikt om gokproblemen mee aan te duiden: compulsive gambling (Lorenz, 1990), problem gambling (Hraba, Mok & Huff, 1990), excessive gambling. In het Nederlands wordt gesproken van kansspelverslaving (De Bruin et al., 2006), gokverslaving (Kingma, 1993) of probleemgokken (Van t Veer et al., 1993). 1 Een uitzondering hierop vormen kansspel (fruit) automaten, alle uitbaters van hoogdrempelige horeca kunnen hiervoor in principe een vergunning aanvragen. 2 Hoewel in de volksmond vaak gesproken wordt van kansspel- of gokverslaving wordt in het diagnostisch handboek van de American Psychiatric Association de DSM gesproken van pathological gambling (pathologisch gokken), een aandoening van het impulscontrole systeem (APA, 2000). In het huidige stuk is er voor gekozen de naam kansspelverslaving te hanteren

9 Kansspelverslaving kan grote financiële en sociale problemen met zich meebrengen, zoals verwaarlozing van werk en criminele activiteiten om het gokken te bekostigen (Van t Veer et al., 1993). Een veel gebruikte methode om kansspelproblematiek vast te stellen is de score op een screeningsvragenlijst voor kansspelverslaving: de South Oaks Gambling Screen (SOGS; Lessieur & Blume, 1987). Dit gevalideerde en gestandaardiseerde screeningsinstrument sluit aan bij de criteria voor kansspelverslaving, zoals deze sinds 1980 in het Diagnostisch en Statistisch handboek (DSM) zijn opgenomen onder pathologisch gokken. In de DSM-IV wordt een pathologisch gokker omschreven als iemand die een voortdurend terugkerend onaangepast gokgedrag vertoont dat zijn of haar (gezins)leven of werksituatie ontwricht (APA, 1994). De DSM criteria voor pathologisch gokken zijn gebaseerd op onderzoeksresultaten en discussies tussen wetenschappers en behandelaars op het gebied van gokproblematiek. Sinds de introductie van pathologisch gokken als stoornis in 1980 zijn de diagnostische criteria aan verandering onderhevig geweest. In de derde versie van de DSM (APA, 1980) werd pathologisch gokken geschaard onder de Impuls Controle Stoornissen. In de loop van de jaren werd er kritiek geuit op de criteria en werd pathologisch gokken steeds meer als een verslaving gezien. Dit leidde ertoe dat de criteria voor pathologisch gokken werden aangepast aan de criteria voor drugs- en alcohol afhankelijkheid en misbruik (APA, 1987). Pathologisch gokken komt sterk overeen met de criteria van middelenverslaving wat betreft de gedragscriteria. Er is bij pathologisch gokken eveneens sprake van controleverlies, ontwikkeling van preoccupatie, ontwikkeling van tolerantie, coping, negeren van verplichtingen en onthoudingsverschijnselen (APA, 2000). In de DSM-IV uit 1994 werden de criteria opnieuw aangepast, vanwege de vaagheid en subjectiviteit van sommige criteria en omdat sommige criteria elkaar overlapten. Ook de huidige criteria zoals beschreven in de DSM-IV-TR liggen niet vast en de discussie over de adequaatheid van de diagnostische criteria duurt voort. Volgens de DSM-IV is er sprake van pathologisch gokken bij een persoon indien het gokgedrag niet toe te schrijven is aan een manische episode, én er minstens vijf van de volgende kenmerken op een persoon van toepassing zijn (APA, 2000; vertaling van Koeter & Benschop, 2000): De persoon: is gepreoccupeerd door gokken (bijvoorbeeld preoccupatie met het herbeleven van eerdere gokervaringen, de bij het gokken horende handicaps of het plannen van de volgende gok, of denken over de manier om aan geld te komen om te gokken); heeft steeds meer geld nodig om te gokken om de gewenste opwinding te bereiken; doet herhaaldelijk weinig succesvolle pogingen het gokken in de hand te houden, te verminderen of te stoppen; is rusteloos of prikkelbaar bij pogingen om het gokken te verminderen of te stoppen; gokt als een middel om te ontsnappen aan problemen of om een sombere stemming te verlichten (bijvoorbeeld gevoel van hulpeloosheid, schuld, angst, depressie); keert vaak de volgende dag terug om het geld dat eerder verspeeld werd terug te winnen ( quitte te spelen); liegt tegen gezinsleden, behandelaar of anderen om de mate van betrokkenheid bij het gokken te verhullen; heeft onwettige handelingen begaan om het gokken te kunnen betalen, zoals vervalsing, oplichting, diefstal of verduistering; heeft vanwege het gokken belangrijke relaties, werk of onderwijs- of carrièremogelijkheden op het spel gezet of is deze kwijtgeraakt; rekent op anderen om voor geld te zorgen om een uitzichtloze financiële situatie, die door het gokken is ontstaan, te verlichten. Prevalentie De lifetimeprevalentie van kansspelverslaving, gemeten in 2004, wordt geschat op 1%. Dat betekent dat ongeveer inwoners van Nederland ooit te kampen heeft gehad met gokproblemen (De Bruin et al., 2006). De laatstejaarprevalentie, eveneens gemeten in 2004, geeft het aantal kansspelverslaafden aan dat recent (het afgelopen jaar) gokproblemen had en ligt rond de 0,3%. Dit betekent dat het aantal recente kansspelverslaafden ligt rond de mensen (De Bruin et al., 2006). Deze prevalenties zijn een stuk lager in vergelijking met metingen die gedaan zijn in 1994 en 1995 (Koeter et al., 1996). In 1993 lag de schatting van het aantal kansspelverslaafden rond de personen. Volgens De Bruin et al. (2006) is deze afname van het aantal kansspelverslaafden mogelijk het gevolg van de beleidsveranderingen met betrekking tot kansspelen die sinds 1996 hebben plaatsgevonden. Deze maatregelen hadden tot doel om het aantal probleemspelers terug te dringen. Zo zijn er strengere regels gekomen voor het aantal kansspelautomaten dat aanwezig mag zijn in horecagelegenheden en er is een strikt preventiebeleid voor de casino s en amusementshallen opgezet. Etiologie Voor het ontstaan van kansspelverslaving is niet één oorzaak aan te wijzen. Of iemand wel of niet verslaafd raakt, hangt af van biologische, psychische en sociale factoren. Studies tonen aan dat een belangrijke rol lijkt te zijn weggelegd voor hersenstructuren die een rol spelen bij de regulatie, mediatie en onderdrukking van impulsief gedrag. Bij kansspelverslaafden blijken veelal afwijkingen aanwezig te zijn in de neurotransmitter huishouding van serotonine, noradrenaline en dopamine (Potenza, 2006; Ibanez, Perez de Castro, Fernandez-Piqueras & Saiz-Ruiz, 2000). Een verlaagd niveau van serotonine wordt geassocieerd met een verhoogd niveau van impulsief (agressief) gedrag wat er bij kansspelverslaafden voor kan zorgen dat zij hun gokgedrag minder onder controle hebben. Noradrenaline bevordert impulsiviteit en is verhoogd bij kansspelverslaafden. Verder lijkt een aangeboren verminderde activiteit van dopamine een rol te spelen bij het ontstaan van kansspelverslaving. Deze verminderde activiteit leidt tot een beloningstekort, waardoor kansspelverslaafden minder plezier ervaren. Dit tekort kan worden opgeheven door te gokken, omdat zo het dopamineniveau in de hersenen wordt gestimuleerd. Ook genetische factoren spelen een rol bij de verklaring van kansspelverslaving. Tweelingonderzoek toont aan dat 62% van de variantie in kansspelverslaving wordt verklaard door genetische factoren (Eisen, Slutske, Lyons, Lassman, Xian, Toomey et al., 2001; Eisen, Lin, Lyons, Scherrer, Griffith, True et al., 1998)

10 Vanuit psychologisch oogpunt wordt veelal uitgegaan van leertheorieën om het ontstaan van kansspelverslaving te verklaren. Volgens de leertheorie wordt gedrag aangeleerd en geconditioneerd door beloning en heeft de beloning het grootste effect indien deze onregelmatig is (Meerkerk, Van Oers, Hendriks & Garretsen, 1997). Hiervan is bij het spelen van een kansspel sprake, omdat winst en verlies elkaar in een onregelmatig patroon afwisselen. Sociale factoren die van belang zijn bij de verklaring van kansspelverslaving zijn onder andere de omgeving waarin iemand opgroeit en de functie die het gokken heeft voor de speler. Wanneer iemand opgroeit in een omgeving waarin veel deelgenomen wordt aan kansspelen, is de kans groter dat hij of zij dit later ook gaat doen. Ook de houding van de maatschappij lijkt de mate van gokken te kunnen beïnvloeden. Gokken is in de loop van de tijd steeds meer sociaal geaccepteerd geraakt waardoor deelname aan kansspelen is toegenomen (Hraba et al., 1990). Risicofactoren Kansspelen kunnen globaal onderverdeeld worden in harde/risicovolle en zachte/ risicoarme vormen. Het risico op kansspelverslaving verschilt van spel tot spel en hangt (mede) samen met de specifieke kenmerken van het spel (productkenmerken) en kenmerken die betrekking hebben op spelomgeving en -beleving (gedragskarakteristieken rondom het spel). Daarnaast verschilt het verslavingsrisico van de verschillende spellen ook van persoon tot persoon. Zoals eerder is beschreven, is de kans dat iemand verslaafd raakt aan kansspelen afhankelijk van biologische, psychologische en sociale factoren. Een belangrijk productkenmerk is het zogenaamde short odds versus long odds karakter van een kansspel. Bij short odds kansspelen volgt het resultaat korte tijd na inleg zoals bij kansspelautomaten of roulette, waar het resultaat binnen enkele seconden of minuten na de inzet bekend wordt. Bij long odds kansspelen, zoals nummerloterijen, wordt het resultaat pas na dagen of weken bekend. Als het resultaat van het winnen op zich laat wachten is het spel minder aantrekkelijk voor probleemspelers (Griffiths & Wood, 1999). De bekrachtiging duurt te lang. Een short odds kansspel gaat gepaard met een snelle bekrachtiging, dat zorgt voor operante conditionering, het proces van een beloning dat een bepaalde gedraging aanmoedigt. Hoe sneller en onregelmatiger de beloning komt (winst en verlies wisselen elkaar steeds af), hoe meer het gedrag bekrachtigd wordt en dus herhaald zal worden. Dit maakt een short odds spel verslavings gevoelig (Griffiths & Wood, 1999). Een ander kenmerk dat bepalend is voor het risico van een kansspel, is de frequentie van deelname (event frequency). Een kansspel is risicovoller als er vaak in een korte tijdsperiode aan deelgenomen kan worden (Griffiths & Wood, 1999). De herhaalbaarheid van het spel is dan groot en ook dit maakt een short odds spel verslavingsgevoelig (Kingma, 1993). Andere kenmerken die kansspelen risicovoller maken zijn: een lage inleg, een hoge mate van behendigheid die vereist is om het spel te kunnen spelen, grote toegankelijkheid van het spel, hoge prijsverleiding, een stimulerende speelomgeving, een lage verliesquote (aandeel van de inzet dat systematisch verloren gaat) (Griffiths & Wood, 1999; Kingma, 1993), een lage mate van toezicht op het speelgedrag (Kingma, 1993), grote winkans, veel near win situaties (situaties waarin een speler bijna wint, deze bemoedigen het verder spelen) en, als laatste, de reclame voor het kansspel (Griffiths & Wood, 1999). Naar aanleiding van deze kenmerken kan een risicoanalyse gemaakt worden voor elk kansspel. Een kansspel kan op elk kenmerk hoog of laag scoren. Uit de risicoanalyse van de verschillende kansspelen blijkt dat casinospelen en kansspelautomaten het hoogste risico vormen voor verslaving, omdat de spel- en omgevingskenmerken deze kansspelen aantrekkelijk maken (Kingma, 1993). Deze kansspelen kunnen lang en veel achter elkaar gespeeld worden. Kansspelverslaafden willen ook graag de illusie van controle hebben. Er moet dus enige behendigheid bij het spelen van het spel aan te pas komen (Hraba et al., 1990). Daarnaast zijn deze kansspelen goedkoop, toegankelijk, er is weinig controle, er zijn veel bijna gewonnen situaties en de omgeving is spelgericht (Kingma, 1993). Uit onderzoek blijkt dan ook dat de meeste gokproblemen te maken hebben met kansspelautomaten en casinospelen (Van t Veer et al., 1993). Binnen het spectrum van kansspelen worden traditionele nummerloterijen over het algemeen als relatief onschuldige vormen van kansspelen gezien. Het is een typische vorm van een long odds kansspel dat zich niet goed leent voor continu spelen en waarbij behendigheid of tactiek geen rol kan spelen. De enige risicovolle kenmerken zijn de prijsverleiding vanwege bijvoorbeeld een hoge jackpot, de grote toegankelijkheid, de verliesquote en de verleidende reclame (Felscher, Derevensky & Gupta, 2004; Griffiths & Wood, 1999; Kingma, 1993). Kansspelverslaving en deelname aan loterijen Deelname aan loterijen wordt door mensen gezien als een sociaal geaccepteerde manier van gokken dat weinig problemen met zich mee brengt (Grüsser et al., 2007). Deze acceptatie wordt gecreëerd door meerdere factoren. Zo zorgen de verbondenheid met de staat, de reclame, de toegankelijkheid, de goede doelen en de tv-programma s ervoor dat mensen in deelname aan loterijen geen gevaar zien (Griffiths & Wood, 1999; Griffiths & Wood, 1998). Gevreesd wordt dat vanwege het onschuldige karakter en de sociale acceptatie, deelname aan loterijen toe zal nemen met als gevolg dat het aantal kansspelverslaafden daardoor zal groeien (Hraba et al., 1990). Deze aanname is gebaseerd op de single distribution theory (Rose, 1985). Deze theorie stelt dat het aantal afwijkende individuen van een populatie afhangt van het gemiddelde niveau van deze karaktereigenschap in de populatie. Grun & McKeigue (2000) onderzochten in hoeverre de single distribution theory toepasbaar is op gokgedrag. De gemiddelde uitgaven aan gokken (gambling) per huishouden werd gemeten voor en na de introductie van een nationale loterij met wekelijkse trekking in het Verenigd Koninkrijk. De introductie van de loterij in 1994 ging gepaard met een toename in de gemiddelde wekelijkse uitgaven aan gokken (verdubbeling naar bijna 4 pond per week) en met een toename van het aandeel huishoudens dat meer dan tien procent van het inkomen aan gokken uitgeeft (verviervoudiging naar 1,7%) (Grun & McKeigue, 2000). Uit ander onderzoek (Welte, Barnes, Wieczorek, Tidwell & Parker, 2004) blijkt dat kansspelverslaafden vaker meedoen aan loterijen in vergelijking met recreatieve kansspelers. Ex-kansspelverslaafden geven in zelfrapportages aan dat deelname aan loterijen voor hen een verleidelijke manier is om 18 19

11 weer in contact te komen met de meer risicovolle vormen van kansspelen (Parsons & Webster, 2000). Ondanks het risicoarme karakter van loterijen, zijn er recentelijk enkele buitenlandse studies verschenen naar de samenhang tussen deelname aan loterijen en kansspelverslaving, waaruit echtert geen eenduidig beeld van de richting van de samenhang naar voren komt. De prevalentiecijfers van kansspelverslaafden die frequent deelnemen aan loterijen of die gokproblemen hebben door deelname aan loterijen, lopen uiteen van 0,0001% tot 15,2% (Grüsser et al., 2007; Felscher et al., 2004; Götestam & Johansson, 2003; Petry, 2003; Griffiths & Woods, 1998; Lorenz, 1990). Tabel 1 geeft een schematisch overzicht van verschillende studies die zijn verricht. Uit onderzoek van Grüsser et al. (2007) komt naar voren dat ruim 15% van actieve loterijdeelnemers voldoet aan de criteria voor pathologisch gokken. Dit onderzoek had betrekking op een Duitse loterij waarbij twee keer per week een trekking plaatsvindt. Onderzoek van Götestam & Johansson (2003) laat zien dat 0,15% van de Noren voldoet aan de DSM-criteria voor problematisch gokken en 0,45% voldoet aan de criteria voor risicospeler. Eén van de problematische gokkers heeft loterijen (exclusief Lotto) als eerste keus van kansspelen gegeven. Petry (2003) vond dat 15% van de personen die aan een behandeling voor gokken beginnen (in de VS) aangeeft dat deelname aan loterijen/-krasloten voor hen de meest problematische manier van gokken is. Uit onderzoek van Lorenz (1990) komt naar voren dat 9% van compulsieve gokkers die (eveneens in de VS) belden naar een 24-uurs hulplijn aangaf verslaafd te zijn aan deelname aan de State Lotteries (kenmerken onbekend). Als laatste laat onderzoek van Felsher et al. (2004) zien dat Canadese jongeren met gokproblemen voornamelijk gokken door deel te nemen aan loterijen en overeenkomstige gedragingen vertonen in vergelijking met mensen die gokproblemen hebben met andere kansspelen. In dit onderzoek werden ook krasloten meegenomen en ging het om dagelijkse of wekelijkse deelname aan loterijen. Conclusie literatuuronderzoek Samenvattend kan geconcludeerd worden dat er op basis van de literatuur geen aanwijzingen zijn dat er sprake is van een directe relatie tussen enerzijds kansspelverslaving en anderzijds deelname aan nummerloterijen met een long odds karakter, zoals de Staatsloterij, de Nationale Postcode Loterij, de BankGiro Loterij en de Sponsor Bingo Loterij. Een long odds karakter van een kansspel wordt geassocieerd met een laag risico op kansspelverslaving. De nummerloterijen waar dit onderzoek betrekking op heeft hebben in principe een maandelijkse trekking, waardoor de tijdspan tussen inzet en beloning groot is en de kans op kansspelverslaving relatief klein. Een klein aantal buitenlandse studies heeft wel een samenhang aangetoond tussen deelname aan loterijen en kansspelverslaving, echter, deze studies tonen enkel dat een deel van de kansspelverslaafden meespeelt in (wekelijkse) loterijen en/of krasloten krast. In deze studies zijn ook krasloten meegenomen als loterij, terwijl deze duidelijk een short odds karakter hebben en een hoge event frequency. Ook hebben de buitenlandse loterijen een ander karakter met meerdere trekkingen per maand of worden er meer losse loten verkocht. Dit maakt het onmogelijk om de resultaten te interpreteren en te generaliseren naar de vier Nederlandse nummerloterijen die in de huidige studie onderzocht worden. Tabel 1 Overzicht studies samenhang kansspelverslaving en deelname loterijen Studie en jaar Steekproef Meetinstrumenten Wat gemeten Definitie loterijen Bevindingen Grüsser, Plöntzke, Albrecht & Mörsen (2007) Felsher, Derevensky & Gupta (2004) Götestam & Johansson (2003) Petry (2003) Grun & McKeigue (2000) Lorenz (1990) Griffiths & Wood (1998) N=171 Duitse Lotto deelnemers (min. 1 keer per week) waarvan 42% alleen deelneemt aan Lotto en 58% ook deelneemt aan sport weddenschappen. Andere kans spelen zijn niet geïncludeerd in het onderzoek. N=1.072 Canadese jongeren (10-18 jaar) N=2.014 Noorse populatie N=347 Personen uit de VS die beginnen met behandeling voor gokproblemen N= Huishoudens in het Verenigd Koninkrijk (respons 70%) N=263 Compulsieve gokkers (VS) N=1.195 Engelse jongeren (11-15 jaar) - QDAA (Questionnaire of Differential Assessment of Addiction) - GAQ (Gambling Activities Questionnaire) DSM-- IV-MR-J revised - Instrument om deelname aan loterijen en speelgedrag te meten (40 items) - Telefonisch interview - Vragenlijst op basis van de DSM-IV - ASI (Addiction Severity Index) - SOGS (South Oaks Gambling Screen) - Family Expenditure Survey - Analyse van 24-uurs hotline - Zelf-rapportage Vragenlijst op basis van DSM-IV Pathologisch gokken m.b.t loterijen Pathologisch gokken per kansspel Pathologisch gokken per kansspel Vergelijken van kansspelverslaafden op basis van gespeelde kansspel en de relatie met psychosociale problemen Samenhang tussen gemiddelde uitgaven aan kansspelen en het percentage individuen dat excessief gokt Compulsief gokken m.b.t. loterijen Pathologisch gokken m.b.t loterijen Duitse Lotto; trekking vindt twee keer per week plaats Lotery Draws, Daily Draws (dagelijkse trekking), Sports Proline (sportwedden schappen) en krasloten Loterijen (geen kenmerken bekend) Loterijen/krasloten Nationale Loterij (wekelijkse trekking) State lotteries (geen kenmerken bekend) Nationale Loterij en krasloten 15,2% van actieve loterijspelers voldoet aan criteria pathologisch gokken 2,8% pathologisch gokker. Daarvan speelt 48,1% regulier (wekelijks en dagelijks) in een loterij (m.u.v. sportloterij) 0,15% pathologisch gokker. 1 problematische gokker heeft loterijen (excl. lotto) als first choice kansspel 15% geeft aan dat deelname aan loterijen/ krasloten voor hen meest problematische manier van gokken is. Hieraan wordt het minste geld uitgegeven, maar deze kansspelen worden het meest frequent gespeeld. Hoge cijfers middelengebruik en psychiatrische problemen Door de invoering van deze Nationale Loterij verdubbelde de gemiddelde gokuitgaven en was er sprake van een viervoudige toename in het aandeel van huishoudens waar excessief wordt gegokt 9% van de bellers geeft aan aan loterij verslaafd te zijn 6% probleemgokker Nationale Loterij 6% probleemgokker met krasloten 20 21

12 Referenties Grüsser, S.M., Plöntzke, B., Albrecht, U. & Mörsen, C.P. (2007). The addictive potential of lottery gambling. Journal of Gambling Issues, American Psychiatric Association (1980). Diagnostic and Statistical Manual Of Mental Disorders. (Third Edition). Washington DC: American Psychiatric Association. Hermkens, P.L.J. & Kok, K.M. (1988). Kansspelen in Nederland: ontwikkelingen, deelname en risico-aspecten. TADP, 14, American Psychiatric Association (1987). Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders. (Third Edition-Revised). Washington DC: American Psychiatric Association. Hraba, J., Mok, W. & Huff, D. (1990). Lottery Play and Problem Gambling. Journal of Gambling Studies, 6 (4), American Psychiatric Association (1994). Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders. (Fourth Edition). Washington DC: American Psychiatric Association. American Psychiatric Association (2000). Diagnostic and statistical manual of mental disorders (Fourth Edition-Text revision). Washington DC: American Psychiatric Association. Ibanez, A., Perez de Castro, I., Fernandez-Piqueras, J. & Saiz-Ruiz, J. (2000). Association between the low-functional mao-a gene promotor and pathological gambling. American Journal of Medical Genetics, 96 (4), Kingma, S. (1993). Risico-analyse kansspelen. Onderzoek naar de aard en omvang van gokverslaving in Nederland. Tilburg: Vakgroep Vrijetijdswetenschappen, KU-Brabant. De Bruin, D.E., Meijerman, C.J.M., Leenders, F.R.J. & Braam, R.V. (2006).Verslingerd aan meer dan een spel. Een onderzoek naar de aard en omvang van kansspelproblematiek in Nederland. Utrecht: CVO / WODC. Eisen, S.A., Lin, N., Lyons, M.J., Scherrer, J.F., Griffith, K., True, W.R., et al. (1998). Familial influences on gambling behavior: An analysis of 3359 twin pairs. Addiction, 93 (9), Eisen, S.A., Slutske, W.S., Lyons, M.J., Lassman, J., Xian, H., Toomey, R., et al. (2001). The genetics of pathological gambling. Seminars in Clinical Neuropsychiatry, 6 (3), Koeter, M.W.J. & Benschop, A. (2000). Prevalentie van Kraslotverslaving onder kraslotkopers in Nederland. Amsterdam: AIAR. Koeter, M.W.J., Van den Brink, W. & Niewijk, A. (1996). Een gokje wagen of gewaagd gokken. Een onderzoek naar deelname aan kansspelen en gokverslaving in Amsterdam en Provincie Noord-Holland. Amsterdam: AIAR. Lesieur, H.R. & Blume, S.B. (1987). The South Oaks Gambling Screen (SOGS): A new instrument for the identification of pathological gamblers. American Journal of Psychiatry, 144, Felsher, J., Derevensky, J. & Gupta, R. (2004). Lottery participation by youth with gambling problems: are lottery tickets a gateway to other gambling venues? International Gambling.Studies, 4(2), Götestam, K.G. & Johansson, A. (2003). Characteristics of gambling and problematic gambling in the Norwegian context. Addictive Behaviors, 28, Griffiths, M.D. (2007). A social responsibility risk assessment of the fair chance lottery. Nottingham: Trent University. Griffiths, M.D. & Wood, R.T.A. (1998). The acquisition, development and maintenance of lottery and scratchcard gambling in adolescence. Journal of Adolescence, Griffiths, M.D. & Wood, R.T.A. (1999). Lottery gambling and addiction: an overview of European research [Electronic Version], Grun, L. & McKeigue, P. (2000). Prevalence of excessive gambling before and after introduction of a national lottery in the United Kingdom: another example of the single distribution theory. Addiction, 95(6), Lorenz, V.C. (1990). State Lotteries and Compulsive Gambling. Journal of Gambling Studies, 6 (4), Meerkerk, G.-J., Van Oers, H.A.M., Hendriks, V.M. & Garretsen, H.F.L. (1997). De Krasloterij geëvalueerd. Rotterdam: IVO. Parsons, K. & Webster, D. (2000). The consumption of gambling in everyday life. Consumer Studies & Home Economics, 24(4), Petry, N.M. (2003). A comparison of treatment-seeking pathological gamblers based on preferred gambling activity. Addiction, 98, Potenza, M.N. (2006). Should addictive disorders include non-substance-related conditions? Addiction, 101 (1), Rose, G. (1985). Sick individuals and sick populations. International Journal of Epidemiology, 14,

13 Van t Veer, A., Moerland, H. & Fijnaut, C. (1993). Gokken in drievoud. Facetten van deelname, aanbod en regulering. Arnhem: Gouda Quint. Welte, J.W., Barnes, G.M., Wieczorek, W.F., Tidwell, M.O. & Parker, J.C. (2004). Risk factors for pathological gambling. Addictive Behaviors, 29, Deelonderzoek 2 Interviews met informanten en (ex-)kansspelverslaafden 24

14 Methode Informanten Er zijn interviews afgenomen bij 19 informanten die vanwege hun functie kennis hebben over en te maken hebben met deelnemers aan (nummer)loterijen en/ of kansspelverslaafden. Er is gezocht naar informanten die vanuit verschillende invalshoeken hun visie kunnen geven op de relatie tussen deelname aan nummerloterijen enerzijds en kansspelverslaving anderzijds. Allereerst is er contact gelegd met hulpverleningsinstanties, waaronder reguliere en particuliere instellingen voor verslavingszorg en AGOG (Stichting Anonieme Gokkers Omgeving Gokkers Nederland). Er is contact opgenomen via het algemene nummer, vervolgens is het doel van het onderzoek uitgelegd, waarna gevraagd is of er iemand binnen de instelling werkzaam is die expertise bezit op het gebied van kansspelverslaving. Van de volgende instellingen zijn hulpverleners en preventiewerkers geïnterviewd: BoumanGGZ, Centrum Maliebaan, IrisZorg, Jellinek, Tactus, Mondriaan Zorggroep, Verslavingszorg Noord Nederland, CrisisCare, Solutions Addiction Treatment Consultants en AGOG. Er is gesproken met in totaal zes hulpverleners en vijf preventiemedewerkers. Drie preventiemedewerkers zijn werkzaam bij één van de genoemde instellingen voor verslavingszorg; twee preventiemedewerkers zijn werkzaam in de particuliere sector. Daarnaast is er gesproken met een gespreksbegeleider bij AGOG. De instellingen Emergis, Novadic- Kentron en Parnassia hebben geen informant aangewezen. Ten tweede is er contact gezocht met schuldhulpverleningsinstanties waaronder de NVVK (Nederlandse Vereniging voor Volkskrediet), een lokale kredietbank van een grote stad en het NIBUD (Nationaal Instituut voor Budgetvoorlichting). Geen van deze organisaties kon relevante informatie verschaffen. Ten derde zijn twee lotenverkopers geïnterviewd die eigenaar zijn van een tabakzaak waar onder andere Staatsloten verkocht worden. Ten vierde is er via het algemene informatienummer contact gelegd met de Nationale Postcode Loterij, waarna een interview is afgenomen bij een medewerker van de ledenservice. Ten slotte is contact gezocht met personen die zich op wetenschappelijke wijze bezig houden met kansspelverslaving (kortweg aangeduid als wetenschappers ). Er is gesproken met een hoogleraar, twee universitair docenten en een beleidsmedewerker (die eerder onderzoek deed naar kansspeldeelname). (Ex-)kansspelverslaafden Met 16 (ex-)kansspelverslaafden is een groepsgesprek gevoerd. Zij nemen deel aan een Voorbereiding op Behandeling (VOB) gokgroep bij een reguliere instelling voor verslavingszorg. Meetinstrument en analyse De interviews vonden plaats in februari en maart 2008, en zijn gehouden aan de hand van een topiclijst. De topiclijst is samengesteld op basis van de onderzoeksvragen en relevante literatuur. Het grootste deel van de interviews is telefonisch afgenomen en duurde gemiddeld een half uur. Enkele interviews zijn face-to-face afgenomen en duurden gemiddeld een uur. Eén onderzoeker nam het interview af en een andere onderzoeker maakte aantekeningen. Na afloop van ieder interview werd direct een verslag gemaakt. Dit verslag werd toegezonden aan de geïnterviewde ter controle op feitelijke onjuistheden. Wat de analyse betreft, zijn de bevindingen per respondent samengevat (aan de hand van de topiclijst en andere onderwerpen die ter sprake kwamen tijdens het interview) en verwerkt tot een verslag. Vervolgens is gezocht naar overeenkomsten en verschillen per groep respondenten (hulpverleners, preventiemedewerkers, lotenverkopers, ledenservice, wetenschappers en (ex-)kansspelverslaafden). Deze bevindingen zijn verwerkt tot een algemeen verslag. De bevindingen op basis van de interviews met informanten worden apart gerapporteerd van de bevindingen op basis van het gesprek met (ex-)kansspelverslaafden. De citaten in de resultaten weerspiegelen de meningen en ervaringen van de informanten en (ex-)kansspelverslaafden. Resultaten Door middel van interviews met 19 informanten die vanwege hun functie te maken hebben met deelnemers aan nummerloterijen en/of kansspelverslaafden en een groepsgesprek met 16 (ex-) kansspelverslaafden zelf, is inzicht verkregen in de wijze waarop zij de relatie tussen deelname aan nummerloterijen (Staatsloterij, Nationale Postcode Loterij, BankGiro Loterij en Sponsor Bingo Loterij) en kansspelverslaving beoordelen. Relatie tussen deelname aan loterijen en kansspelverslaving Informanten De geïnterviewde informanten achten het onwaarschijnlijk dat er een directe relatie bestaat tussen deelname aan nummerloterijen en kansspelverslaving, in die zin dat alleen het spelen in nummerloterijen niet zal leiden tot het ontstaan of de instandhouding van kansspelverslaving. Op een uitzondering na heeft geen van de informanten ervaring met mensen die excessief deelnemen aan de Staatsloterij, Nationale Postcode Loterij, BankGiro Loterij of Sponsor Bingo Loterij. Een hulpverlener, werkzaam bij een reguliere instelling voor verslavingszorg, vertelt: Ik heb tijdens al die jaren dat ik hier werk slechts een enkele keer een cliënt meegemaakt waarbij deelname aan loterijen problematisch leek te zijn. De belangrijkste reden waarom deelname aan deze loterijen niet zal leiden tot kansspelverslaving is volgens de geïnterviewden het long odds karakter ervan. De tijd tussen inzet en resultaat is relatief lang, waardoor de kans op kansspelverslaving klein is. Ik heb nog nooit een cliënt gehad die zei dat hij zenuwachtig was voor de uitslag over drie weken, vertelt één van de hulpverleners

15 Toch menen sommigen dat de loterijen de spanning trachten te vergroten door bijvoorbeeld te zeggen dat mensen nog drie dagen hebben om een lot te kopen. De tijd tussen inleg en resultaat wordt hierdoor verkort. Zo kan een nummerloterij met een long odds karakter de laatste dagen van de maand ineens een short odds karakter krijgen, is wat twee hulpverleners zeggen. Een preventiemedewerker, werkzaam bij een reguliere verslavingszorginstelling, noemt het een zorgelijke ontwikkeling dat loterijen proberen om tijdsspan te verkorten door acties, waarbij frequenter prijzen gewonnen kunnen worden en deelnemers vaker de uitslag kunnen bekijken, omdat hiermee de aantrekkelijkheid van het spel wordt vergroot. Eén van de wetenschappers merkt eveneens op dat de grens tussen long odds en short odds aan het verschuiven is: Loterijen krijgen steeds een frequenter en interactiever karakter, waardoor een long odds kansspel steeds meer short odds wordt. Ook zegt hij dat de grens tussen long en short odds wordt gezien als een objectief criterium, maar van belang is ook het subjectieve criterium, met andere woorden de perceptie van mensen: Het hangt ervan af hoe mensen ermee omgaan. De grens tussen long en short odds verschilt per persoon en per situatie. Gedoeld wordt op het gegeven dat nummerloterijen één trekkingsmoment hebben per maand, maar meerdere momenten door de maand heen hebben waarop uitslagen bekend worden gemaakt. Een andere reden die de informanten noemen waarom deelname aan nummerloterijen niet leidt tot kansspelverslaving, is dat deelnemers niet het idee hebben dat zij invloed kunnen uitoefenen op het spel. Dit maakt loterijen, wat dit aspect betreft, onaantrekkelijk. Ook acht het merendeel van de geïnterviewden het onwaarschijnlijk dat deelname aan nummerloterijen leidt tot deelname aan meer riskante (short odds) kansspelen. Enkele geïnterviewden denken hier anders over door te stellen dat deelname aan loterijen wellicht een opstap zou kunnen zijn naar deelname aan riskante kansspelen. Een hulpverlener zegt zich voor te kunnen stellen dat zogenoemde thrill seekers (spanningzoekers) die deelnemen aan loterijen op zoek gaan naar een heftigere kick en zo bij short odds kansspelen terecht komen. Een aantal geïnterviewden zegt wel dat deelname aan loterijen onder kansspelverslaafden relatief hoog is (echter, zij kunnen niet aangeven hoe hoog relatief hoog is). De reden die zij hiervoor geven is dat kansspelverslaafden gevoelig zijn voor alles wat met gokken te maken heeft. De algemene mentaliteit om te gokken is aanwezig, dit zorgt ervoor dat kansspelverslaafden ook aan loterijen mee willen doen, aldus een preventiemedewerker. Een beleidsmedewerker merkt op: Loterijen worden niet als verslavend beschouwd, voor kansspelverslaafden is deelname aan loterijen een gemakkelijke manier om hun speelzucht achter te verbergen. Hulpverleners en preventiemedewerkers hebben verschillende adviezen voor mensen met een kansspelverslaving die tevens aan loterijen deelnemen. Twee hulpverleners, die (ex-)kansspelverslaafden behandelen, streven naar abstinentie van iedere vorm van gokken, dus ook van het meespelen in een loterij. Zij zijn van mening dat kansspelverslaving in stand wordt gehouden als kansspelverslaafden deel blijven nemen aan loterijen tijdens de behandeling. Wanneer zij blijven meespelen in een loterij, is de kick die ze ervaren wel een stuk minder in vergelijking met andere kansspelen, maar er komt een klein beetje spanning terug die ze gevoeld hebben tijdens het heftige gokken. En daardoor wordt het beloningssysteem in de hersenen weer even geprikkeld. De hersenen maken geen onderscheid tussen riskante en minder riskante kansspelen, aldus één van deze hulpverleners. Een andere hulpverlener, werkzaam bij een reguliere verslavingszorginstelling, zegt dat hij het niet als een probleem ziet wanneer (ex-)kansspelverslaafden deel blijven nemen aan een loterij. Deelname aan een loterij wordt in het algemeen niet afgeraden, maar men mag zich dan alleen beperken tot deelname aan een loterij en geen andere kansspelen meer spelen. Hij geeft aan dat binnen de instelling waar hij werkzaam is loterijen worden beschouwd als de meest onschuldige vorm van gokken: Een verslaving is chronisch en om die reden kunnen (ex-) kansspelverslaafden zich beter beperken tot deelname aan een loterij waarbij zij eens per maand meespelen, dan dat zij weer terugvallen in de gokverslaving. Twee andere geïnterviewden (een preventiemedewerker in de particuliere sector en een gespreksbegeleider bij de AGOG) zijn van mening dat de (ex-)kansspelverslaafde een keuze heeft of hij volledig wil stoppen met alle mogelijke vormen van gokken, of dat hij ernaar wil streven om gecontroleerd te kunnen spelen. Als hij met alles wil stoppen, dan moet hij ook stoppen met deelname aan loterijen. Voor mensen die gecontroleerd willen spelen, is deelname aan loterijen een goede uitweg. (Ex-)kansspelverslaafden Onder de 16 (ex-)kansspelverslaafden zijn de meningen verdeeld als het gaat om de relatie tussen deelname aan nummerloterijen en kansspelverslaving. Sommigen menen dat deelname aan loterijen niet te vergelijken is met de kansspelen waaraan zij verslaafd zijn geraakt. Zij geven aan dat het meespelen in een nummerloterij voor hen geen verslavende werking heeft, omdat er geen of weinig spanning aan is verbonden. De redenen dat zij momenteel deelnemen aan een nummerloterij zijn met name de hoop om veel geld te winnen, uit gewoonte en om het goede doel te steunen. Andere (ex-)kansspelverslaafden zien wel degelijk gevaar in deelname aan nummerloterijen: zij ervaren met het meespelen in een nummerloterij soms toch de spanning. Deelname aan een nummerloterij kan, zo geven zij aan, voor hen een trigger zijn om weer aan riskante kansspelen te gaan deelnemen (terugval). Invloed van productkenmerken en spelomgeving op deelname Informanten Hoewel de informanten het short odds karakter van een kansspel verreweg als belangrijkste risicofactor voor kansspelverslaving beschouwen, noemen zij ook andere risicofactoren. Deze ander risicofactoren kunnen worden verdeeld in specifieke kenmerken van het spel (productkenmerken) en kenmerken die betrekking hebben op de spelomgeving en beleving (gedragskarakteristieken rondom het spel). Productkenmerken die genoemd worden zijn: de spanning die het spel met zich mee brengt, de behendigheid die spelers denken nodig te hebben om het spel te spelen, de invloed die spelers denken uit te kunnen oefenen op het 28 29

16 spel, de hoogte van het prijzengeld, de winkans en het gevoel hebben te kunnen winnen. Gedragskarakteristieken rondom het spel die genoemd worden zijn de toegankelijkheid en beschikbaarheid van een kansspel en de cultuur waarin gokken is ingebed. De meeste informanten menen dat bovengenoemde kenmerken van invloed zijn op het speelgedrag van loterijdeelnemers, maar achten de kans dat daardoor het risico op kansspelverslaving toeneemt relatief klein, omdat het belangrijkste verslavende element het short odds karakter ontbreekt. Naarmate de hoofdprijs hoger is, wordt deelname aantrekkelijker, aldus de geïnterviewden. Volgens één van de lotenverkopers en de medewerker van de ledenservice van een nummerloterij neemt deelname aan nummerloterijen af naarmate de kosten van een lot stijgen. Voor sommige mensen komen de kosten dan net boven de grens van wat zij aan loten willen uitgeven zegt de medewerker van de ledenservice hierover. De andere lotenverkoper zegt echter dat deelname gelijk zal blijven, omdat dan ook het prijzengeld stijgt. Eén van de hulpverleners (reguliere verslavingszorg) is van mening dat de goedkoopste loten het minst in trek zijn, omdat deelnemers denken dat zij meer kans maken om te winnen wanneer zij een relatief duur lot kopen. Geïnterviewden stellen dat deelnemers aan loterijen niet het idee hebben dat ze het spel kunnen beïnvloeden. Sommige loterijen bieden de mogelijkheid om een deel van het lotnummer zelf te bepalen of bepaalde eindcijfers te kiezen. Volgens één van de preventiemedewerkers blijven mensen vaak met een bepaald eindcijfer spelen, omdat ze bang zijn dat hun eindcijfer ineens valt wanneer ze een ander eindcijfer selecteren. Een lotenverkoper: De meeste mensen die meespelen in een loterij vinden het gewoon leuk om zelf een bepaald eindcijfer of lotnummer te kiezen, niet zozeer omdat ze denken daarmee invloed uit te kunnen oefenen op de uitkomst, maar mensen zijn ook vaak bijgelovig. Ze kiezen bepaalde nummers die een bepaalde betekenis hebben en ze denken dan dat dat nummer geluk zal brengen. Mensen met kansspelproblematiek hebben sterker het gevoel dat ze het spel kunnen beïnvloeden en manipuleren, zo is de algemene mening. Eén van de preventiemedewerkers, werkzaam bij een reguliere instelling voor verslavingszorg, geeft aan dat gokkers vaker dan gemiddeld magische denkers zijn; ze denken het spel te kunnen beïnvloeden, ook al is dit nergens op gebaseerd. Motivatie voor deelname De belangrijkste motivatie om deel te nemen aan nummerloterijen is volgens meerdere geïnterviewden de kans om iets te winnen. Eén van de geïnterviewde (ex-) kansspelverslaafden zegt hierover dat de kans om een geldbedrag te winnen voor hem van belang is omdat hij daarmee zijn schulden zou kunnen aflossen. Eén van de hulpverleners uit de verslavingszorg geeft aan dat mensen altijd een hengeltje in het water willen hebben, waarmee hij bedoelt dat mensen altijd de kans willen hebben om iets te winnen, ook al is die kans relatief klein. Andere motivaties die informanten noemen, zijn: het goede doel steunen, het hoge prijzengeld, het kunnen wensdromen en dagdromen/fantaseren, om zorgen dragelijker te maken, meespelen uit gewoonte en het voorkomen van spijt achteraf. Eén van de geïnterviewden zegt dat de laatstgenoemde motivatie voornamelijk een rol speelt bij mensen die deelnemen aan de Nationale Postcode Loterij: Mensen stoppen niet met deelnemen uit angst dat de buurman ineens wel iets wint. Conclusie interviews informanten en (ex-)kansspelverslaafden Op basis van de meningen en ervaringen van de geïnterviewde informanten en (ex-) kansspelverslaafden kan geconcludeerd worden dat deelname aan nummerloterijen niet bijdraagt aan het ontstaan en niet bijdraagt aan de instandhouding van kansspelverslaving. Ook is de kans dat deelname aan nummerloterijen leidt tot deelname aan meer riskante (short odds) kansspelen klein. De tijd tussen inzet en resultaat duurt bij het spelen in nummerloterijen relatief lang, waardoor het risico van verslaving klein is. Productkenmerken van nummerloterijen zoals inlegkosten, hoogte van het prijzengeld en de suggestie van invloed hebben invloed op deelname, maar zijn niet van invloed op het risico op kansspelverslaving. Risicogroepen Informanten Op de vraag of er risicogroepen te onderscheiden zijn binnen deelnemers aan loterijen hebben maar weinig geïnterviewden een antwoord gegeven, omdat de meesten een relatie tussen deelname aan loterijen en kansspelverslaving onwaarschijnlijk achten. Een klein aantal geïnterviewden kan zich voorstellen dat er bepaalde groepen mensen zijn die een groter risico lopen om problemen te krijgen met het meespelen in loterijen dan andere groepen mensen. Maar, zo geven zij aan, het gaat daarbij niet zozeer om het risico om verslaafd te raken, maar om het risico om bijvoorbeeld in de schulden te komen. Genoemd worden: mensen die aan alle loterijen meedoen, laagopgeleiden, ouderen, allochtonen en sociaal kansarmen

17 Deelonderzoek 3 Face-to-face interviews met lotkopers 32

18 Methode Dit deelonderzoek is gericht op het verzamelen van gegevens (ook kwalitatief) over de wijze waarop spelers met de nummerloterij omgaan, hoe deelname beleefd wordt en wat de aard en oorzaken zijn van aan nummerloterijen gerelateerde kansspelproblematiek. Er is gericht gezocht naar veel en vaak spelers die aan meer dan één nummerloterij deelnemen. De focus lag vooral op het werven van mensen die mogelijk kansspelverslaafd zouden zijn vanwege deelname aan de nummerloterijen. Minimale eisen voor deelname aan de face-to-face interviews waren het deelnemen aan twee of meer loterijen; het met meer dan drie loten deelnemen aan een loterij of ooit verslaafd zijn geweest aan loterijspelen. Omdat dit deel van het onderzoek niet bedoeld is voor prevalentieschattingen, maar voor de onderzoeksvragen die betrekking hebben op invloed, achtergrond en motieven van deelname aan nummerloterijen, is geen a-selecte steekproef genomen maar een convenience sample. In dit deel van het onderzoek komen de volgende onderzoeksvragen aan de orde. Hoofdvragen 1 In hoeverre is het meespelen in nummerloterijen gerelateerd aan het ontstaan van kansspelverslaving? 2 In hoeverre is het meespelen in nummerloterijen gerelateerd aan de instandhouding van kansspelverslaving? 3 In hoeverre leidt het spelen in nummerloterijen tot deelname aan meer riskante (continue short odds) kansspelen? Deelvragen 4 Hoe verhoudt zich deelname aan nummerloterijen tot deelname aan andere kansspelen? Is er sprake van substitutie (hogere deelname loterijen lagere deelname andere kansspelen) of additie (hogere deelname loterijen hogere deelname andere kansspelen)? 5 Wat is de invloed van de toegankelijkheid/distributie (abonnementen, internet, losse verkoop) op het ontstaan en/of de instandhouding van kansspelverslaving? 9 Welke invloed hebben winkansen en omvang van het prijzenpakket van een nummerloterij op het risico op kansspelverslaving bij de speler? 10 Wat is de invloed van de prijs van de inleg (kosten van het lot). Leidt een lagere lotprijs tot een hogere deelname en daardoor een hoger risico op kansspelverslaving? 11 Wat is de invloed van de suggestie van invloed, zoals het kiezen van nummers of symbolen waarmee wordt deelgenomen? 12 Wat zijn de belangrijkste motivaties om deel te nemen aan de verschillende nummerloterijen? Werving respondenten De respondenten zijn middels diverse technieken en strategieën geworven op zo divers mogelijke vindplaatsen, zowel op locatie (losse verkoop) als via de registratie van de loterijaanbieders (abonnementen). Er is gebruik gemaakt van de volgende methoden en strategieën. Netwerkbenadering Advertenties in kranten Verkooppunten Internetpanel Abonnementen nummerloterijen Netwerkbenadering Voor het zoeken naar respondenten is ondermeer gebruik gemaakt van de sneeuwbalmethode. Hierbij wordt binnen verschillende netwerken aan individuen gevraagd of zij mensen kennen die voldoen aan de gestelde criteria of andere mensen kennen die ons mogelijk aan respondenten zouden kunnen helpen. In eerste instantie zijn sneeuwballen uitgezet via de netwerken van de onderzoekers en interviewers. Het directe netwerk van de interviewers leverde weinig respondenten op. Na uitbreiding van de netwerken via familie en kennissen konden wel verschillende respondenten geworven worden. Via het ene netwerk leverde dit slechts één respondent op, terwijl via andere netwerken meerdere regelmatige spelers werden gevonden. Behalve via de netwerken van de onderzoekers en interviewers is ook geprobeerd via de netwerken van respondenten regelmatige spelers te werven. Na afloop van het interview is alle respondenten gevraagd of zij nog mensen kennen die veel meespelen met loterijen en wellicht hier ook over geïnterviewd wilden worden. Veel respondenten gaven aan dat zij van anderen niet wisten of die aan een of meer loterijen deelnemen. Uiteindelijk heeft de sneeuwbalmethode via de respondenten slechts één respondent opgeleverd. In totaal zijn twintig respondenten middels de netwerkbenadering geworven en geïnterviewd. Advertenties in kranten en oproepen op internet In de eerste weken van het veldwerk hebben in verschillende kranten advertenties gestaan (zogenaamde mini s) met een oproep voor respondenten. De eerste advertentie was specifiek gericht op mensen die vanwege deelname aan nummer loterijen kansspelverslaafd waren. De volgende advertenties zijn algemener opgesteld en waren gericht op de veel en vaakspelers. Op de eerste advertentie in Volkskrant, Trouw en NRC Handelsblad (za ) waarin gevraagd werd naar mensen die veel of vaak meespelen met loterijen of loterijverslaafd zijn (geweest) zijn geen reacties gekomen. Op dezelfde advertentie in Spits ( ) en Telegraaf (za ) zijn evenmin reacties gekomen. Op een volgende advertentie in Volkskrant, Trouw en NRC ( ) waar loterijverslaafd werd weggelaten zijn ook geen reacties gekomen. Een laatste advertentie in Spits ( ) en in Volkskrant, Trouw, NRC, AD en Telegraaf ( ), waarin bovendien werd gewezen op een beloning van tien euro voor deelname aan het interview, leverde uiteindelijk zeven respondenten op. Op internet is op diverse fora (Libelle Forum, Forum Stand.nl, Gaming Only Forum) een oproep gedaan aan mensen die met meerdere loterijen meespelen om deel te nemen aan het onderzoek. Hoewel hier een enkele reactie op gekomen is, heeft deze methode uiteindelijk geen geschikte respondenten opgeleverd die aan de 34 35

19 inclusiecriteria voldeden. Ook op oproepjes op de websites van het CVO en IVO zijn geen reacties gekomen. Verkooppunten Eind februari zijn een negental verkooppunten (tabakszaken en tijdschriften- en boekwinkels) benaderd. Twee verkooppunten wilden niet meewerken, zij wilden hun klanten niet lastig vallen met vragen over eventuele kansspelverslaving. Bij zeven verkooppunten zijn kaartjes achtergelaten met informatie over het onderzoek, het interview (de beloning die hier tegenover stond) en onze contactgegevens. Bij twee verkooppunten is daarnaast een lijst achtergelaten waarop verkopers de contactgegevens van eventueel geïnteresseerden konden noteren zodat wij contact met hen op konden nemen. Dit alles heeft uiteindelijk geen respondenten opgeleverd. In verschillende supermarkten zijn briefjes opgehangen met een oproep voor respondenten. Ook hier zijn geen reacties op gekomen. Een andere manier om respondenten te vinden was het posten bij sigarenzaken en het aldaar zelf aanspreken van lotkopers. Bij verschillende sigarenzaken in Bilthoven en Utrecht is een of meer keer gepost. Op de meeste dagen had deze manier van werven geen succes. De sigarenzaken gaven aan dat dag en tijdstip niet ideaal waren en dat ze niet veel lotkopers of klanten verwachten die middag. Zij gaven suggesties voor andere verkooppunten waar meer lotkopers zouden komen, maar wezen vooral op de volgende trekking van de Staatsloterij. Drie dagen voor de trekking is bij een sigarenzaak in een kleine twee uur iedereen die binnenliep (55 mensen) aangesproken. Slechts één vrouw nam deel aan (meer dan) twee loterijen. Helaas wilde zij niet meewerken aan een interview. Tien mensen deden maandelijks met een of twee mee met een loterij, andere deden slechts af en toe mee, hadden in het verleden wel eens mee gedaan of deden helemaal niet mee. Op de dag voor de trekking van de Staatsloterij (10 e van de maand, in dit geval april en mei) leverde verschillende uren posten in totaal vijf respondenten op. Ook zijn voor het postkantoor klanten aangesproken maar daar werden de interviewers al snel weggestuurd. De tien mensen die zijn aangesproken gaven allemaal aan niet mee te doen met loterijen. Internetpanel Aan het eind van de enquête die via internet bij respondenten werd afgenomen (zie panelstudie) is gevraagd of zij mee wilden werken aan vervolgonderzoek. Uit dit internetpanel is een selectie gemaakt van respondenten met een hoge SOGS-score. Aan 45 risico- en probleemspelers (verspreid over het hele land) en 82 recreatieve spelers (in de regio Utrecht) is een mail gestuurd met de uitnodiging te reageren als zij mee wilden werken. Hier kwam veel respons op (43 reacties). Een deel bleek echter bij benadering niet binnen de doelgroep te vallen of het lukte niet om een afspraak te maken. Drie panelleden die met betrekking tot deelname aan loterijen hoger dan drie scoorden op de SOGS zijn nog een tweede keer g d. Dit leverde nog een extra respondent op. Uiteindelijk zijn met 21 panelleden interviews afgenomen. Abonnementen nummerloterijen De Nationale Postcode Loterij (NPL) heeft 500 leden die met meer dan tien loten meespeelden in de Postcode loterij, de BankGiro Loterij of de Sponsor Bingo Loterij een brief gestuurd met uitleg over het onderzoek en met het verzoek of zij mee wilden werken aan een interview. In de brief werd aangegeven dat zij door het CVO (namens de NPL) benaderd konden worden maar dat ze ook zelf contact konden opnemen met het CVO om een afspraak te maken voor een interview. Op deze wijze zijn elf respondenten geworven en geïnterviewd. Door de Staatsloterij zijn 150 brieven verstuurd aan abonnees die maandelijks met meer dan drie loten meespelen. Ook hier zijn 11 respondenten geworven en geïnterviewd. Er werd slechts door een enkeling spontaan contact opgenomen met het CVO. De meeste respondenten werden geworven nadat telefonisch contact met hen was opgenomen. De respons op de belrondes was wisselend. 18 procent van de benaderde veelkopers was bereid mee te werken aan een interview. Speurtocht naar risico- en probleemspelers Het vinden van veel- en vaakspelers bleek lastig en tijdrovend. Diverse advertenties in verschillende dagbladen en op internet leverde slechts zeven respondenten op. Diverse malen posten bij tabakszaken leverde vijf respondenten op. Op de kaartjes met uitleg over het onderzoek die werden achtergelaten in diezelfde tabakszaken, super markten en andere verkooppunten kwam zelfs geen enkele reactie. Via de netwerken van de onderzoekers, contactpersonen en respondenten werden uiteindelijk twintig veel en vaak spelers gevonden. Het meest gericht konden respondenten worden geworven via het internetpanel en via de ledenregistratie (abonnementen) van de Postcode Loterij en de Staatsloterij. Hierbij was het mogelijk gericht te zoeken naar frequent spelers met een abonnement op meerdere loten. Dit heeft 22 respondenten opgeleverd. Via het internetpanel was het mogelijk gericht risico- en probleemspelers te werven. Dit heeft 21 respondenten opgeleverd. Uiteindelijk zijn in totaal 75 regelmatige lotkopers geïnterviewd. Ondanks deze inspanningen is het niet gelukt om mensen te vinden die vanwege nummerloterijen mogelijk kansspelverslaafd zijn of zijn geweest. Tabel 1 Overzicht wervingsmethoden Wervingsmethode aantal % Netwerkbenadering 20 27% Advertenties in kranten 7 9% Verkooppunten 5 7% Internetpanel 21 28% Abonnementen nummerloterijen 22 29% Totaal % 36 37

20 De interviews In de face-to-face interviews is onder meer ingegaan op de verschillende loterijen waaraan respondenten meedoen en het aantal loten waarmee zij meespelen. Ook is er gevraagd naar de motivatie om aan (de verschillende) loterijen deel te nemen en naar de relatie tot andere kansspelen. Bovendien zijn de speelcarrière en de hoeveelheid tijd en geld die aan verschillende kansspelen besteed worden aan de orde gekomen. Verder is gevraagd naar eventuele kansspelgerelateerde problemen, is een screener voor kansspelproblematiek afgenomen (SOGS), is mogelijke co-morbiditeit onderzocht en zijn demografische kenmerken verzameld. De face-to-face interviews werden afgenomen door een team van acht ervaren en voor het onderzoek getrainde interviewers. Interviews vonden plaats bij de respondent thuis of in een horecagelegenheid en duurden gemiddeld iets langer dan een uur. Demografische achtergrond respondenten De 75 regelmatige loterijspelers die voor dit onderzoek zijn geïnterviewd zijn voor het merendeel van het mannelijk geslacht (n=46; 61%) en van relatief hoge leeftijd. 38 van de 75 respondenten zijn vijftig plus (51%), 33 respondenten zijn tussen de 30 en 49 jaar oud (44%) en slechts 4 respondenten zijn tussen 18 en 29 jaar oud (5%). 66 van de 75 geïnterviewden zijn autochtoon (88%). Veel van de geïnterviewden zijn hoog opgeleid, 45% heeft het HBO of WO afgerond. Verder heeft een kwart een opleiding op MBO niveau afgerond en heeft 4% alleen de lagere school afgemaakt. Tabel 4 Dagbesteding aantal % Fulltime baan 26 35% Parttime baan 15 20% Studerend 1 1% Vrijwilligerswerk 1 1% Huisvrouw 5 7% Werkloos 1 1% WAO 1 1% Pensioen 18 24% Zelfstandig ondernemer 3 4% Anders 3 4% Tabel 2 Burgerlijke staat Ruim een derde heeft een fulltime baan en een vijfde een parttime baan. Bijna een kwart (24%) is met pensioen. Een enkeling is studerend, werkloos of zit in de WAO. aantal % Gehuwd 36 48% Samenwonend 10 13% Weduwstaat 8 11% Gescheiden 4 5% Alleenstaand 17 23% Het merendeel van de geïnterviewden is gehuwd (48%) of woont samen (13%), ruim tien procent is weduwe of weduwnaar. Tabel 5 Gemiddeld netto maandinkomen aantal % Minder dan 450 euro 1 1% Tussen de % Tussen de % Tussen de % Tussen de % Tussen de % Tabel 3 Opleiding Tussen de % Meer dan % aantal % Wil niet zeggen 6 8% Lagere school 3 4% Lbo/vmbo 8 11% Vmbo-tl mavo 5 7% Mbo 19 25% Havo 3 4% Ongeveer een derde van de respondenten heeft een gemiddeld netto maandinkomen tussen de 1800 en 2700 euro. Een kwart verdient meer, terwijl de overige respondenten een lager inkomen hebben. Vwo/gymnasium 3 4% Hbo/wo 34 45% 38 39

Een verkennend onderzoek naar de relatie tussen poker en problematisch gokken

Een verkennend onderzoek naar de relatie tussen poker en problematisch gokken Een verkennend onderzoek naar de relatie tussen poker en problematisch gokken Het onderzoek is uitgevoerd in opdracht van Tactus Verslavingszorg, in samenwerking met de Universiteit Twente (UT). Onderzoeker:

Nadere informatie

IVO onderzoek De kaarten op tafel. Rapport juni 2010. Samenvatting en conclusies. o Onderzoeksvraag 1: In welke mate is poker verslavend?

IVO onderzoek De kaarten op tafel. Rapport juni 2010. Samenvatting en conclusies. o Onderzoeksvraag 1: In welke mate is poker verslavend? IVO onderzoek De kaarten op tafel Rapport juni 2010 Samenvatting en conclusies o Onderzoeksvraag 1: In welke mate is poker verslavend? Poker bevat onmiskenbaar elementen van een verslavend spel. Het kan

Nadere informatie

Datum 17 juni 2015 Onderwerp WODC onderzoek Prevalentie van problematisch speelgedrag onder deelnemers aan online kansspelen

Datum 17 juni 2015 Onderwerp WODC onderzoek Prevalentie van problematisch speelgedrag onder deelnemers aan online kansspelen 1 > Retouradres Postbus 20301 2500 EH Den Haag Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Postbus 20018 2500 EA DEN HAAG Jeugd en Sanctietoepassing Directie Sanctie- en Preventiebeleid Turfmarkt

Nadere informatie

Aard en omvang van illegale kansspelen in Nederland Drs. G.H.J. Homburg en drs. E. Oranje Juli 2009

Aard en omvang van illegale kansspelen in Nederland Drs. G.H.J. Homburg en drs. E. Oranje Juli 2009 SAMENVATTING Aard en omvang van illegale kansspelen in Nederland Drs. G.H.J. Homburg en drs. E. Oranje Juli 2009 Doel van het onderzoek Om zicht te krijgen op de huidige omvang van de illegale exploitatie

Nadere informatie

De impact van legalisering van online. kansspelen op klassieke loterijen. April 2011. In opdracht van Goede Doelen Loterijen NV

De impact van legalisering van online. kansspelen op klassieke loterijen. April 2011. In opdracht van Goede Doelen Loterijen NV De impact van legalisering van online kansspelen op klassieke loterijen April 2011 In opdracht van Goede Doelen Loterijen NV Uitgevoerd door: MWM2 Bureau voor Online Onderzoek Auteurs Matthijs Wolters

Nadere informatie

Aard en omvang van kansspelverslaving in Nederland in 2010. Carola Schrijvers Anneke Risselada Gert-Jan Meerkerk

Aard en omvang van kansspelverslaving in Nederland in 2010. Carola Schrijvers Anneke Risselada Gert-Jan Meerkerk Aard en omvang van kansspelverslaving in Nederland in 2010 Carola Schrijvers Anneke Risselada Gert-Jan Meerkerk Oktober 2010 Colofon Aard en omvang van kansspelverslaving in Nederland in 2010 Auteurs:

Nadere informatie

Nieuwe vestigingen van Holland Casino in Venlo & Leeuwarden

Nieuwe vestigingen van Holland Casino in Venlo & Leeuwarden Nieuwe vestigingen van Holland Casino in Venlo & Leeuwarden Een onderzoek naar veranderingen in de aard en omvang van kansspeldeelname en kansspelproblematiek in voormalige witte vlekken D.E. de Bruin

Nadere informatie

Samenvatting. Minder kansspelverslaafden dan aangenomen

Samenvatting. Minder kansspelverslaafden dan aangenomen Samenvatting De onderwerpen die in dit rapport worden behandeld hebben betrekking op de aard en omvang van kansspelverslaving, het kansspelbeleid en de preventie van kansspelverslaving. De resultaten van

Nadere informatie

Referentie Vandercammen, M. (2009). Jongeren en kansspelen. Brussel: OIVO.

Referentie Vandercammen, M. (2009). Jongeren en kansspelen. Brussel: OIVO. 1. Referentie Referentie Vandercammen, M. (2009). Jongeren en kansspelen. Brussel: OIVO. Taal Nederlands ISBN - ISSN / Publicatievorm onderzoeksrapport 2. Abstract In dit onderzoek, uitgevoerd door het

Nadere informatie

Nederlandse samenvatting

Nederlandse samenvatting Cannabisgebruik en stoornissen in het gebruik van cannabis in de adolescentie en jongvolwassenheid. Cannabis is wereldwijd een veel gebruikte drug. Het gebruik van cannabis is echter niet zonder consequenties:

Nadere informatie

KANSSPELEN OP AFSTAND

KANSSPELEN OP AFSTAND KANSSPELEN OP AFSTAND LEGALISERING VAN ONLINE KANSSPELEN IN EUROPA: ONTWIKKELINGEN IN KANSSPELDEELNAME EN VERSLAVING DICK DE BRUIN - MAAIKE LABREE CVO Research & Consultancy Montalbaendreef 2 3562 LC Utrecht

Nadere informatie

in andere aarde Een onderzoek naar kansspelproblematiek onder allochtone Nederlanders D. de Bruin, M. Fris, R. Braam, H. Verbraeck

in andere aarde Een onderzoek naar kansspelproblematiek onder allochtone Nederlanders D. de Bruin, M. Fris, R. Braam, H. Verbraeck 1 in andere aarde Een onderzoek naar kansspelproblematiek onder allochtone Nederlanders D. de Bruin, M. Fris, R. Braam, H. Verbraeck 008 samenvatting Samenvatting In de periode 2004-2005 heeft het cvo

Nadere informatie

Werkstuk Maatschappijleer Gokverslaving

Werkstuk Maatschappijleer Gokverslaving Werkstuk Maatschappijleer Gokverslaving Werkstuk door een scholier 1849 woorden 18 mei 2001 7 222 keer beoordeeld Vak Maatschappijleer Een maatschappelijk probleem Gokken is voor veel mensen spannend.

Nadere informatie

Kansspelautoriteit. Speelhallen. GfK juni GfK December 4, 2018 Speelhallen

Kansspelautoriteit. Speelhallen. GfK juni GfK December 4, 2018 Speelhallen Kansspelautoriteit Speelhallen GfK juni 2018 1 Inhoudsopgave 1 2 3 Onderzoeksresultaten Slides 3-19 Onderzoeksverantwoording Slides 20-21 Contact Slide 22 2 De Kansspelautoriteit heeft onderzoeksbureau

Nadere informatie

De Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Postbus 20018 2500 EA DEN HAAG

De Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Postbus 20018 2500 EA DEN HAAG 1 > Retouradres Postbus 20301 2500 EH Den Haag De Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Postbus 20018 2500 EA DEN HAAG Turfmarkt 147 2511 DP Den Haag Postbus 20301 2500 EH Den Haag www.rijksoverheid.nl/venj

Nadere informatie

Factsheet gokken in Utrecht Stad Een verkennend onderzoek naar problematisch gokken

Factsheet gokken in Utrecht Stad Een verkennend onderzoek naar problematisch gokken Factsheet gokken in Utrecht Stad Een verkennend onderzoek naar problematisch gokken Utrecht, Oktober, 2016 1. Inleiding Victas, centrum voor verslavingszorg, heeft naar aanleiding van vragen over (online)

Nadere informatie

Reactie Centrum voor Verantwoord Spelen t.a.v. wetsvoorstel "Modernisering Casinoregime"

Reactie Centrum voor Verantwoord Spelen t.a.v. wetsvoorstel Modernisering Casinoregime Reactie Centrum voor Verantwoord Spelen t.a.v. wetsvoorstel "Modernisering Casinoregime" 27 maart 2015 Centrum voor Verantwoord Spelen yvon@centrumvoorverantwoordspelen.nl www.centrumvoorverantwoordspelen.nl

Nadere informatie

Bijlage 1 Toelichting kwantitatieve analyse ACM van de loterijmarkt

Bijlage 1 Toelichting kwantitatieve analyse ACM van de loterijmarkt Bijlage 1 Toelichting kwantitatieve analyse ACM van de loterijmarkt 1 Aanpak analyse van de loterijmarkt 1. In het kader van de voorgenomen fusie tussen SENS (o.a. Staatsloterij en Miljoenenspel) en SNS

Nadere informatie

Onderzoek (Online) gokken

Onderzoek (Online) gokken Onderzoek (Online) gokken Publicatiedatum: mei 2013 Over dit onderzoek Aan dit online onderzoek, gehouden van 29 maart t/m 15 april 2013, deden 2380 jongeren mee (van wie er 547 wel eens een betaald of

Nadere informatie

20 oktober 2018 Auteur: Jeroen Kester. Online gokken legaliseren?

20 oktober 2018 Auteur: Jeroen Kester. Online gokken legaliseren? 20 oktober 2018 Auteur: Jeroen Kester Online gokken legaliseren? Samenvatting Weinig draagvlak voor legaliseren online gokken Eenderde (34%) wil online gokken legaliseren. Andere mensen zijn tegen (43%)

Nadere informatie

GEDRAGSCODE VERKOOPPUNTEN VAN KANSSPELEN VAN DE LOTTO

GEDRAGSCODE VERKOOPPUNTEN VAN KANSSPELEN VAN DE LOTTO GEDRAGSCODE VERKOOPPUNTEN VAN KANSSPELEN VAN DE LOTTO Om te zorgen voor een veilig en verantwoord spelaanbod in het winkelkanaal heeft de Lotto de Gedragscode verkooppunten van kansspelen van De Lotto

Nadere informatie

- 172 - Prevention of cognitive decline

- 172 - Prevention of cognitive decline Samenvatting - 172 - Prevention of cognitive decline Het percentage ouderen binnen de totale bevolking stijgt, en ook de gemiddelde levensverwachting is toegenomen. Vanwege deze zogenaamde dubbele vergrijzing

Nadere informatie

De kaarten op tafel Verslag van een onderzoek naar aard, ernst en omvang van pokerverslaving in Nederland

De kaarten op tafel Verslag van een onderzoek naar aard, ernst en omvang van pokerverslaving in Nederland De kaarten op tafel Verslag van een onderzoek naar aard, ernst en omvang van pokerverslaving in Nederland Gert-Jan Meerkerk Anneke Risselada Carola Schrijvers Juni 2010 IVO Addiction Research Institute

Nadere informatie

Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Postbus EA DEN HAAG

Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Postbus EA DEN HAAG 1 > Retouradres Postbus 20301 2500 EH Den Haag Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Postbus 20018 2500 EA DEN HAAG Turfmarkt 147 2511 DP Den Haag Postbus 20301 2500 EH Den Haag www.rijksoverheid.nl/venj

Nadere informatie

(online) Gokken en gokverslaving. Verslaving 23/02/15. Aantal personen met gokprobleem

(online) Gokken en gokverslaving. Verslaving 23/02/15. Aantal personen met gokprobleem Ronny Willemen UC Leuven- Limburg 13.02.2015 (online) Gokken en gokverslaving Verslaving Ø DSM- III (1980) Pathologisch gokken onder stoornis in impulscontrole Ø DSM- V (2013) : Gokstoornis onder Middel-

Nadere informatie

in andere aarde Een onderzoek naar kansspelproblematiek onder allochtone Nederlanders D. de Bruin, M. Fris, R. Braam, H. Verbraeck

in andere aarde Een onderzoek naar kansspelproblematiek onder allochtone Nederlanders D. de Bruin, M. Fris, R. Braam, H. Verbraeck in andere aarde Een onderzoek naar kansspelproblematiek onder allochtone Nederlanders D. de Bruin, M. Fris, R. Braam, H. Verbraeck Kansspelen in andere aarde Een onderzoek naar kansspelproblematiek onder

Nadere informatie

Samenvatting. Samenvatting

Samenvatting. Samenvatting Samenvatting Op grond van klinische ervaring en wetenschappelijk onderzoek, is bekend dat het gezamenlijk voorkomen van een pervasieve ontwikkelingsstoornis en een verstandelijke beperking tot veel bijkomende

Nadere informatie

Nederlandse samenvatting

Nederlandse samenvatting Addendum A 173 Nederlandse samenvatting Het doel van het onderzoek beschreven in dit proefschrift was om de rol van twee belangrijke risicofactoren voor psychotische stoornissen te onderzoeken in de Ultra

Nadere informatie

GEMEENTEBLAD 2000 nr. 53

GEMEENTEBLAD 2000 nr. 53 GEMEENTEBLAD 2000 nr. 53 De raad der gemeente Maassluis; gelezen het voorstel van het college van burgemeester en wethouders d.d. 11 juli 2000; bijlage nr. 6.6; gelet op het bepaalde in artikel 30, 31

Nadere informatie

Tweede Kamer der Staten-Generaal

Tweede Kamer der Staten-Generaal Tweede Kamer der Staten-Generaal 2 Vergaderjaar 2010 2011 24 557 Kansspelen Nr. 130 BRIEF VAN DE STAATSSECRETARIS VAN VEILIGHEID EN JUSTITIE Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Den

Nadere informatie

Gokverslaving: Wetenschappelijke inzichten, klinische realiteiten en ethische inzet

Gokverslaving: Wetenschappelijke inzichten, klinische realiteiten en ethische inzet Gokverslaving: Wetenschappelijke inzichten, klinische realiteiten en ethische inzet Jean-Marc TRIFFAUX, MD, PhD, Universiteit van Luik Voorzitter van het Verantwoord Spelcomité van de Nationale Loterij

Nadere informatie

Neurocognitive Processes and the Prediction of Addictive Behaviors in Late Adolescence O. Korucuoğlu

Neurocognitive Processes and the Prediction of Addictive Behaviors in Late Adolescence O. Korucuoğlu Neurocognitive Processes and the Prediction of Addictive Behaviors in Late Adolescence O. Korucuoğlu Nederlandse Samenvatting De adolescentie is levensfase waarin de neiging om nieuwe ervaringen op te

Nadere informatie

Deze brochure is een uitgave van: de kansspelautoriteit Postbus CG Den Haag Telefoon: _KSA_RO_PUBL_003_A5_Brochure.

Deze brochure is een uitgave van: de kansspelautoriteit Postbus CG Den Haag Telefoon: _KSA_RO_PUBL_003_A5_Brochure. Deze brochure is een uitgave van: de kansspelautoriteit Postbus 298 2501 CG Den Haag Telefoon: 070 302 1300 12135_KSA_RO_PUBL_003_A5_Brochure.indd 4 04-06-12 12:56 Kansspelen en de kansspelautoriteit 12135_KSA_RO_PUBL_003_A5_Brochure.indd

Nadere informatie

Middelgerelateerde en verslavingsstoornissen

Middelgerelateerde en verslavingsstoornissen Middelgerelateerde en verslavingsstoornissen Van DSM-IV naar DSM-5 Sietske Dellbrügge JACQUELINE HOVENS Denken over verslaving Moreel model Heropvoedingskampen Farmacologisch model Drankbestrijding Symptomatisch

Nadere informatie

Onderzoek in het kader van de 100 ste editie van de Internationale Vierdaagse Afstandsmarsen Nijmegen. Nienke Lammertink en Koen Breedveld

Onderzoek in het kader van de 100 ste editie van de Internationale Vierdaagse Afstandsmarsen Nijmegen. Nienke Lammertink en Koen Breedveld NEDERLANDERS OVER DE VIERDAAGSE Onderzoek in het kader van de 100 ste editie van de Internationale Vierdaagse Afstandsmarsen Nijmegen Nienke Lammertink en Koen Breedveld Mei 2016 1 Nederlanders over de

Nadere informatie

Durft u het risico aan?

Durft u het risico aan? Durft u het risico aan? Hoe het uitkeringspercentage van de vernieuwde Nederlandse Lotto te schatten? Ton Dieker en Henk Tijms De Lotto is in Nederland een grote speler op de kansspelmarkt. Met onderdelen

Nadere informatie

hoofdstuk 3 Hoofdstuk 4 Hoofdstuk 5

hoofdstuk 3 Hoofdstuk 4 Hoofdstuk 5 SAMENVATTING 117 Pas kortgeleden is aangetoond dat ADHD niet uitdooft, maar ook bij ouderen voorkomt en nadelige gevolgen kan hebben voor de patiënt en zijn omgeving. Er is echter weinig bekend over de

Nadere informatie

Clienttevredenheid verslavingskliniek Solutions Voorthuizen, een tussenrapportage

Clienttevredenheid verslavingskliniek Solutions Voorthuizen, een tussenrapportage Clienttevredenheid verslavingskliniek Solutions Voorthuizen, een tussenrapportage Auteurs: Dr. Gert-n Meerkerk Dr. Tim M. Schoenmakers Rotterdam, december 2011 IVO Instituut voor Onderzoek naar Leefwijzen

Nadere informatie

factsheet Verslag over de Nederlandse jongeren binnen een Europees onderzoek naar risicovol en verslavend internetgebruik

factsheet Verslag over de Nederlandse jongeren binnen een Europees onderzoek naar risicovol en verslavend internetgebruik Laura van Duin, Tim M. Schoenmakers, Lydian Veldhuis, Mari Janikian* IVO januari 213 factsheet Risico s in internetgebruik door jongeren Verslag over de se jongeren binnen een Europees onderzoek naar risicovol

Nadere informatie

PK Broeders Alexianen Tienen

PK Broeders Alexianen Tienen PROGRAMMA 09u30 Ontvangst Koffie 10u00 Verwelkoming en inleiding Ivo Vanschooland Dr. H. Peuskens Getuigenis Pauze Getuigenis Herman Hacour 12u00 Aperitief en lunch 14u00 Werkgroepen begeleid door: Hacour

Nadere informatie

Modernisering Kansspelbeleid. 1. Beleidsvisie 2. Europa 3. Verschillende kansspelen 4. Kansspelautoriteit 5. Verslavingszorg

Modernisering Kansspelbeleid. 1. Beleidsvisie 2. Europa 3. Verschillende kansspelen 4. Kansspelautoriteit 5. Verslavingszorg Modernisering Kansspelbeleid 1. Beleidsvisie 2. Europa 3. Verschillende kansspelen 4. Kansspelautoriteit 5. Verslavingszorg 20 september 2011 Kansspelen en DSP Waarom zit het kansspelbeleid in dezelfde

Nadere informatie

Gokken en (online) gokverslaving

Gokken en (online) gokverslaving 7 Gokken en (online) gokverslaving Tony van Rooij, Herm Kisjes en Ronny Willemen 1 Online gokverslaving is een nieuw fenomeen. In dit hoofdstuk staan we stil bij gokverslaving in brede zin, maar kijken

Nadere informatie

Diagnose en classificatie in de psychiatrie

Diagnose en classificatie in de psychiatrie Diagnose en classificatie in de psychiatrie Klinische Validiteit Research Betrouwbaarheid Prof dr Bert van Hemert psychiater en epidemioloog Afdelingshoofd psychiatrie DBC Kosten-baten 2 Diagnosen in de

Nadere informatie

Modernisering Kansspelen...de aftrap...

Modernisering Kansspelen...de aftrap... Modernisering Kansspelen......de aftrap... Dennis van Breemen EASG Seminar Het nederlandse kansspellandschap voordurend in beweging 28 maart 2013 2 Regeerakkoord We moderniseren het kansspelbeleid Online

Nadere informatie

Mogelijke verschuivingen in kansspelgedrag bij legaal aanbieden van online gokken

Mogelijke verschuivingen in kansspelgedrag bij legaal aanbieden van online gokken TNS Nipo Grote Bickersstraat 74 1013 KS Amsterdam t 020 5225 444 e info@tns-nipo.com www.tns-nipo.com Rapport Mogelijke verschuivingen in kansspelgedrag bij legaal aanbieden van online gokken Claudia Ros,

Nadere informatie

Draagvlakmonitor huisvesting vluchtelingen. Rapportage derde meting juni 2016

Draagvlakmonitor huisvesting vluchtelingen. Rapportage derde meting juni 2016 Draagvlakmonitor huisvesting vluchtelingen Rapportage derde meting juni 2016 Introductie Waarom dit onderzoek? Zijn Nederlanders de afgelopen maanden anders gaan denken over de opvang van vluchtelingen

Nadere informatie

Risico's van witwassen en terrorismefinanciering in de kansspelsector

Risico's van witwassen en terrorismefinanciering in de kansspelsector Dr. J. van der Knoop Decision Support Risico's van witwassen en terrorismefinanciering in de kansspelsector Quick scan 2 april 2017 dr. J. van der Knoop Samenvatting Titel: Risico's van witwassen en terrorismefinanciering

Nadere informatie

Wat levert het vaccineren tegen griep op?

Wat levert het vaccineren tegen griep op? Wat levert het vaccineren tegen griep op? Door Drs. Maurice de Hond (Peil.nl) Website RIVM: Elke winter krijgt gemiddeld ongeveer één op de tien mensen griep. Als u de jaarlijkse griepprik heeft gehad,

Nadere informatie

speciaal onderwijs lesbrief gokken UITGAVE: STICHTING VOORKOM! T (030) 637 31 44 E-MAIL: STICHTING@VOORKOM.NL WWW.VOORKOM.NL

speciaal onderwijs lesbrief gokken UITGAVE: STICHTING VOORKOM! T (030) 637 31 44 E-MAIL: STICHTING@VOORKOM.NL WWW.VOORKOM.NL speciaal onderwijs UITGAVE: STICHTING VOORKOM! T (030) 637 31 44 E-MAIL: STICHTING@VOORKOM.NL WWW.VOORKOM.NL inhoud LES 1: KENNISMAKING MET GOKKEN 3 HOE KUN JE GOKKEN? 3 WIE IS DE WINNAAR? 4 EENS OF ONEENS?

Nadere informatie

Huishoudens die niet gecontacteerd konden worden

Huishoudens die niet gecontacteerd konden worden 4.2. Participatiegraad Om de vooropgestelde steekproef van 10.000 personen te realiseren, werden 35.023 huishoudens geselecteerd op basis van het Nationaal Register. Met 11.568 huishoudens werd gepoogd

Nadere informatie

HOOFDSTUK 1: INLEIDING

HOOFDSTUK 1: INLEIDING 168 Samenvatting 169 HOOFDSTUK 1: INLEIDING Bij circa 13.5% van de ouderen komen depressieve klachten voor. Met de term depressieve klachten worden klachten bedoeld die klinisch relevant zijn, maar niet

Nadere informatie

Ondanks dat het in Nederland niet is toegestaan om alcohol te verkopen aan jongeren onder de 16 jaar, drinkt een groot deel van deze jongeren

Ondanks dat het in Nederland niet is toegestaan om alcohol te verkopen aan jongeren onder de 16 jaar, drinkt een groot deel van deze jongeren Ondanks dat het in Nederland niet is toegestaan om alcohol te verkopen aan jongeren onder de 16 jaar, drinkt een groot deel van deze jongeren alcohol. Dit proefschrift laat zien dat de meerderheid van

Nadere informatie

Summary & Samenvatting. Samenvatting

Summary & Samenvatting. Samenvatting Samenvatting De meeste studies na rampen richten zich op de psychische problemen van getroffenen zoals post-traumatische stress stoornis (PTSS), depressie en angst. Naast deze gezondheidsgevolgen van psychische

Nadere informatie

COMPULSIEF KOOPGEDRAG

COMPULSIEF KOOPGEDRAG COMPULSIEF KOOPGEDRAG GUIDO VALKENEERS Valkeneers, G. (in press). Compulsief koopgedrag. Een verkennend onderzoek met een nieuwe vragenlijst. Verslaving. *** 1 VERSLAVING AAN KOPEN Historiek en terminologie

Nadere informatie

Verordening op de speelautomaten en speelautomatenhallen Oosterhout

Verordening op de speelautomaten en speelautomatenhallen Oosterhout Verordening op de speelautomaten en speelautomatenhallen Oosterhout Wetstechnische informatie Gegevens van de regeling Overheidsorganisatie Officiële naam regeling Citeertitel Besloten door Deze versie

Nadere informatie

Langdurig ziekteverzuim van werknemers met een chronische ziekte of beperking Geeke Waverijn, Mieke Rijken

Langdurig ziekteverzuim van werknemers met een chronische ziekte of beperking Geeke Waverijn, Mieke Rijken Deze factsheet is een uitgave van het NIVEL. De gegevens mogen met bronvermelding (Langdurig ziekteverzuim van werknemers met een chronische ziekte of beperking, G. Waverijn & M. Rijken, NIVEL, januari

Nadere informatie

FACTSHEET GOKKEN. Gokken. www.vad.be. december 2014

FACTSHEET GOKKEN. Gokken. www.vad.be. december 2014 december 2014 Deze factsheet presenteert de belangrijkste cijfergegevens van het voorbije decennium over de omvang van gokken in Vlaanderen en België. We bespreken achtereenvolgens: - gokken door verschillende

Nadere informatie

Methodologie. Kwantitatieve studie

Methodologie. Kwantitatieve studie s Jongeren en kansspelen Jongeren en kansspelen December 2009 t u d i e Inhoudstafel Doelstellingen Methodologie Deelname aan kansspelen De verschillende kansspelen (deelname, types spelen, spelersprofiel)

Nadere informatie

Onderzoek heeft aangetoond dat een hoge mate van herstelbehoefte een voorspellende factor is voor ziekteverzuim. Daarom is in de NL-SH ook de relatie

Onderzoek heeft aangetoond dat een hoge mate van herstelbehoefte een voorspellende factor is voor ziekteverzuim. Daarom is in de NL-SH ook de relatie Samenvatting Gehoor en de relatie met psychosociale gezondheid, werkgerelateerde variabelen en zorggebruik. De Nationale Longitudinale Studie naar Horen Slechthorendheid is een veelvoorkomende chronische

Nadere informatie

HIER ZETTEN WE DAGELIJKS OP IN

HIER ZETTEN WE DAGELIJKS OP IN HIER ZETTEN WE DAGELIJKS OP IN HOLLANDCASINO.NL BIJ DOEN WE ER ALLES AAN OM U EEN LEUKE EN GEZELLIGE AVOND TE BEZORGEN. ONZE SPEELAUTOMATEN EN TAFELSPELEN ZORGEN VOOR SPANNING EN VERRASSING, ONZE RESTAURANTS

Nadere informatie

5. CONCLUSIES ONDERZOEK

5. CONCLUSIES ONDERZOEK 5. CONCLUSIES ONDERZOEK In dit hoofdstuk worden de conclusies van het onderzoek gepresenteerd. Achtereenvolgens worden de definitie van het begrip risicojongeren, de profielen en de registraties besproken.

Nadere informatie

Overlast park Lepelenburg

Overlast park Lepelenburg Overlast park Lepelenburg 1-meting oktober 2014 www.onderzoek.utrecht.nl Colofon Uitgave Afdeling Onderzoek Gemeente Utrecht Postbus 16200 3500 CE Utrecht 030 286 1350 onderzoek@utrecht.nl in opdracht

Nadere informatie

Wanneer de vlag de lading niet meer dekt: over het gebruik van labels voor stoornissen

Wanneer de vlag de lading niet meer dekt: over het gebruik van labels voor stoornissen Wanneer de vlag de lading niet meer dekt: over het gebruik van labels voor stoornissen Het moeilijke kind stelt ons vragen: Wie is de volwassene is die hem of haar zo moeilijk vindt? Met welke ver(w)achtingen

Nadere informatie

PREVALENTIE VAN PROBLEMATISCH SPEELGEDRAG ONDER DEELNEMERS AAN ONLINE KANSSPELEN

PREVALENTIE VAN PROBLEMATISCH SPEELGEDRAG ONDER DEELNEMERS AAN ONLINE KANSSPELEN PREVALENTIE VAN PROBLEMATISCH SPEELGEDRAG ONDER DEELNEMERS AAN ONLINE KANSSPELEN DICK DE BRUIN MAAIKE LABREE 2 Prevalentie van problematisch speelgedrag onder deelnemers aan online kansspelen Colofon de

Nadere informatie

Wat is gokken? GOKKEN VROEGER... ...EN NU

Wat is gokken? GOKKEN VROEGER... ...EN NU drugs abc gokken Spelen om geld is een oud en zeer verspreid fenomeen. De mogelijkheden om te gokken zijn de jongste decennia nog sterk toegenomen. Er zijn mensen die hun gokgedrag in goede banen kunnen

Nadere informatie

Factoren in de relatie tussen angstige depressie en het risico voor hart- en vaatziekten

Factoren in de relatie tussen angstige depressie en het risico voor hart- en vaatziekten Factoren in de relatie tussen angstige depressie en het risico voor hart- en vaatziekten In dit proefschrift werd de relatie tussen depressie en het risico voor hart- en vaatziekten onderzocht in een groep

Nadere informatie

Cliënttevredenheid verslavingskliniek SolutionS Center in Voorthuizen 2012

Cliënttevredenheid verslavingskliniek SolutionS Center in Voorthuizen 2012 Cliënttevredenheid verslavingskliniek SolutionS Center in Voorthuizen 2012 Auteurs: Dr. Gert-n Meerkerk Dr. Tim M. Schoenmakers Rotterdam, oktober 2012 IVO Instituut voor Onderzoek naar Leefwijzen en Verslaving

Nadere informatie

Gokverslaving. Inhoud. Inleiding. T. de Vos. Handboek Kinderen & Adolescenten (januari 2006)

Gokverslaving. Inhoud. Inleiding. T. de Vos. Handboek Kinderen & Adolescenten (januari 2006) Gokverslaving T. de Vos Handboek Kinderen & Adolescenten (januari 2006) Inhoud Inleiding Van spel tot gokverslaving Psychosociale aspecten Achtergronden en mogelijke oorzaken Diagnose Interventie Prognose

Nadere informatie

Discussion Summary Samenvatting Dankwoord Curriculum Vitae

Discussion Summary Samenvatting Dankwoord Curriculum Vitae chapter 7 Discussion Summary Samenvatting Dankwoord Curriculum Vitae 140 chapter 7 SAMENVATTING De bipolaire stoornis (of manisch-depressieve stoornis) is een stemmingsstoornis waarin episodes van (hypo)manie

Nadere informatie

SAMENVATTING SAMENVATTING. Werk en Psychische Gezondheid: Studies naar de invloed van werk kenmerken, sociale rollen en gender

SAMENVATTING SAMENVATTING. Werk en Psychische Gezondheid: Studies naar de invloed van werk kenmerken, sociale rollen en gender SAMENVATTING Werk en Psychische Gezondheid: Studies naar de invloed van werk kenmerken, sociale rollen en gender In de jaren negentig werd duidelijk dat steeds meer werknemers in Nederland, waaronder in

Nadere informatie

Kansspelbelasting. Voor organisatoren van kansspelen en prijswinnaars. Belastingdienst

Kansspelbelasting. Voor organisatoren van kansspelen en prijswinnaars. Belastingdienst Belastingdienst Kansspelbelasting Voor organisatoren van kansspelen en prijswinnaars Organiseert u wel eens een kansspel of hebt u een prijs gewonnen in een kansspel? Dan kunt u te maken krijgen met de

Nadere informatie

Vroeginterventie via het internet voor depressie en angst

Vroeginterventie via het internet voor depressie en angst Samenvatting 141 Vroeginterventie via het internet voor depressie en angst Hoofdstuk 1 is de inleiding van dit proefschrift. Internetbehandeling voor depressie en angst is bewezen effectief. Dit opent

Nadere informatie

Invloed van IT uitbesteding op bedrijfsvoering & IT aansluiting

Invloed van IT uitbesteding op bedrijfsvoering & IT aansluiting xvii Invloed van IT uitbesteding op bedrijfsvoering & IT aansluiting Samenvatting IT uitbesteding doet er niet toe vanuit het perspectief aansluiting tussen bedrijfsvoering en IT Dit proefschrift is het

Nadere informatie

Cliënttevredenheid verslavingskliniek SolutionS Center in Voorthuizen 2012

Cliënttevredenheid verslavingskliniek SolutionS Center in Voorthuizen 2012 Cliënttevredenheid verslavingskliniek SolutionS Center in Voorthuizen 2012 Auteurs: Dr. Gert-n Meerkerk Dr. Tim M. Schoenmakers Rotterdam, november 2012 IVO Instituut voor Onderzoek naar Leefwijzen en

Nadere informatie

VOORDRACHT MARJA APPELMAN TER GELEGENHEID VAN DE PRESENTATIE VAN DE WETENSCHAPSAGENDA TOEZICHT, 24 APRIL 2018, ACADEMIE VAN TOEZICHT

VOORDRACHT MARJA APPELMAN TER GELEGENHEID VAN DE PRESENTATIE VAN DE WETENSCHAPSAGENDA TOEZICHT, 24 APRIL 2018, ACADEMIE VAN TOEZICHT OOG VAN DE STORM VOORDRACHT MARJA APPELMAN TER GELEGENHEID VAN DE PRESENTATIE VAN DE WETENSCHAPSAGENDA TOEZICHT, 24 APRIL 2018, ACADEMIE VAN TOEZICHT Dames en heren, Ik dank Judith van Erp en Martijn van

Nadere informatie

GHB hulpvraag in Nederland

GHB hulpvraag in Nederland GHB hulpvraag in Nederland Belangrijkste ontwikkelingen van de hulpvraag voor GHB problematiek in de verslavingszorg 2007-2012 Houten, mei 2013 Stichting IVZ GHB hulpvraag in Nederland Belangrijkste ontwikkelingen

Nadere informatie

Onderzoek naar loot boxes Een buit of een last?

Onderzoek naar loot boxes Een buit of een last? Onderzoek naar loot boxes Een buit of een last? Samenvatting De Kansspelautoriteit heeft onderzoek gedaan naar loot boxes, ook wel crates, cases of packs genoemd. Loot boxes zijn een soort schatkistjes

Nadere informatie

rapporteerden. Er werden geen verschillen gevonden in schoolprestaties, spijbelgedrag en middelengebruik tussen de verschillende groepen.

rapporteerden. Er werden geen verschillen gevonden in schoolprestaties, spijbelgedrag en middelengebruik tussen de verschillende groepen. Samenvatting Samenvatting Depressie en angst zijn de meest voorkomende psychische stoornissen in de adolescentie met een enorme impact op het individu. Veel adolescenten rapporteren depressieve en angst

Nadere informatie

Mexicaanse Griep-onderzoek (april november 2009)

Mexicaanse Griep-onderzoek (april november 2009) Mexicaanse Griep-onderzoek (april november 2009) Meteen nadat de Mexicaanse griep voor het eerst in het nieuws kwam (eind april 2009) is via Peil.nl onderzoek hiernaar gedaan onder de Nederlandse bevolking.

Nadere informatie

SAMENVATTING bijlage Hoofdstuk 1 104

SAMENVATTING bijlage Hoofdstuk 1 104 Samenvatting 103 De bipolaire stoornis, ook wel manisch depressieve stoornis genoemd, is gekenmerkt door extreme stemmingswisselingen, waarbij recidiverende episoden van depressie, manie en hypomanie,

Nadere informatie

Van fanatiek gamen naar gameverslaving

Van fanatiek gamen naar gameverslaving Van fanatiek gamen naar gameverslaving Paul Zonneveld Directeur Behandeling / Psychiater Rogier Buningh Hoofd Counselors / Ervaringsdeskundige Missie en visie Missie Als niets meer werkt bieden wij een

Nadere informatie

Speciaal onderwijs LESBRIEF OVER GOKKEN UITGAVE: STICHTING VOORKOM! POSTBUS 91 3990 DB HOUTEN TELEFOON 030-6373144

Speciaal onderwijs LESBRIEF OVER GOKKEN UITGAVE: STICHTING VOORKOM! POSTBUS 91 3990 DB HOUTEN TELEFOON 030-6373144 Speciaal onderwijs LESBRIEF OVER GOKKEN UITGAVE: STICHTING VOORKOM! POSTBUS 91 3990 DB HOUTEN TELEFOON 030-6373144 Lesbrief over gokken INHOUD pagina Colofon: Deze lesbrief hoort bij het gokpreventieproject

Nadere informatie

Samenvatting (summary in Dutch)

Samenvatting (summary in Dutch) Samenvatting (summary in Dutch) 149 Samenvatting (summary in Dutch) Één van de meest voorkomende en slopende ziektes is depressie. De impact op het dagelijks functioneren en op de samenleving is enorm,

Nadere informatie

Positieve, Negatieve en Depressieve Subklinische Psychotische Symptomen en het Effect van Stress en Sekse op deze Subklinische Psychotische Symptomen

Positieve, Negatieve en Depressieve Subklinische Psychotische Symptomen en het Effect van Stress en Sekse op deze Subklinische Psychotische Symptomen Positieve, Negatieve en Depressieve Subklinische Psychotische Symptomen en het Effect van Stress en Sekse op deze Subklinische Psychotische Symptomen Positive, Negative and Depressive Subclinical Psychotic

Nadere informatie

Managementsamenvatting

Managementsamenvatting Managementsamenvatting Achtergrond en aanleiding De huidige Wet op de kansspelen (Wok) verbiedt het zonder vergunning aanbieden van kansspelen of het bevorderen daarvan. Doelstelling van de wet is het

Nadere informatie

Psychosocial Problems in Cancer Genetic Counseling: Detecting and Facilitating Communication W. Eijzenga

Psychosocial Problems in Cancer Genetic Counseling: Detecting and Facilitating Communication W. Eijzenga Psychosocial Problems in Cancer Genetic Counseling: Detecting and Facilitating Communication W. Eijzenga Nederlandse samenvatting INLEIDING Mensen met een mogelijk verhoogde kans op kanker kunnen zich

Nadere informatie

Omdat uit eerdere studies is gebleken dat de prevalentie, ontwikkeling en manifestatie van gedragsproblemen samenhangt met persoonskenmerken zoals

Omdat uit eerdere studies is gebleken dat de prevalentie, ontwikkeling en manifestatie van gedragsproblemen samenhangt met persoonskenmerken zoals Gedragsproblemen komen veel voor onder kinderen en adolescenten. Als deze problemen ernstig zijn en zich herhaaldelijk voordoen, kunnen ze een negatieve invloed hebben op het dagelijks functioneren van

Nadere informatie

Sint Jansstraat 2C Goudsesingel 184 Telefoon 050-313 40 52 Telefoon 010-425 92 12 Fax 050-312 75 26 Fax 010-476 83 76

Sint Jansstraat 2C Goudsesingel 184 Telefoon 050-313 40 52 Telefoon 010-425 92 12 Fax 050-312 75 26 Fax 010-476 83 76 VOORSTUDIE SOFTDRUGSGEBRUIK JONGERENROTTERDAM COLOFON St. INTRAVAL Postadres: Postbus 1781 9701 BT Groningen E-mail info@intraval.nl www.intraval.nl Kantoor Groningen: Kantoor Rotterdam: Sint Jansstraat

Nadere informatie

Monitoring gebruikerstevredenheid invoering 130 km/h

Monitoring gebruikerstevredenheid invoering 130 km/h TNS Nipo Grote Bickersstraat 74 1013 KS Amsterdam t 020 5225 444 e info@tns-nipo.com www.tns-nipo.com Rapport Monitoring gebruikerstevredenheid invoering 130 km/h Rick Heldoorn & Matthijs de Gier H1630

Nadere informatie

Profielwerkstuk Wiskunde A Loterijen in Nederland: Staatsloterij en Lotto

Profielwerkstuk Wiskunde A Loterijen in Nederland: Staatsloterij en Lotto Profielwerkstuk Wiskunde A Loterijen in Nederland: Staatsloterij en Lotto Profielwerkstuk door een scholier 2944 woorden 7 mei 2003 5,9 137 keer beoordeeld Vak Wiskunde A Inleiding Na een teleurstellende

Nadere informatie

Uit huis gaan van jongeren

Uit huis gaan van jongeren Arie de Graaf en Suzanne Loozen Jaarlijks verlaten bijna een kwart miljoen jongeren het ouderlijk huis. Een klein deel van hen is al vóór de achttiende verjaardag uit huis gegaan. De meeste jongeren gaan

Nadere informatie

Aanvullende reactie Centrum voor Verantwoord Spelen t.a.v. wetsvoorstel "Kansspelen Op Afstand"

Aanvullende reactie Centrum voor Verantwoord Spelen t.a.v. wetsvoorstel Kansspelen Op Afstand Aanvullende reactie Centrum voor Verantwoord Spelen t.a.v. wetsvoorstel "Kansspelen Op Afstand" 28 oktober 2014 Centrum voor Verantwoord Spelen (Yvon Jansma & Rolf Slotboom) info@centrumvoorverantwoordspelen.nl,

Nadere informatie

Cover Page. The handle holds various files of this Leiden University dissertation.

Cover Page. The handle   holds various files of this Leiden University dissertation. Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/28630 holds various files of this Leiden University dissertation. Author: Haan, Anna Marte de Title: Ethnic minority youth in youth mental health care :

Nadere informatie

Dit proefschrift presenteert de resultaten van het ALASCA onderzoek wat staat voor Activity and Life After Survival of a Cardiac Arrest.

Dit proefschrift presenteert de resultaten van het ALASCA onderzoek wat staat voor Activity and Life After Survival of a Cardiac Arrest. Samenvatting 152 Samenvatting Ieder jaar krijgen in Nederland 16.000 mensen een hartstilstand. Hoofdstuk 1 beschrijft de achtergrond van dit proefschrift. De kans om een hartstilstand te overleven is met

Nadere informatie

Praktische opdracht Wiskunde A Loterijen in Nederland

Praktische opdracht Wiskunde A Loterijen in Nederland Praktische opdracht Wiskunde A Loterijen in Ne Praktische-opdracht door een scholier 2000 woorden 12 november 2003 7 25 keer beoordeeld Vak Wiskunde A Inleiding Loterijen bestaan al een lange tijd. Vroeger

Nadere informatie

Datum 21 december 2015 Betreft Beantwoording Kamervragen van de leden Ronnes en Oskam (beiden CDA) over binaire opties

Datum 21 december 2015 Betreft Beantwoording Kamervragen van de leden Ronnes en Oskam (beiden CDA) over binaire opties > Retouradres Postbus 20201 2500 EE Den Haag De Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Postbus 20018 2500 EA DEN HAAG Korte Voorhout 7 2511 CW Den Haag Postbus 20201 2500 EE Den Haag www.rijksoverheid.nl

Nadere informatie

ONDERZOEK GENOTMIDDELENGEBRUIK SCHOLIEREN BASISONDERWIJS DEN HAAG 2003

ONDERZOEK GENOTMIDDELENGEBRUIK SCHOLIEREN BASISONDERWIJS DEN HAAG 2003 RIS128575b_10-JUN-2005 ONDERZOEK GENOTMIDDELENGEBRUIK SCHOLIEREN BASISONDERWIJS DEN HAAG 2003 Beknopt verslag ten behoeve van de deelnemende scholen April 2005 Dienst OCW / GGD Den Haag Epidemiologie en

Nadere informatie

Toezichtagenda Datum 21 januari Consultatieversie

Toezichtagenda Datum 21 januari Consultatieversie Toezichtagenda 2019 Datum 21 januari 2019 Status Consultatieversie Colofon Afzendgegevens Kansspelautoriteit Rijnstraat 50 2515 XP Den Haag Postbus 298 2501 CG Den Haag www.kansspelautoriteit.nl 3 Inleiding...

Nadere informatie

Alleen-Pinnen-Monitor

Alleen-Pinnen-Monitor 1 Alleen-Pinnen-Monitor Perceptie van alleen-pinnen kassa s 2 e meting Erwin Boom & Markus Leineweber, 11 september 2012 Uitgevoerd in opdracht van de Betaalvereniging Nederland en Stichting BEB Vertrouwelijk

Nadere informatie

Proefschrift. Cannabis use, cognitive functioning and behaviour problems. Merel Griffith - Lendering. Samenvatting

Proefschrift. Cannabis use, cognitive functioning and behaviour problems. Merel Griffith - Lendering. Samenvatting Proefschrift Cannabis use, cognitive functioning and behaviour problems Merel Griffith - Lendering Samenvatting Het gebruik van cannabis is gerelateerd aan een breed scala van psychische problemen, waaronder

Nadere informatie