INDVERSLAG VAN DE DESKUNDIGENGROEP INZAKE DE OVERDRACHT VAN KLEINE EN MIDDELGROTE ONDERNEMINGEN. Mei 2002

Transcriptie

1 INDVERSLAG VAN DE DESKUNDIGENGROEP INZAKE DE OVERDRACHT VAN KLEINE EN MIDDELGROTE ONDERNEMINGEN Mei 2002

2 Juridische kennisgeving Dit project is uitgevoerd met deskundigen op het gebied van bedrijfsoverdrachten, die door de lidstaten zijn benoemd in het kader van de Best-procedure van het Directoraatgeneraal Ondernemingen van de Europese Commissie. Hoewel de werkzaamheden onder auspiciën van ambtenaren van de Commissie zijn verricht, geven de meningen in dit document niet noodzakelijkerwijs het standpunt van de Europese Commissie weer. Reproductie is toegestaan, mits met bronvermelding. Voor nadere informatie kunt u zich wenden tot Europese Commissie Directoraat-generaal Ondernemingen Eenheid B.1 Verbetering van de steunmaatregelen voor ondernemingen B-1049 Brussel Fax: (32) (0) Entr-Business-Support@cec.eu.int ss/index.htm 2

3 INHOUDSOPGAVE LEDEN VAN DE DESKUNDIGENGROEP...5 SAMENVATTING INLEIDING ACHTERGROND: AARD EN OMVANG VAN DE BEDRIJFSOVERDRACHTEN WETTELIJKE MAATREGELEN Naamloze vennootschap met één vennoot Vereenvoudigde naamloze vennootschap en administratieve en boekhoudkundige vereenvoudiging Omzetting van personenvennootschappen in kapitaalvennootschappen en vice versa Continuïteit van personenvennootschappen Onenigheid tussen samenwerkende ondernemers Andere voorstellen Nieuwe wettelijke maatregelen BELASTINGMAATREGELEN Successie- en schenkingsrechten Overdracht van een onderneming binnen de familie Speciale regels voor bedrijven Overdracht van een bedrijf aan derden Maatregelen die de overdracht aan derden vergemakkelijken Belastingverlichting voor de opbrengst van een overdracht die opnieuw in een andere kleine of middelgrote onderneming wordt geïnvesteerd Belastingverlichting bij vervroegde uittreding Bedrijfsoverdracht aan werknemers Specifieke maatregelen om de overdracht aan werknemers te vergemakkelijken Overige voorstellen Verbeterde coördinatie Nieuwe belastingmaatregelen ONDERSTEUNENDE MAATREGELEN Faciliteiten Bewustwording van ondernemers

4 Informatie Onderwijs en scholing Begeleiding/advisering Overdrachtsmarkt Financiën Andere voorstellen One-stop-shops voor bedrijfsoverdrachten De start van nieuwe bedrijven vergeleken met bedrijfsoverdrachten Indicatoren ANALYSE VAN DE HUIDIGE SITUATIE Wettelijke en fiscale maatregelen Ondersteunende maatregelen Nationale situatie DE TOEKOMST VAN DE BEDRIJFSOVERDRACHT CONCLUSIES...48 BIJLAGE 1: NADERE STATISTISCHE GEGEVENS OVER BEDRIJFSOVERDRACHTEN...51 BIJLAGE 2: VERGELIJKENDE TABELLEN VAN DOOR DE LIDSTATEN GENOMEN WETTELIJKE EN FISCALE MAATREGELEN...54 BIJLAGE 3: GOEDE WERKWIJZEN BELASTINGMAATREGELEN Successie- en schenkingsrechten Bedrijfsoverdracht aan derden STEUNMAATREGELEN Informatie Onderwijs en opleiding Begeleiding/advisering Overdrachtsmarkt Financiën...77 BIJLAGE 4: AANBEVELING VAN DE COMMISSIE INZAKE DE OVERDRACHT VAN KLEINE EN MIDDELGROTE ONDERNEMINGEN

5 LEDEN VAN DE DESKUNDIGENGROEP Land Naam Organisatie België Dhr. Marc Roelands Ministerie van Middenstand en Landbouw Denemarken Dhr. Peter Dalkiær TIC, Københavns amt Duitsland Dhr. Stefan Heidkamp Junior Chamber Germany Griekenland Spanje Frankrijk Italië Dhr. Oliver Jünger/ Dhr. Elmar Rücker Mevr. Anna Maria Heidenreich Dhr. Dirk Palige Dhr. Dimitris Assimakopoulos Mevr. Fátima Mínguez Llorente Mevr. Françoise Charbin Dhr. Carlo Spagnoli Dhr. Toni Brunello Deutsche Ausgleichsbank Deutscher Industrie- und Handelskammertag DIHK Zentralverband Deutsches Handwerk ZDH General Confederation of Small and Medium-sized Enterprises Dirección General de la PYME, Ministerio de Economía Agence pour la création d entreprises APCE Unioncamere - Unione Italiana delle Camere di Commercio StudioCentroVeneto Luxemburg Dhr. Charles Bassing Chambre des Métiers du Grand- Duché de Luxembourg Nederland Oostenrijk Dhr. Robert van Engelenburg Dhr. Joop Kommers Dhr. Christian Lettmayr/ Dhr. Peter Voithofer Raad voor het Zelfstandig Ondernemerschap RZO Österreichisches Institut für Gewerbe- und Handelsforschung Portugal Dhr. Luis Dias Instituto de Apoio às Pequenas e Médias Empresas e ao Investimento/Direcção de Políticas para a Inovação Empresarial IAPMEI / DRIE Finland Dhr. Kai Karsma Ministry of Trade and Industry, Industries Department Europese Commissie Mevr. Kirsi Ekroth- Manssila Directoraat-generaal Ondernemingen elmar.ruecker@ dtabruessel.de heidenreich.anna@ bruessel.dihk.de palige@zdh-brussels.com oeze01@otenet.gr fminguez@ipyme.org charbin@apce.com carlo.spagnoli@ unioncamere.it toni.brunello@studio centroveneto.com charles.bassing@cdm.lu engelenburg@rzo.nl kommers@rzo.nl p.voithofer@ifgh.ac.at kai.karsma@ktm.fi kirsi.ekrothmanssila@cec.eu.int De groep is zes keer bijeengekomen onder het voorzitterschap van de Commissie. Het verslag is gebaseerd op de bijdragen van de deskundigen en is samengesteld door de Commissie. 5

6 SAMENVATTING In dit verslag wordt onder bedrijfsoverdracht verstaan de overdracht van de eigendom van een onderneming aan een andere persoon of onderneming die de continuïteit en commerciële activiteit van de onderneming waarborgt. Deze overdracht kan plaatsvinden binnen de familie, door management buy-outs (verkoop aan leidinggevenden/werknemers buiten de familie) en verkoop aan buitenstaanders of bestaande bedrijven, met inbegrip van overnames en fusies. De deskundigengroep inzake de overdracht van kleine en middelgrote bedrijven (MKB) werd in november 2000 opgericht om de Commissie te helpen met het monitoren en beoordelen van de voortgang van de tenuitvoerlegging van de aanbeveling inzake de overdracht van kleine en middelgrote ondernemingen uit De groep was een centraal onderdeel van het BEST-project inzake de overdracht van bedrijven en bestond uit deskundigen afkomstig uit twaalf lidstaten. Haar taken omvatten het inventariseren van nieuwe wettelijke, fiscale en ondersteunende maatregelen die zijn genomen sinds 1998, toen de eerste evaluatie plaatsvond, het beoordelen van de genomen maatregelen, het analyseren van de uitvoering van de ondersteunende maatregelen en het doen van voorstellen voor verdere actie. Bij het in kaart brengen van de maatregelen die door de lidstaten zijn genomen, kwamen de deskundigen tot de bevinding dat: alle lidstaten enkele maatregelen hadden genomen naar aanleiding van de aanbeveling van de Commissie, maar dat: op meer dan de helft van de potentiële actieterreinen geen enkele maatregel was genomen; maar liefst dertien lidstaten speciale regels hebben voor successie- en schenkingsrechten in geval van bedrijfsoverdracht; tien lidstaten maatregelen hebben genomen om de overdracht aan derden te vereenvoudigen; er enkele terreinen zijn waarop meer dan twee derde van de lidstaten geen maatregelen heeft genomen. De deskundigengroep stelde vast dat van de aanbevelingen op wettelijk en fiscaal gebied de volgende vijf terreinen zijn voor de overdracht van bedrijven het belangrijkst: maatregelen ter vereenvoudiging van de bedrijfsoverdracht aan derden; specifieke maatregelen ter vereenvoudiging van de overdracht aan werknemers; speciale regels voor successie- en schenkingsrechten in geval van bedrijfsoverdracht; belastingverlichting voor vervroegde pensionering van de overdragende ondernemer; belastingverlichting voor geld dat is ontvangen uit een overdracht en vervolgens opnieuw is geïnvesteerd in een ander MKB-bedrijf. 6

7 De deskundigen benadrukken dat lidstaten die voorstellen doen voor nieuwe wetgeving met gevolgen voor bedrijfsoverdrachten, met inbegrip van belastingmaatregelen, erop moeten toezien dat de voorwaarden voor de overdracht van bedrijven niet verslechteren. Talloze instanties bieden ondersteuning bij bedrijfsoverdrachten. Deze wordt echter niet altijd op een gestructureerde manier aangeboden en hoeft dus niet per definitie de beoogde doelgroepen te bereiken. Bewustmaking, het verstrekken van informatie over de beschikbare ondersteuning, het aanbieden van speciale cursussen over bedrijfsoverdrachten, het opnemen van de bedrijfsoverdracht in het lesprogramma van ondernemersopleidingen, begeleiding en advisering, de inrichting van markten voor kopers en verkopers van bedrijven en de beschikbaarstelling van financiering zijn belangrijke middelen om bedrijfsoverdrachten te vereenvoudigen en te ondersteunen. Dit verslag belicht voorbeelden van goede werkwijzen uit verschillende lidstaten op al deze gebieden. Volgens de deskundigen is pensionering van de ondernemer nog steeds zeer vaak de reden van bedrijfsoverdrachten, maar de bedrijfsoverdrachten om andere persoonlijke redenen nemen in aantal toe, evenals de bedrijfsoverdrachten aan derden, buiten de familie. Er bestaat op Europees niveau een gebrek aan vergelijkbare gegevens over bedrijfsoverdrachten, maar op basis van nationale onderzoeksgegevens kan worden geschat dat de eigendom van ongeveer een derde van de ondernemingen zal worden overgedragen in de komende 10 jaar (variërend van 25-40% afhankelijk van de lidstaat). Dit komt overeen met een overdracht van ten minste kleine en middelgrote ondernemingen per jaar, waarvan ondernemingen met werknemers, die goed zijn voor 2,1 miljoen banen, en ondernemingen zonder personeel. Als gevolg daarvan is er in de komende jaren naar verwachting een stijgende vraag naar toekomstige potentiële MKB-kopers/eigenaren, wat meer aandacht zal vragen voor het motiveren en de scholing van deze mensen. De waarden en opvattingen van bedrijfseigenaren zijn veranderd. Ondernemers uit de tijd vlak na de oorlog hadden hun bedrijven zelf opgebouwd. Jongere ondernemers hebben niet noodzakelijkerwijs dezelfde emotionele band met hun bedrijven. Ze zijn meer geneigd hun onderneming om persoonlijke redenen te verkopen en ze wisselen vaak tussen werken als zelfstandige en werken in loondienst of richten misschien achtereenvolgens een aantal bedrijven op ( serieel ondernemerschap). Deze tendens om tijdens het werkzame leven meerdere bedrijven te bezitten, kan leiden tot een grotere bedrijfsdynamiek en innovatie. MKB-eigenaren hebben de neiging om zich de jaren voor hun pensionering minder in te spannen voor de ontwikkeling en uitbreiding van hun onderneming. Daarom kan de toenemende tendens tot overdracht van bedrijven voor de pensionering ertoe bijdragen dat veel potentieel niet verloren gaat en de waarde van de bedrijven niet zal verminderen. Ondanks specifieke verschillen tussen de lidstaten is er sprake van dezelfde tendensen in alle lidstaten: bedrijfsoverdrachten staan hoger op de beleidsagenda wegens het grote en stijgende aantal overdrachten in de komende tien jaar; een toenemend aantal bedrijfsoverdrachten zal plaatsvinden buiten de familie aan derden; 7

8 een toenemend aantal ondernemers zal slechts voor een kortere periode, niet een leven lang, in hetzelfde bedrijf blijven; persoonlijke beslissingen (vervroegde pensionering, verandering van beroep, belangen of gezinssituatie enz.) en een zich wijzigende concurrentiesituatie (veranderende markten, nieuwe producten, nieuwe distributiekanalen enz.) en niet alleen de leeftijd zullen een reden zijn voor overdracht. Met het oog op deze tendensen en uitdagingen doet de deskundigengroep de volgende aanbevelingen: de oprichting van een Europees centrum voor bedrijfsoverdrachten, dat de werkzaamheden van de nationale activiteiten coördineert en vergemakkelijkt; het opzetten van een Europese databank/markt van Europese verkopers en kopers, die de activiteiten van bestaande nationale databanken koppelt, en stimulering van het opzetten van centrale databanken in landen waar deze nog niet bestaan; de organisatie van regelmatig plaatsvindende Europese seminars/bijeenkomsten/fora; de ontwikkeling van alternatieve of aanvullende gerichte scholing en managementsinstrumenten; door de overheid geïnitieerde ondersteuningsprogramma's en -onderzoek; evenveel aandacht voor overdrachten als voor nieuwe bedrijven. De aandacht van beleidsmakers mag ook op langere termijn niet verslappen om onnodige bedrijfssluitingen te voorkomen en ondernemerschap, groei en ontwikkeling te bevorderen. Daarom wordt er bij de Commissie op aangedrongen om in nauwe samenwerking met de lidstaten een gedetailleerd actieplan op te stellen, waarin wordt beschreven hoe en wanneer de aanbevelingen van de deskundigengroep ten uitvoer zullen worden gelegd. 8

9 1. INLEIDING In december 1994 hechtte de Commissie haar goedkeuring aan een aanbeveling inzake de overdracht van kleine en middelgrote ondernemingen 1. In deze aanbeveling stelde de Commissie regelgevende en ondersteunende maatregelen vast die de overdracht van bedrijven zouden kunnen vergemakkelijken. Als vervolg hierop verscheen in maart 1998 een mededeling 2 waarin verslag werd uitgebracht over de voortgang die de lidstaten eind december 1996 al hadden geboekt. Het voorliggende document is de basis voor een vervolg op de mededeling van de Commissie uit 1998 en is het resultaat van het werk van een deskundigengroep inzake de overdracht van kleine en middelgrote ondernemingen, die in november 2000 werd opgericht. De taken van de groep waren: (1) het verifiëren en completeren van de door de lidstaten genomen maatregelen, die door de Commissie waren verzameld. Het analyseren van de huidige stand van zaken betreffende de tenuitvoerlegging van de aanbeveling uit 1994 en het beoordelen van de doeltreffendheid van de belangrijkste maatregelen; (2) het verifiëren van de maatregelen op het gebied van bedrijfsoverdrachten in de databank met gegevens over de steunverlening en het inventariseren van nieuwe maatregelen in de deelnemende landen (b.v. maatregelen op het gebied van bewustmaking, scholing, grensoverschrijdende thema's en markten); (3) het vaststellen welke van deze maatregelen als goede werkwijzen in de databank kunnen worden opgenomen; (4) het analyseren van de uitvoering van de ondersteunende maatregelen (wie levert deze diensten momenteel, wat zouden de beste kanalen zijn om ze uit te voeren, de kwaliteit van de diensten, het bereik enz.); (5) het bespreken en opstellen van mogelijke indicatoren voor controle op de uitvoering van ondersteunende maatregelen in de lidstaten en het doen van voorstellen voor statistische werkzaamheden; (6) het leveren van ideeën over en aanbevelingen voor de huidige werkzaamheden en mogelijke toekomstige stappen die leiden tot een concreet actieplan. 1 2 Aanbeveling van de Commissie inzake de overdracht van kleine en middelgrote ondernemingen, PB L 385 van , blz. 14, en de begeleidende mededeling met de motivering van de aanbeveling, PB C 400 van , blz. 1. Mededeling van de Commissie inzake de overdracht van kleine en middelgrote ondernemingen, PB C 93 van , blz. 2. 9

10 2. ACHTERGROND: AARD EN OMVANG VAN DE BEDRIJFSOVERDRACHTEN In dit verslag wordt onder bedrijfsoverdracht verstaan de overdracht van de eigendom van een onderneming aan een andere persoon of onderneming die de continuïteit en commerciële activiteit van de onderneming waarborgt. Deze overdracht kan plaatsvinden binnen de familie, door management buy-outs (verkoop aan leidinggevenden/werknemers buiten de familie) en verkoop aan buitenstaanders of bestaande bedrijven, met inbegrip van overnames en fusies. In de meeste kleine en veel middelgrote bedrijven gaat de eigendomsoverdracht hand in hand met de overdracht van de functie van leidinggevende. In het geval van besloten vennootschappen met beperkte aansprakelijkheid kan een overdracht van 51 % van de aandelen worden beschouwd als een bedrijfsoverdracht. In het geval van naamloze vennootschappen, meestal grote bedrijven waar eigendom en leidinggevende functies gescheiden zijn, vinden overdrachten in de zin van dit verslag niet plaats, maar zijn van een geheel andere aard. In sommige gevallen worden ondernemingen uitsluitend verkocht of overgenomen voor het gebruik van het gebouw of de locatie en worden specifieke bedrijfsactiviteiten niet voortgezet. Dit mag in de context van dit verslag niet als een overdracht worden beschouwd. Voorts kan een aantal ondernemingen om verschillende redenen, zoals slecht winstpotentieel of faillissement, onoverdraagbaar zijn. In andere gevallen zullen ondernemers de voorkeur geven aan sluiting van een bedrijf boven overdracht of kunnen zij geen opvolger (koper) vinden. Bedrijfsoverdrachten zijn nog steeds zeer vaak het gevolg van pensionering van de ondernemer. Pensionering is echter slechts één reden voor de overdracht van bedrijven. Redenen voor een eerdere overdracht zijn andere persoonlijke beslissingen (vervroegde pensionering, verandering van beroep enz.), een zich wijzigende concurrentiesituatie (veranderende markten, nieuwe producten, nieuwe distributiekanalen enz.) of incidenten (scheiding, ziekte, dood enz.) die ook een belangrijke rol spelen. Momenteel zijn er weinig (betrouwbare) gegevens over bedrijfsoverdrachten beschikbaar en in de meeste gevallen niet op een regelmatige (jaarlijkse) basis. De omvang van dit verschijnsel en het belang ervan voor de ontwikkeling van de bedrijfsdemografie en de werkgelegenheid maken bewaking en regelmatige evaluatie van overdrachten noodzakelijk. Tabel 1 laat zien dat ongeveer 20% van de zelfstandigen ondernemers ouder is dan 55 jaar; afhankelijk van de lidstaat varieert dit van 10 tot 26%. Opgemerkt zij dat deze tabel slechts een ruwe schatting van de omvang van het probleem in de EUlidstaten geeft, omdat ervan wordt uitgegaan dat mannelijke en vrouwelijke ondernemers van 55 jaar of ouder binnen de komende tien jaar met pensioen zullen gaan. Verder wordt er in de tabel van uitgegaan dat het percentage zelfstandigen ondernemers dat ook na het bereiken van de 65-jarige leeftijd nog blijft werken, op hetzelfde niveau zal blijven als in Bovendien is pensionering slechts één reden voor bedrijfsoverdracht. Voor Duitsland en Oostenrijk is pensionering naar schatting de reden voor ongeveer 42-43% van de bedrijfsoverdrachten. Aangezien deze gegevens slechts valide zijn als ervan wordt uitgegaan dat de verschillende oorzaken in de lidstaten even zwaar wegen, moeten ze met grote omzichtigheid worden geïnterpreteerd. 10

11 Tabel 1: Leeftijdsstructuur van de zelfstandigen ondernemers 3 Land Zelfstandige ondernemers per leeftijdsgroep (%) L 90,00 10,00 F 84,96 15,04 B 84,74 15,26 FIN 82,95 17,05 A 82,61 17,39 NL 82,53 17,47 IRL 82,42 17,58 I 82,15 17,85 EL 80,92 19,08 E 80,20 19,80 UK 78,16 21,84 P 77,67 22,33 D 76,35 23,65 DK 75,86 24,14 S 73,79 26,21 EU-15 80,24 19,76 De vier tabellen in bijlage 1 tonen enkele gegevens die worden beschouwd als het meest relevant voor bedrijfsoverdrachten, maar zij geven ook aan dat er gebrek is aan strategische vergelijkbare informatie. Op basis van informatie die is verkregen uit nationale onderzoeken, moet ongeveer een derde van de ondernemingen in de komende 10 jaar worden overgedragen aan een nieuwe eigenaar (variërend van 25 tot 40% afhankelijk van de lidstaat) 4. Dit komt overeen met een overdracht van ten minste kleine en middelgrote ondernemingen per jaar, waarvan ondernemingen met werknemers (goed voor 2,1 miljoen banen, als ervan wordt uitgegaan dat een dergelijk bedrijf gemiddeld 7 werknemers heeft) en zonder personeel 5. Bedrijfsoverdrachten duren lang en verlopen niet altijd soepel. Over het algemeen kan worden vastgesteld dat er drie soorten problemen zijn die verband houden met de voorbereiding van bedrijfsoverdrachten. Het eerste type probleem is psychologisch of emotioneel. Veel ondernemers, met name degenen die hun eigen bedrijf zelf hebben opgericht en het gedurende een aantal jaren hebben opgebouwd, kunnen zich maar schoorvoetend losmaken en de overdracht van hun bedrijf voorbereiden. De overdracht van kennis en vaardigheden vindt zeer laat plaats, als het al gebeurt. Het gevolg is dat de overdracht vaak onvoldoende is voorbereid. Dit is niet alleen van belang voor de ondernemer die het bedrijf overdraagt, maar het beïnvloedt en beperkt ook de voorbereidingstijd voor de koper of de opvolger of hun naaste medewerkers. 3 Eurostat, Community Labour Force Survey Zelfstandigen ondernemers per leeftijdsgroep voor NACE 1D: afdelingen C-K. 4 5 Zie bijlage 1 voor de beschikbare gegevens. Enterprises in Europe, 6 th report,

12 Er is veel gesproken over de verschillende maatregelen die ter beschikking staan voor bedrijfsoverdrachten en over de problemen op fiscaal en juridisch gebied die erop van invloed zijn. Er zijn echter nog steeds veel onzichtbare, zachte of emotionele problemen die een belangrijke rol spelen bij overdrachten, vooral wanneer het gaat om familiebedrijven. Het gebrek aan planning en openheid kan heel ingrijpende, ernstige gevolgen hebben voor de continuïteit van het bedrijf in onverwachte situaties (ziekte, ongeval, overlijden). Dit is met name het geval in kleine bedrijven waar de ondernemer de volledige verantwoordelijkheid voor de firma op zich heeft genomen en er weinig plannen bestaan voor de toekomst van het bedrijf. Er kunnen ook problemen zijn als de overdragende ondernemer en de opvolger beiden verantwoordelijk zijn. Het tweede type probleem hangt samen met het complexe karakter van de bedrijfsoverdracht en met het feit dat de ondernemer geen ervaring heeft met of kennis heeft van de wijze waarop hij met deze situatie moet omgaan. De ondernemer weet niet altijd wie benaderd kan worden voor hulp of waar informatie te vinden is. Problemen die te maken hebben met de overdracht van kennis, behoren tot de mogelijke problemen die ondernemers vrezen (met name huidige eigenaren). Hoe moeten zij de impliciete kennis die de eigenaar bezit, overdragen aan de volgende generatie? Bovendien worden de overdracht van netwerken en relaties, de aarzeling om leidinggevende bevoegdheden te delen en de druk om de zaak succesvol te blijven leiden vaak beschouwd als potentiële problemen in een overdrachtssituatie. Het derde type obstakel wordt gevormd door de nationale wetgeving, met name het vennootschapsrecht, het belastingstelsel en de administratieve formaliteiten. Voorbeelden van dit soort problemen zijn hoge successie- en schenkingsrechten, financiën, problemen die de wijziging van de rechtsvorm van een bedrijf belemmeren op het moment dat er voorbereidingen worden getroffen voor de overdracht, en problemen die de continuïteit van personenvennootschappen belemmeren, als een van de vennoten sterft of met pensioen gaat. De problemen die bij een bedrijfsoverdracht spelen, zijn ook afhankelijk van de grootte van het bedrijf. Bij de overdracht van een groter bedrijf staan vaak veel banen op het spel. Als de overdracht van een kleiner bedrijf mislukt, zullen er minder banen op de tocht staan. Men moet er echter rekening mee houden dat 86% van de 9,1 miljoen ondernemingen met werknemers in de EU minder dan 10 werknemers heeft 6. De grootte van het bedrijf zegt ook iets over de wijze waarop wordt omgegaan met problemen op het gebied van de bedrijfsoverdracht. Eigenaren van grote bedrijven worden tegenwoordig gemakkelijker en vaker geassisteerd door specialisten, die hun gerichte aanwijzingen kunnen geven over de verschillende aspecten van de bedrijfsoverdracht (juridische, fiscale, financiële en beheerskwesties). Met de intermenselijke en psychologische aspecten lijkt minder rekening te worden gehouden in grote bedrijven, omdat deze vaak terzijde worden geschoven wegens de verstrekkende economische en financiële gevolgen van de overdracht. Niettemin zijn dit kwesties die aan de orde moeten worden gesteld en het is erg belangrijk dat 6 Enterprises in Europe, 6 th report,

13 eigenaren worden doordrongen van het feit dat planning van de continuïteit belangrijk is. In grotere bedrijven zijn vaak enkele daartoe aangewezen leidinggevenden belast met de continuïteitsplanning, die deel uitmaakt van een normaal, geïntegreerd proces van managementprognoses en -planning voor de toekomst. In dergelijke bedrijven wordt de overdracht op de een of andere manier gezien als één van de veranderingsprocessen in het bestaan van een onderneming. De overdracht wordt daarom beschouwd als een onderdeel van de bedrijfsvoering en wordt beheerd door middel van een project (of enkele min of meer geïntegreerde projecten). Eigenaren van kleine bedrijven zijn zich vaker niet bewust van het probleem van de continuïteit van hun bedrijf. Over het algemeen beschouwen zij hun bedrijf als een deel van zichzelf. Omdat ze erg druk zijn met hun dagelijkse gang van zaken, kunnen - of willen - ze doorgaans de eigendomsoverdracht van hun bedrijf niet zorgvuldig genoeg plannen. Ze bereiden zich althans niet op de bedrijfsoverdracht voor met behulp van een gestructureerd plan of project, omdat zij zich er niet altijd van bewust zijn hoe belangrijk dit is. Dit psychologische probleem is erg belangrijk, omdat het hen ervan weerhoudt de eerste stap te zetten. Deze eerste stap is de bewustwording van het probleem. Daarna kunnen zij de situatie systematisch analyseren om de overdracht en de continuïteit van hun bedrijf met de juiste instrumenten te plannen. In dit verslag zal worden getracht enkele van de bovengenoemde problemen te behandelen en mogelijke oplossingen aan te reiken. Probleem: een gebrek aan vergelijkbare gegevens over bedrijfsoverdrachten op Europees niveau. Mogelijke oplossing: in de toekomst moeten de handelsregisters in de lidstaten jaarlijks gegevens over bedrijfsoverdrachten verstrekken om een gedetailleerde analyse per regio en bedrijfstak mogelijk te maken. Ook moeten zij informatie over de kenmerken van de uitgevoerde overdrachten verstrekken. In de tussentijd moeten beleidsmakers zich verlaten op onderzoek op dit terrein om diepgaande informatie te verkrijgen over het aantal, geplande en uitgevoerde, overdrachten, de kenmerken van overdrachten en de ermee samenhangende problemen. Voorgestelde indicatoren: de volgende indicatoren worden voorgesteld voor de bewaking van bedrijfsoverdrachten. Op basis van deze indicatoren zou ook de overdrachtsprocessen en de ontwikkeling van adequaat beleid kunnen worden geëvalueerd. In het ideale geval zijn deze indicatoren ieder jaar beschikbaar. leeftijdsstructuur van MKB-eigenaren naar omvang van de onderneming; aantal bedrijfsoverdrachten per sector (NACE 1D, secties C-K); aantal bedrijfsoverdrachten naar omvang van de onderneming; aantal gestarte bedrijven; aantal gestopte bedrijven; bestaansduur van de onderneming bij de overdracht; soort overdracht (familie, werknemers, derden); overdrachtsvorm (vererving, schenking, verkoop, fusie enz.); reden voor overdracht (pensionering, ongeval, andere reden); eigendomsperiode (serieel ondernemerschap). 13

14 De volgende indicatoren kunnen niet worden bepaald zonder specifiek onderzoek en/of enquêtes en moeten daarom wellicht minder vaak worden verstrekt, bijvoorbeeld om de vijf jaar. aantal MKB-eigenaren dat een bedrijfsoverdracht plant (in de komende vijf of tien jaar); aantal MKB-eigenaren ouder dan 50 jaar dat geen bedrijfsoverdracht plant (in de komende vijf of tien jaar); aantal banen dat gemoeid is met geplande bedrijfsoverdrachten; tijdstip waarop de MKB-eigenaar gemiddeld met de planning van de overdracht is begonnen; geslaagde en mislukte overdrachten; redenen voor mislukte overdrachten. 14

15 3. WETTELIJKE MAATREGELEN Hoofdstuk 3 en 4 van dit verslag geven een overzicht van de belangrijkste wettelijke, fiscale en administratieve maatregelen die sinds 1998 door de lidstaten zijn genomen naar aanleiding van de aanbeveling van de Commissie uit Dit is gebeurd op basis van de antwoorden die in de zomer van 2000 van de lidstaten zijn ontvangen. De informatie over de twaalf lidstaten die aan de deskundigengroep hebben deelgenomen, is tijdens de werkzaamheden nog bijgewerkt. Overzichtstabellen met alle gerapporteerde wijzigingen zijn opgenomen in bijlage 2 van dit verslag. De wijzigingen sinds 1998, het jaar van de vorige evaluatie 7, zijn vet gedrukt Naamloze vennootschap met één vennoot Artikel 4, onder c, van de aanbeveling: de lidstaten wordt verzocht de mogelijkheid te verschaffen van oprichting van een naamloze vennootschap met slechts één vennoot. Spanje, Frankrijk, Italië en het Verenigd Koninkrijk hebben het minimumaantal vennoten dat is vereist voor de oprichting van een naamloze vennootschap verlaagd tot één Vereenvoudigde naamloze vennootschap en administratieve en boekhoudkundige vereenvoudiging Artikel 4, onder b, van de aanbeveling: de lidstaten wordt verzocht de kleine en middelgrote ondernemingen de mogelijkheid te bieden een naamloze vennootschap met een slechts zeer beperkt aantal aandeelhouders op te richten, waarvan de oprichting en het beheer eenvoudiger zijn ( ). De kleine Aktiengesellschaft in Duitsland is een naamloze vennootschap met een klein aantal aandeelhouders. Het is echter geen klein bedrijf in de zin van een geringe omzet of een klein aantal werknemers, zoals vaak wordt gedacht. Zolang alle aandeelhouders bekend zijn, worden veel vereenvoudigingen toegestaan, zoals de uitschrijving van een vergadering van aandeelhouders per aangetekende brief in plaats van per openbare aankondiging. Evenals iedere andere naamloze vennootschap kan de kleine Aktiengesellschaft worden opgericht met slechts één aandeelhouder. Het minimumkapitaal dat is vereist voor de oprichting, bedraagt euro. Op het moment van oprichting hoeft de contante inbreng slechts de helft van dat bedrag te zijn. In Denemarken hoeft een besloten vennootschap met beperkte aansprakelijkheid geen raad van commissarissen te hebben en er zijn geen verplichtingen ten aanzien van de nationaliteit van de leden van de raad van bestuur en de raad van commissarissen. Een besloten vennootschap met beperkte aansprakelijkheid met slechts één aandeelhouder hoeft geen jaarlijkse algemene vergadering te houden als het bedrijf geen raad van commissarissen heeft. 7 Mededeling van de Commissie inzake de overdracht van kleine en middelgrote ondernemingen, PB C 93 van , blz

16 In Nederland hoeven kleine en middelgrote ondernemingen geen raad van commissarissen meer te hebben en er zijn ook verkorte jaarrekeningen en eenvoudiger controleregelingen ingevoerd. Het Verenigd Koninkrijk verlicht de administratieve lasten voor kleine besloten vennootschappen door het versoepelen van bepalingen in de wet op de ondernemingen die anders van toepassing zouden kunnen zijn. Kleine bedrijven mogen bijvoorbeeld verkorte jaarrekeningen indienen en kunnen worden vrijgesteld van het verplichte accountantsonderzoek. Er zijn ook bepalingen die vrijstelling geven van jaarlijkse algemene vergaderingen Omzetting van personenvennootschappen in kapitaalvennootschappen en vice versa Artikel 4, onder a, d en e, van de aanbeveling: de lidstaten wordt verzocht: (a) in een omzettingsrecht voor de ondernemingen te voorzien, waardoor zij, zonder ontbinding van de onderneming noch de oprichting van een nieuwe onderneming, van de ene rechtsvorm naar een andere kunnen overgaan, (d) bij het belasten van de op de scheiding van management en de eigendomsrechten gerichte transacties de economische noodzaak van de rechtshandelingen te erkennen en (e) bij handelingen ter voorbereiding van de overdracht zoals inbreng van activa, fusie, splitsing, aandelenruil, zegelrecht, registratierecht en andere soortgelijke heffingen het beginsel van de fiscale neutraliteit toe te passen. België, Denemarken en Nederland hebben in hun wetgeving de mogelijkheid opgenomen om de rechtsvorm van een bedrijf te wijzigen. Vanaf 2001 is het in Nederland mogelijk om een kapitaalvennootschap om te zetten in een eenmanszaak zonder dat er vennootschapsbelasting hoeft te worden betaald. In Italië is het nu mogelijk om een personenvennootschap om te zetten in een kapitaalvennootschap, maar niet omgekeerd. In Zweden is wijziging van rechtsvorm ook mogelijk mits aan de voorwaarden in de belastingwetgeving is voldaan. Zweden heeft echter geen specifieke wetgeving voor de wijzing van rechtsvorm als zodanig Continuïteit van personenvennootschappen Artikel 5 van de aanbeveling: de lidstaten wordt verzocht: a) in het beginsel van de continuïteit van een personenvennootschap bij overlijden van een vennoot te voorzien, (b) in hun wetgeving een bepaling op te nemen volgens welke de akte van vennootschap/oprichting voorrang heeft boven de eenzijdige rechtshandelingen van een van de vennoten, (c) erop toe te zien dat het familierecht, het erfrecht en met name de regel van unanimiteit voor beslissingen die in geval van onverdeeldheid moeten worden genomen, de voortzetting van de onderneming niet in gevaar brengen en (d) erop toe te zien dat de terugstorting van het aandeel van de overledene het voortbestaan van de onderneming niet in gevaar kan brengen. Denemarken en Duitsland hebben het wettelijke beginsel van de continuïteit van personenvennootschappen in hun wetgeving opgenomen. 16

17 Teneinde de continuïteit van personenvennootschappen te verbeteren, heeft België het systeem van het administratiekantoor ingevoerd. Dit geeft het bedrijf de mogelijkheid zijn aandelen te certificeren en de rechten van de aandeelhouders te splitsen. De aandeelhouders die niet geïnteresseerd zijn in het bestuur van het bedrijf, kunnen een certificaat krijgen in ruil voor hun aandeel. Met dit certificaat behouden zij hun recht op dividend Onenigheid tussen samenwerkende ondernemers Bij een overdracht is er vrij vaak sprake van onenigheid tussen samenwerkende ondernemers; dit vormt een potentiële bedreiging voor het voortbestaan van de onderneming. Er moet daarom aandacht worden geschonken aan de oplossing van geschillen tussen de samenwerkende ondernemers, die ontstaan in het kader van overdrachten. In Italië kan onenigheid tussen samenwerkende ondernemers worden opgelost door middel van een cursus, waarbij senior- en junioraandeelhouders van verschillende familiebedrijven in gemengde groepen bijeenkomen voor een gerichte confrontatie. Ze vormen eerst kleine parallelle subgroepen, die zo zijn samengesteld dat leden van hetzelfde familiebedrijf niet in dezelfde groep komen. Voorts worden de deelnemers uitgenodigd om van rol te wisselen, van senior naar junior en omgekeerd. Vervolgens komen ze weer bijeen om hun conclusies te bespreken. Over het algemeen zeggen de mensen dat zij door een dergelijke ervaring plotseling het standpunt van hun verwanten beter begrijpen dan voordien, waarschijnlijk omdat zij zich minder beïnvloed voelen door emotionele banden. Omdat ze in een rationelere gemoedstoestand komen, leren zij van de positieve ervaringen die hun collega's hebben opgedaan met dialoog of door scheiding van de bedrijfsgoederen, terwijl de vitaliteit van de onderneming behouden blijft. Dit is een zeer doeltreffende manier gebleken om aandeelhouders te helpen hun mening te herzien en verschillende oplossingen in overweging te nemen. Als in Nederland de betrokken aandeelhouders niet in staat zijn om in een sfeer van wederzijds begrip een oplossing voor hun problemen te vinden, kan het conflict worden opgelost door de rechter. Een aandeelhouder wiens gedrag nadelig is voor de onderneming, kan gedwongen worden om zijn aandelen aan de andere aandeelhouders te verkopen. Als aandeelhouders één van hen onbillijk behandelen, zal de rechter hen gelasten om zijn aandelen te kopen, nadat eerst de waarde ervan is vastgesteld. De dreigende inschakeling van de rechter vormt in veel gevallen voldoende stimulans voor de betrokken partijen om hun conflicten zelf op te lossen Andere voorstellen Nieuwe wettelijke maatregelen Als lidstaten voorstellen doen voor nieuwe wetgeving die van invloed is op bedrijfsoverdrachten, moeten zij erop toezien dat de voorwaarden voor de overdracht van bedrijven niet verslechteren. 17

18 4. BELASTINGMAATREGELEN Successie- en schenkingsrechten Artikel 6 van de aanbeveling: de lidstaten wordt verzocht (a) de belasting op de strikt bedrijfsgebonden activa te verlichten in geval van overdracht langs de weg van schenking of erfopvolging, met inbegrip van de successierechten, de schenkingsrechten en het registratierecht, op voorwaarde dat de bedrijfsactiviteit op een geloofwaardige wijze voor een bepaalde minimumduur wordt voortgezet, (b) de erfgenamen de mogelijkheid te bieden de betaling van de schenkings- respectievelijk successierechten te spreiden of uit te stellen en hen vrijstelling van betaling van rente te verlenen en (c) erop toe te zien dat bij de fiscale evaluatie van de onderneming rekening mag worden gehouden met de ontwikkeling van die waarde tot enkele maanden na het overlijden van de ondernemer Overdracht van een onderneming binnen de familie In Griekenland zijn overdrachten van eenmanszaken, van aandelen in eenmanszaken of van vennootschappen onder firma aan de echtgenoot/echtgenote of de kinderen van de ondernemer per 1 januari 2001 vrijgesteld van belasting. (Goede werkwijze 1) In Spanje kan bij een overdracht mortis causa of inter vivos van een eenmanszaak, een beroepspraktijk of van aandelen in een rechtspersoon in bepaalde gevallen een verlaging van 95% van de waarde van de belastbare som worden toegepast, op voorwaarde dat de waarde gedurende 10 jaar gelijk blijft en dat de begiftigde gedurende diezelfde periode recht heeft op vrijstelling van successierechten (het laatste geldt in geval van een overdracht inter vivos). (Goede werkwijze 2) Ierland heeft zijn maximumtarief voor successierechten verlaagd tot 20%. Frankrijk heeft de belastingverlichting voor overdrachten tussen echtgenoten verhoogd van tot euro. Italië heeft de successie- en schenkingsrechten in hun geheel afgeschaft. Er zijn niet langer successierechten verschuldigd over erfenissen, ongeacht de waarde ervan en de mate van verwantschap tussen de betrokkenen. (Goede werkwijze 3) Luxemburg verleent een belastingverlichting van euro voor personenvennootschappen en besloten vennootschappen over een lening die is aangegaan voor de afbetaling van de erfgenamen die niet in het bedrijf geïnteresseerd zijn (contante vereffening). In Nederland is overdracht binnen de familie mogelijk zonder fiscale gevolgen voor de inkomstenbelasting. Dit staat bekend als de geruisloze overdracht. De belangrijkste voorwaarden waaraan moet worden voldaan, zijn dat de betrokken partij gedurende ten minste drie jaar medeondernemer binnen het bedrijf is geweest en akkoord gaat met de door de overdragende 8 Uitgebreidere beschrijvingen van goede werkwijzen zijn te vinden in bijlage 3. 18

19 ondernemer bepaalde balanswaarde. De ondernemer dient voorts ten minste 55 jaar oud te zijn of voor ten minste 45% arbeidsongeschikt. Het bedrijf kan in zijn geheel of gedeeltelijk worden overgedragen (eigendom tezamen met de opvolgers) en het moet overgedragen worden aan één of meer (klein)kinderen of hun echtgenoten. In geval van overlijden van de ondernemer kan de overdracht aan de weduwe/weduwnaar of één of meer van de andere erfgenamen ook plaatsvinden door middel van geruisloze overdracht. In dit geval moet een schriftelijk verzoek worden ingediend bij de belastinginspecteur. Wat successie- en schenkingsrechten betreft, wordt er in 2002 een vrijstelling voor vererving tussen partners ingevoerd van ten minste euro, zonder dat daar enige voorwaarde aan verbonden wordt Speciale regels voor bedrijven In België heeft Vlaanderen de successierechten verder verlaagd van 3% tot 0%. In Wallonië en Brussel zijn de successierechten verlaagd tot 3%. In de nationale wetgeving uit 1998 werden de schenkingsrechten verlaagd tot 3%. (Goede werkwijze 4) Spanje heeft een stap gezet in de strijd tegen fraude met bedrijfsoverdrachten, die plaatsvindt als de bedrijfsactiviteit eindigt wegens de accumulatie van schulden en vervolgens wordt voortgezet via een eigendomswisseling, waarbij de verplichting om de schulden te betalen wordt overgelaten aan degenen die het bedrijf voortzetten. Een arrest van de Hoge Raad van 15 augustus 2000 bepaalde dat belastingverplichtingen die voortvloeien uit opvolging in de uitoefening van bedrijfsactiviteiten en de uitoefening van werkzaamheden subsidiair zijn en niet hoofdelijk. De belastingautoriteiten mogen vorderingen in verband met de vereffening van schulden en verplichtingen die voortvloeien uit de uitoefening van bedrijfsactiviteiten en van werkzaamheden door natuurlijke personen, bedrijven en rechtspersonen, daarom niet meer zoals voorheen overdragen op de volgende eigenaren. Frankrijk heeft de schenkingsrechten voor bedrijfsoverdrachten met 50% verlaagd indien de overdragende ondernemer jonger is dan 65 jaar en met 30% indien de overdrager ouder is dan 65 jaar. Voor successierechten is onder bepaalde voorwaarden een vermindering van 50% van de geschatte waarde mogelijk voor onvoorbereide overdrachten. Het Verenigd Koninkrijk heeft de drempel voor belastbare activa verhoogd tot GBP (~ euro). Nederland verleent een vermindering van 30% over de waarde van alle bedrijfsactiva voor belasting. De betaling kan renteloos met meer dan tien jaar worden uitgesteld. De waarde van overheidsvergunningen zoals quota's is volledig vrijgesteld. Onder bepaalde voorwaarden bestaat ook de mogelijkheid tot volledige vrijstelling van inkomstenbelasting over kapitaalwinst. Een andere belangrijke verbetering is dat de taxatie van het bedrijf zal plaatsvinden op basis van de waarde als lopend bedrijf in plaats van op basis van de waarde op de overlijdensdag van de ondernemer. 19

20 In Oostenrijk wordt een vrijstelling van successie- en schenkingsrechten verleend van euro indien een volledig bedrijf of meer dan 25% van een personenvennootschap wordt overgedragen wegens een sterfgeval of als een schenking. In Finland worden geen schenkingsrechten geheven als er sprake is van een financiële tegenprestatie van meer dan 50% van de marktwaarde. Indien de belastingbetaler een aandeel in een personenvennootschap of aandelen in een bedrijf die recht geven op ten minste 10% van de eigendom in het bedrijf, verkoopt aan een nauwe verwant, is de kapitaalwinst belastingvrij. Ook bestaat de mogelijkheid tot volledige vrijstelling van successie- en schenkingsrechten als de continuïteit van het bedrijf en de werkgelegenheid gevaar lopen. In Zweden staan de regels toe dat de activa van een onderneming voor de heffing van successie- en schenkingsrechten worden getaxeerd op 30% van de nettowaarde Overdracht van een bedrijf aan derden Artikel 7, onder a, van de aanbeveling: de lidstaten wordt verzocht ten minste gedeeltelijke vrijstelling te verlenen van inkomstenbelasting op de meerwaarde van of de kapitaalwinst op de activa van een onderneming in geval van verkoop, met name wanneer de ondernemer de leeftijd van 55 jaar heeft bereikt, en de herinvestering van de winst op de verkoop van een onderneming in een andere onderneming met fiscale maatregelen aan te moedigen Maatregelen die de overdracht aan derden vergemakkelijken In België gelden de verlaagde tarieven voor successierechten, die genoemd zijn onder 4.1.2, ook voor derden. Duitsland heeft het progressieve effect van de belastingheffing verminderd door middel van een zogenaamde 1/5-methode. Dit betekent dat de belastingheffing op kapitaalwinst wordt berekend als vijf maal het verschil tussen de belasting op de inkomsten zonder kapitaalwinst en de belasting op de inkomsten plus een vijfde van de kapitaalwinst. Duitsland heeft voorts in 2000 het medeondernemer-decreet (Mitunternehmer-Erlaß) opnieuw ingevoerd (voor het eerst ingevoerd in 1979, afgeschaft in 1999). Het decreet geeft personenvennootschappen (ongeveer 80% van alle Duitse bedrijven) de mogelijkheid om activa over te dragen tussen het eigen vermogen van de bedrijven en het vermogen dat in het bezit is van de afzonderlijke vennoten, maar dat in het bedrijf op fiscaal neutrale wijze wordt gebruikt, wat bijvoorbeeld belangrijk is wanneer een bedrijfsoverdracht wordt voorbereid. In Nederland is het sinds 2001 mogelijk om een bedrijf ook aan een opvolger buiten de familiekring over te dragen via een geruisloze overdracht (zie 4.1.1), dat wil zeggen zonder fiscale gevolgen voor de inkomstenbelasting. (Goede werkwijze 5) 20