Ondernemen in Binnenland sterker, buitenland onzeker

Transcriptie

1 Ondernemen in 2016 Binnenland sterker, buitenland onzeker ING Economisch Bureau / december 2015

2 De Nederlandse economie 3 Bouw 31 Agrarische sector 63 De Nederlandse economie Woningbouw Akkerbouw Sectoren Utiliteitsbouw Groenten en fruit Infrasector Intensieve veehouderij De wereld 6 Installatiebranche Sierteelt Wereldeconomie Onderhoud, herstel en verbouw Zuivel Exportmarkten Commercieel vastgoed Horeca 70 Zakelijke dienstverlening 13 Transport en logistiek 39 Hotels Accountantskantoren Wegtransport Restaurants Flexbranche Binnenvaart Cafetaria's en fastservice Succesvolle ondernemers kijken vooruit en monitoren hun omgeving. Zo ontdekt u als ondernemer welke ontwikkelingen zich afspelen die voor uw bedrijf van belang kunnen zijn. Op basis van kennis, ervaring, historische cijfers en actuele trends geven de ING-economen in deze publicatie hun visie op de te verwachten economische prestaties in uw sector voor het komend jaar. Ik vertrouw erop dat deze informatie u helpt om het ondernemen makkelijker te maken en inzicht geeft in de kansen die zich in 2016 voordoen. Ik wens u een mooi, ondernemend en succesvol Juridische dienstverlening Organisatieadviesbureaus Reisbranche Software en services sector Industrie 21 Voedingsmiddelenindustrie Chemie Rubber en kunststofindustrie Metaalbewerking Elektrotechnische industrie Vervoer door de lucht Logistieke dienstverlening Groothandel 45 Agrarische producten Voedingsmiddelen Non-food Kapitaalgoederen Grondstoffen Detailhandel 52 Cafés Public sector 76 Woningcorporaties Lagere overheden Onderwijs Goede doelen Kinderopvang Gezondheidszorg 83 Eerstelijnszorg Machinebouw Supermarkten Geestelijke gezondheidszorg Transportmiddelenindustrie Foodspeciaalzaken Ziekenhuiszorg Grafische industrie Kleding Langdurige zorg Schoenen Annerie Vreugdenhil Directeur Zakelijk ING Nederland Woninginrichting Doe-het-zelf Consumentenelectronica Contactpersonen 89 Disclaimer 90 Persoonlijke verzorging Automotive ING Economisch Bureau 2 Ondernemen in 2016 / december 2015

3 De Nederlandse economie De Nederlandse economie Sectoren

4 De Nederlandse economie Binnenland sterker, buitenland onzeker De Nederlandse economie trekt in 2016 de opgaande lijn door. Consumenten en bedrijven dragen het meeste bij, geholpen door banengroei, belastingverlaging en een sterkere huizenmarkt. De export groeit ook, maar dan moet de wereldhandel wel herstellen. Sterkere binnenlandse vraag De inhaalrace zet door. De Nederlandse economie groeit in 2016, net als in 2015, harder dan gemiddeld in het eurogebied. Nederland was door een kopschuwe consument achterop geraakt, maar die laat weer vaker zijn geld rollen. Het consumentenvertrouwen stond sinds 2007 niet zo hoog. Meer bestedingsruimte Er kán ook meer worden uitgegeven. Vermogens nemen toe en de lonen stijgen sneller dan de prijzen. Ook komen er per saldo banen bij in Nederland. Het aantal vacatures stijgt al twee jaar op rij. De geplande belastingverlaging geeft de koopkracht in 2016 een extra impuls. Verder helpt de lage rente de huizenmarkt verder omhoog. Dat leidt ook tot meer bestedingen. Doordat de verkoopaantallen precrisisniveaus naderen, vlakt de toename wel af. Investeringen stijgen, maar minder hard Bedrijven zien hun afzet en productieniveaus stijgen en de winstgevendheid verbeteren. Zij investeren meer in machines en ICT. De groei van de investeringen in woningen koelt na een plus van 25% in 2015 volgend jaar af. Voorspellingen Economische groei (bbp) 1,0% 2,0% 2,5% Consumptie huishoudens 0,0% 1,7% 2,0% Bedrijfsinvesteringen 4,9% 10,6% 5,1% Export 4,0% 4,7% 4,8% Inflatie (CPI) 1,0% 0,7% 1,6% Werkloosheid (in %) 7,4% 6,9% 6,5% Huizenverkopen (in dzd) Bron: Macrobond, voorspellingen ING Economisch Bureau Banktegoeden wijzen op meer bestedingsruimte Reële groei ten opzichte van jaar eerder, in procenten Consumptie exclusief gas Tegoed op betaalrekeningen Bron: DNB, Macrobond, berekeningen ING Economisch Bureau Neerwaartse risico s vooral in buitenland Exporteurs profiteren in 2016 van de goedkopere euro. Ook trekt de wereldhandel naar verwachting aan, al hangt dat sterk af van herstel in opkomende markten (zie pagina 10). Als de groei daar juist verder afkoelt, hebben vooral Nederlandse exporteurs van eigen makelij daar last van. Volgend jaar wordt een goed jaar voor de consument: we verwachten de hoogste groei van de inkomens en de consumptie in 15 jaar. Marieke Blom, Hoofdeconoom ING Nederland ING Economisch Bureau 4 Ondernemen in 2016 / december 2015

5 Sectoren Derde jaar van groei in alle marktsectoren Alle Nederlandse bedrijfssectoren groeien in De hoogste groei is te vinden in de bouw en de zakelijke dienstverlening. De detailhandel en horeca profiteren van toenemende koopkracht en vertrouwen onder consumenten. Door de afkoeling van opkomende economieën blijft de groei in de industrie gematigd. De bezuinigingen in de zorg, zorgen in deze sector nog niet voor groei in Hoogste groei in zakelijke dienstverlening en bouw De omzetten in de zakelijke dienstverlening nemen in 2016 snel toe. De sector profiteert van de breder gedragen economische groei, waarbij bedrijven vaker hun diensten inschakelen. Door de betere woningmarkt wordt de opleving in de bouw bijna volledig gedragen door de woningbouw. Koopkrachtplus positief voor horeca en detailhandel De horeca en detailhandel profiteren in 2016 van het toenemende vertrouwen bij consumenten. Het vooruitzicht is ook goed door verder herstel van de koopkracht. In de detailhandel stijgt het volume naar verwachting in 2016 met twee procent. Binnenlandse vraag laat transport bloeien Door de toenemende consumptie maken wegtransporteurs een opleving door. De groei in de bouw geeft een extra zet doordat circa een kwart van het wegtransport hieraan gelinkt is. Ook de binnenvaart ziet de vracht toenemen door de aantrekkende bouwvolumes. Industrie: last van terugval opkomende economieën Nu de economische groei in de opkomende markten wat tegenvalt, maakt het productieniveau een meer zijwaartse beweging. De verwachte groei voor de industriële productie is voor ,5%. Zorg: meevallende bezuinigingen In de zorg wordt minder bezuinigd dan eerder verwacht. Desondanks groeien de zorgvolumes in 2016 naar verwachting niet. Alle commerciële sectoren groeien in 2016 Volumemutaties naar bedrijfstak (% j.o.j.) 7% 6% 5% 4% 3% 2% 1% 0% -1% Agrarische sector Bouw Detailhandel Groothandel Horeca Industrie Transport & logistiek Zak. Dienstv. 0% % Onderwijs Overheid Zorg & welzijn Bron: Ramingen ING Economisch Bureau ING Economisch Bureau 5 Ondernemen in 2016 / december 2015

6 De wereld Wereldeconomie Wereldhandel

7 Wereldeconomie Het jaar van de waarheid Belangrijke groeibepalende factoren (rentedaling, daling olieprijs, groei opkomende economieën) boeten aan kracht in. Daarmee lijkt 2016 het jaar van de waarheid te gaan worden. Volgend jaar zal blijken hoe sterk de economische groei in de ontwikkelde markten onderliggend is omdat van wind mee nauwelijks meer sprake zal zijn. De Amerikaanse economie groeit in een redelijk tempo en de Fed verhoogt de rente. De ECB is nog lang niet toe aan het verhogen van de rente. In het eurogebied blijft het groeitempo achter bij dat in de VS en zal de steun vanuit een waardedaling van de euro afnemen. Ondernemers lijken ook in 2016 te kunnen profiteren van een gunstige prijs voor het aantrekken van vreemd vermogen. Lagere groei in China De Chinese economie koerst af op een lager zij het internationaal gezien nog steeds hoog groeipad. Dit beïnvloedt niet alleen de groei van de handelspartners in de regio negatief maar ook die van verder weg gelegen grondstoffenexporteurs, zoals bijvoorbeeld Australië en Brazilië. Ook de maakindustrie in de VS en in het eurogebied (vooral in Duitsland) zien hun afzet onder druk komen. Groeimodel van investeringen naar consumptie De Chinese autoriteiten proberen een al te sterke groeivertraging te voorkomen door de economische groei te stimuleren. Niettemin moet voor de groei van de Chinese economie zowel voor volgend jaar als voor de wat langere termijn van een lager tempo worden uitgegaan. Het huidige economische model dat zwaar leunt op investeringen is op de langere termijn niet houdbaar en een verschuiving naar consumptie zal per saldo tot een wat lagere groei leiden. Rentestijging in de VS Ondanks de wat mindere prestaties van de industrie, is het groeitempo van de Amerikaanse economie als geheel met circa 2½% toch nog redelijk, zij het niet spectaculair. De dienstensector, die erg belangrijk is voor de Amerikaanse economie, groeit duidelijk harder dan de maakindustrie die te kampen heeft met een dure dollar en afnemende afzet in de opkomende markten. Bij een economische groei van 2½% en een inflatie die richting de twee procent gaat is een situatie ontstaan waarin de centrale bank de Federal Reserve de beleidsrente kan gaan normaliseren. In december heeft de Federal Reserve al een eerste renteverhoging doorgevoerd. De eerste sinds Groeimodel China zal (moeten) veranderen Bestedingen China (in % BBP) 50% 45% 40% 35% 30% Bron: Macrobond, ING Amerikaanse industrie heeft last van China Volume productie particuliere sector VS, 1 e kw 08= Investeringen Bron: Macrobond, ING Particuliere consumptie Diensten Maakindustrie ING Economisch Bureau 7 Ondernemen in 2016 / december 2015

8 Wereldeconomie Het jaar van de waarheid (vervolg) Financiële marktpartijen gaan er vanuit dat er in 2016 nog twee à drie rentestappen van elk 0,25%-punt zullen volgen. De bestuurders van de Fed geven aan dat dit ook wel eens meer zou kunnen worden. Lage groei en lage rente in het eurogebied In het eurogebied blijft het groeitempo, met zo n 1,5%, achter bij dat in de VS. Daar is de centrale bank nog lang niet toe aan het verhogen van de rente. De inflatie gaat namelijk maar mondjesmaat omhoog en blijft ook volgend jaar met naar raming 1 1,5% nog onder de doelstelling ( onder maar dichtbij 2% ) van de ECB. Echter, zolang de inflatie verder blijft oplopen en het groeitempo gehandhaafd blijft, is het niet waarschijnlijk dat de ECB het monetaire beleid nog verder zal gaan verruimen. Einde aan rentedalingen Daarmee lijkt aan de rentedaling in het eurogebied een einde te komen. Alleen voor de driemaands geldmarktrente die thans tussen de 10 en 15 basispunten negatief schommelt lijkt nog ruimte voor een beperkte verdere daling tot 15 à 20 basispunten negatief. De rente op de kapitaalmarkt afgemeten aan de tienjaarsrente voor Duitse overheidsleningen ligt nu iets boven de 0,5% en zou in 2016 onder invloed van oplopende rentes in de VS en inflatieverwachtingen in het eurogebied licht kunnen stijgen tot circa 1%. Historisch gezien blijft de rente daarmee zeer laag. Ondernemers lijken derhalve ook in 2016 nog te kunnen profiteren van een gunstige prijs voor het aantrekken van vreemd vermogen. Afnemende stimulans vanuit olie Ook vanuit de olieprijs verwachten we geen verdere stimulans meer voor de economische groei. In 2015 was de olieprijs gemiddeld $53 per vat; 46% lager dan het jaar ervoor. Maar voor 2016 verwachten we ruwweg een stabilisatie van de olieprijs. Mogelijk stijgt de olieprijs zelfs licht tegen de achtergrond van een ruwweg gelijkblijvende olieproductie door de OPEC en andere olieproducenten en een licht groeiende vraag. Ook hier geldt dus dat de wind in de rug naar verwachting verdwijnt. Producenten en consumenten profiteren volgend jaar weliswaar nog van lage energieprijzen maar er zal geen sprake zijn van een additionele stimulans. Kerninflatie eurogebied loopt op Consumentenprijzen excl. voedsel, energie, alcohol en tabak (in % ten opzichte van een jaar eerder) 2,0 1,5 1,0 0,5 0, Bron: Macrobond, ING ECB start kwantitatieve verruiming ING Economisch Bureau 8 Ondernemen in 2016 / december 2015

9 Wereldeconomie Het jaar van de waarheid (vervolg) In de loop van 2016 mogelijk herstel van euro Ditzelfde geldt voor de wisselkoers van de euro. Op korte termijn kan de euro nog wel wat verder dalen ten opzichte van de Amerikaanse dollar door de combinatie van een ruim blijvend monetair beleid in het eurogebied en (verwachtingen omtrent) hogere rentes in de VS. Maar in de loop van 2016 zullen beleggers er mogelijk op gaan anticiperen dat de ECB ergens in 2017 wel eens een begin zou kunnen gaan maken met het terugschroeven van het zeer ruime monetaire beleid. Dit zou dan al in 2016 kunnen leiden tot een waardestijging van de euro. Gemiddeld zou de eurodollar wisselkoers in 2016 rond 1,05 uit kunnen komen; slechts 5 dollarcent lager dan het gemiddelde van dit jaar. Meer groei op eigen kracht Dit betekent dat drie belangrijke groeibevorderende factoren van 2015 (rentedaling, dalende olieprijs, waardedaling euro) zich in 2016 niet meer in dezelfde mate zullen manifesteren. Ook de opkomende economieën zijn minder dan voorheen een stuwende kracht achter de groei van de wereldeconomie. De rugwind voor de Europese economie zal afnemen en de groei zal meer dan voorheen op eigen kracht moeten worden gegenereerd. Gelukkig zien we hier voortekenen van. De werkgelegenheid groeit en de lonen nemen toe. Dit is positief voor de ontwikkeling van de consumptieve bestedingen en daarmee de afzetverwachtingen van ondernemers. Het begrotingsbeleid kan onder invloed van de vluchtelingencrisis en dreiging van terroristische aanslagen mogelijk positief aan de groei gaan bijdragen als er door de verschillende overheden meer aan opvang en veiligheid wordt uitgegeven. Per saldo betekent dit dat de groei in het eurogebied in 2016 ruwweg hetzelfde zal zijn als in Risico s vanuit China, Saoedi-Arabië en Zuid-Europa De belangrijkste neerwaartse risico s bij deze groeiverwachting zijn een onverwachte harde landing van de Chinese economie en een plotselinge stijging van de olieprijs, bijvoorbeeld omdat Saoedi-Arabië besluit te stoppen met de strategie om marktaandeel te winnen ten koste van de winstmarge. Een opnieuw oplaaien van de onzekerheid over de financieel-economische koers van de landen in Zuid -Europa zou de groeivooruitzichten in het eurogebied ook negatief kunnen beïnvloeden. Geheel uitgesloten is dit niet. In Griekenland kan de implementatie van afgesproken hervormingsmaatregelen tot een nieuwe politieke crisis leiden, in Spanje dreigt Catalonië met afscheiding en in Portugal is er onzekerheid over de mate waarin het hervormingsbeleid zal worden doorgezet. Flinke daling olieprijs Prijs per vat Brent olie in dollars Bron: Macrobond, ING ING Economisch Bureau 9 Ondernemen in 2016 / december 2015

10 Wereldhandel Herstel van de wereldhandel in 2016 De wereldhandel veert in 2016 op, nadat de handelsgroei in 2015 ver achter bleef bij de groei van de wereldeconomie. Vooral de wereldwijde vraag naar voedingsmiddelen en machines neemt toe. Het Nederlandse exportpakket sluit hier op zich goed op aan, waardoor 2016 ook voor de Nederlandse export een jaar van herstel kan worden. Daarbij blijft de Nederlandse export bovengemiddeld afhankelijk van specifieke markten als olie en gas (aanhoudend moeilijke markt) en chipindustrie (volatiele markt). Groei wereldhandel verdubbelt in 2016 Het volume van de wereldhandel in goederen en grondstoffen zal in ,4% toenemen, een ruime verdubbeling van de groei in Het groeicijfer voor 2015 komt naar verwachting niet hoger uit dan 1,5%, fors lager dan onze raming voor de wereldwijde BBP-groei (2,5%). Het komt zelden voor dat de toename van de wereldhandel zo sterk achterblijft bij de groei van de wereldeconomie. Importen opkomende landen onder druk Gedurende de eerste twee kwartalen van 2015 liet de wereldhandel kwartaal op kwartaal een krimp zien. Niet alleen in geldbedragen maar ook in hoeveelheden. Vooral in de opkomende markten stond de importvraag onder druk. De trage groei van de wereldwijde goederenhandel is niet aan Nederlandse exporteurs voorbij gegaan. Vooral de binnenlands geproduceerde uitvoer staat sinds eind 2014 onder druk, ondanks de goedkopere euro. Tegenwind neemt af in 2016 Een aantal ontwikkelingen die in 2015 een rem hebben gezet op de groei van de wereldhandel zullen in 2016 minder zwaar wegen. Ten eerste zal de groei van de industrie in sommige regio s aantrekken. Dat is van belang voor de wereldhandel omdat de industriële productie en de vraag naar geïmporteerde grondstoffen en halffabrikaten sterk samenhangen. Een regio waarvoor ING verwacht dat de industriële productie zal bijtrekken is de eurozone. Opkomende landen drukken wereldhandel Ontwikkeling importen per maand (Index 2014= Bron: CPB Daling wereldhandel treft export eigen product Ontwikkeling per kwartaal (Index 2013=100) jan-14 jul-14 jan-15 jul-15 Opkomende landen Ontwikkelde landen Wereldimport Bron: CBS Goederenuitvoer NL eigen product Goederenexport NL wederuitvoer Wereldhandelsvolume ING Economisch Bureau 10 Ondernemen in 2016 / december 2015

11 Wereldhandel Herstel van de wereldhandel in 2016 (vervolg) Europa zorgt voor herstel wereldhandel In 2015 heeft de industrie in de eurozone zich veel zwakker ontwikkeld dan in deze fase van de conjunctuur verwacht zou mogen worden. Aangezien de voorraden laag zijn en het sentiment onder industriële inkoopmanagers nog steeds positief, voorzien wij voor 2016 een hogere groei van de industriële productie. Dat zal een meer dan gemiddeld effect hebben op de wereldhandel omdat Europa de grootste speler is in de wereldhandel en de eurozone het leeuwendeel van de Europese productie voor zijn rekening neemt. Afzwakken economische tegenwind in opkomende landen Ten tweede zal de economische tegenwind in enkele opkomende markten afzwakken. In Rusland en Brazilië zal de recessie volgend jaar naar verwachting minder diep zijn dan dit jaar. Zodoende zullen deze grote handelslanden in 2016 een minder grote rem op de wereldhandel zetten dan in Licht herstel van grondstoffenprijzen Voor 2016 wordt ook enig herstel van enkele grondstofprijzen verwacht wat de inkomsten van grondstofexporteurs volgend jaar doet toenemen. Dit zal de importvraag vanuit deze landen volgend jaar ondersteunen. Nederland goed gepositioneerd Nederland is in principe goed gepositioneerd om te profiteren van het herstel van de wereldhandel. Zowel Agrifood als machines, twee belangrijke Nederlandse exportcategorieën, behoren in 2016 tot de top vier van productcategorieën die wereldwijd op de grootste toename van de vraag mogen rekenen. Vier snelste importgroeiers wereldwijd Verwachte procentuele jaarstijging in % 5% 4% 3% 2% 1% 0% Voedsel Brandstoffen Kleding Machines Bron: Oxford Economics ING Economisch Bureau 11 Ondernemen in 2016 / december 2015

12 Wereldhandel Herstel van de wereldhandel in 2016 (vervolg) Vooral risico s Er lijken vooral neerwaartse risico s te zijn voor het basisscenario waarin de wereldhandel in 2016 met 3,4% groeit. De ontwikkeling in China is met meer dan de gebruikelijke onzekerheid omgeven. De groei van de industriële productie is in 2015 afgenomen en het eerder verwachtte aantrekken van de productie in het vierde kwartaal heeft zich nog niet overtuigend aangediend. Onderdeel van onze verwachting is de aanname dat er een positief effect van de ingezette begrotingsstimulansen zal uitgaan. De investeringen in infrastructuur zou de industriële productie moeten aanjagen, maar de eerste twee maanden van het slotkwartaal van 2015 hebben zowel een tegen als een meevaller maandscore laten zien voor de industriële productie. Het is dus te vroeg om van een ommekeer in de ontwikkeling van de industrie uit te gaan. Aanhoudende groeivertraging China als stimulans niet aanslaat... Mochten de overheidsstimulansen niet voldoende aanslaan en de vertraging van de industriële groei doorzetten dan zal de Chinese importvraag inzakken en daarmee het herstel van de wereldhandel in de weg staan. wat herstel in Rusland en Brazilië kan verhinderen De inkomsten van grondstofexporteurs krijgen in dit scenario opnieuw een klap te verwerken. Als daardoor het herstel in landen als Rusland en Brazilië uitblijft, zal dit voor Nederland voelbaar zijn bij de export naar deze landen. Vooral Rusland is van belang met een 12e plek op de ranglijst van exportbestemmingen. Maar ook Brazilië, dat de afgelopen jaren een inhaalslag heeft gemaakt, is inmiddels een niet te verwaarlozen afzetmarkt voor de Nederlandse uitvoer. Verkrapping monetair beleid Een ander neerwaarts risico is de wijze waarop het Amerikaanse monetaire beleid verkrapt wordt en de communicatie daarover door de monetaire beleidsmakers. Verassingen kunnen tot abrupte veranderingen van kapitaalstromen leiden. In 2013 hebben we gezien dat signalen van de Amerikaanse centrale bank, die leken te duiden op een hoger tempo waarin het kwantitatieve verruimingsbeleid zou worden teruggedraaid, in opkomende economieën tot grote kapitaaluitstroom leidden. De neerwaartse druk die dit opleverde voor de wisselkoers van de betreffende landen zorgde voor economische problemen. Opkomende landen gevoelig voor kapitaalvlucht Opkomende markten zijn, gezien hun nog steeds omvangrijke schulden in dollars, ook nu nog gevoelig voor een plotselinge uitstroom van kapitaal. Kapitaalvlucht leidt veelal tot pogingen om de waarde van de eigen valuta te verdedigen met renteverhogingen. Een dergelijk scenario zou een herstel van de economie in opkomende landen in de weg staan, omdat het een rem zet op investeringen en consumptieve uitgaven. Een uitblijvend herstel zal gepaard gaan met een aanhoudend tegenvallende omvang van de importen van opkomende markten. ING Economisch Bureau 12 Ondernemen in 2016 / december 2015

13 Zakelijke dienstverlening Accountantskantoren Flexbranche Juridische dienstverlening Organisatieadviesbureaus Reisbranche Software en services sector

14 Zakelijke dienstverlening Hoge groei blijft gehandhaafd in 2016 In 2016 groeien de volumes in de zakelijke dienstverlening met naar verwachting 4%, iets minder dan in De vraag naar zakelijke diensten komt uit vele bedrijfssectoren, terwijl de vraag vanuit de publieke sector nog iets achterblijft. De kennisintensieve diensten hebben nog altijd te maken met de transformatie naar digitale dienstverlening. De groep overige zakelijke dienstverleners groeit het snelst, vooral omdat uitzenders ook in 2016 flinke groei laten zien. Groei zakelijke diensten blijft op hoog niveau Na een periode van krimp zet de zakelijke dienstverlening het herstel van 2014 in 2015 voort. De groei is gedurende het jaar aangetrokken, maar begint vanaf het derde kwartaal enigszins af te zwakken. Vooralsnog blijft de volumegroei op een hoog niveau. Voor 2016 wordt een groei in de volumes van 4% verwacht, tegen 5% in De vraag naar zakelijke diensten komt vooral uit het bedrijfsleven. De terughoudendheid van overheid en zorg bij de inhuur van externe dienstverleners blijft in 2016 bestaan. De best presterende subsector binnen de zakelijke diensten is opnieuw de uitzendbranche. Ook schoonmaak en beveiliging klimmen verder uit het dal. Binnen de kennisintensieve dienstverlening bestaan qua groei flinke verschillen. Een aantal branches kampt door digitalisering met vraaguitval. Digitale dienstverleners en organisatieadviseurs profiteren in 2016 volop van de bedrijvigheid. Binnen de digitale technologiesector gaat de opmars van clouddiensten verder. Softwareontwikkelaars profiteren in 2016, naast groei van de cloud, van de verdere behoefte aan automatisering en digitalisering van alle sectoren. Volume softwarebranche groeit harder dan zakelijke dienstverlening Ontwikkeling in procenten t. o. v. voorgaande jaar Bron: CBS, * ramingen ING Economisch Bureau Positieve lijn in beoordeling winstgevendheid Saldo verbetering - verslechtering winstgevendheid * 2016* Zakelijke dienstverlening Software & services Zakelijke dienstverleners kunnen niet stil zitten, ondanks de positieve ontwikkelingen. Bedrijfs en verdienmodellen komen ook onder druk door disruptie en daarom is actie nodig. Sasja Winters, Sectormanager Zakelijke Dienstverlening Specialistische zakelijke dienstverleners Overige zakelijke dienstverleners Bron: CBS ING Economisch Bureau 14 Ondernemen in 2016 / december 2015

15 Accountantskantoren Stagnatie in accountancybranche De omzet en volumes van de accountancybranche stabiliseren na jaren van krimp. In 2016 stijgt de omzet licht (1%). Groei in advisering en controle biedt tegenwicht aan de krimp in administratie en samenstelwerk. De tarieven staan onder druk. Voor controles daalt het uurtarief, waardoor het in 2015 nog altijd 12% lager ligt dan in Omzet en volume stabiliseren in 2016 Dankzij een sterk derde kwartaal is de omzet van de accountancybranche in de eerste negen maanden van 2015 met 0,9% gestegen. In 2016 blijven digitalisering, automatisering en standaardisering zorgen voor omzetdruk. Meer en meer klanten kiezen voor gebruiksvriendelijke (online) boekhoudprogramma s en meer kantoren maken efficiciencyslagen. De groeiende economie en aantrekkende bedrijvigheid vormen door een grotere potentiële klantenbasis en via uitbreiding van advisering, een tegenwicht. Ook de controlepraktijk kan licht groeien door de extra inspanningen van accountantskantoren vanwege roulatie en om de kwaliteit van controles te vergroten. In 2016 groeit de brancheomzet naar verwachting per saldo met 1%. Volume stagneert na jarenlange daling Index 2009= Volume Bron: CBS, * ramingen ING Economisch Bureau Omzet * Tarieven accountantscontrole 12% gedaald sinds 2008 Index 2008= Bron: CBS Tarieven stabiel De prijzen voor het werk van accountants, fiscalisten en administrateurs nemen dit jaar niet toe. In de eerste zes maanden van 2015 daalde het gerealiseerde tarief met gemiddeld 0,2% ten opzicht van een jaar eerder. Binnen de controlepraktijk staan de tarieven nog altijd sterk onder druk, met een afname van 4,1% in het eerste halfjaar van Sinds 2008 zijn de gerealiseerde uurtarieven per saldo 12% gedaald. De prijs van een gemiddelde wettelijke controle voor een bedrijf of instelling dat niet als organisatie van openbaar belang is aangemerkt bedroeg in ING Economisch Bureau 15 Ondernemen in 2016 / december 2015

16 Flexbranche Opbouw flexschil in lager tempo in 2016 De flexmarkt gaat het vierde opeenvolgende jaar van omzetgroei tegemoet in De omzet stijgt naar verwachting met 8%. De doorgroeiende economie en het verdere herstel van de arbeidsmarkt blijven de vraag naar tijdelijk personeel stimuleren, maar de uitbreiding van de flexibele schil zal een lager tempo hebben wordt vierde jaar op rij met omzetgroei De flexmarkt gaat een vierde opeenvolgend jaar van omzetgroei tegemoet in De doorgroeiende economie en het verdere herstel van de arbeidsmarkt blijven de vraag naar tijdelijk personeel stimuleren. De omzet groeit in 2016 naar verwachting met 8%. Bedrijven hebben vooral in 2015 hun flexibele schil uitgebreid. Dit zal in 2016 in een lager tempo gebeuren, ook omdat ondernemingen nieuw personeel meer aan zich willen binden, zeker waar schaarste heerst. De verbeterde (financiële) vooruitzichten van bedrijven maken dit ook mogelijk. In de eerste negen maanden van 2015 is de omzetgroei van uitzenders en andere flexbedrijven uitgekomen op gemiddeld 9,5%. Voor heel 2015 verwacht ING Economisch Bureau een groei van ongeveer 10%, de eerste dubbelcijferige groei in jaren. Groei technisch personeel vlakt af De flexbranche is nog altijd de drijvende kracht achter de banengroei. Van de in het derde kwartaal van 2015 per saldo gecreëerde banen, kwamen er via uitzenders tot stand. Technisch personeel is gewild. Weliswaar is de groei in uren gedurende het jaar teruggelopen van 20% of meer tot daar onder, maar het technische segment heeft nog altijd de sterkste groei ten opzichte van een jaar eerder. Dat neemt niet weg dat ook voor industriële en administratieve beroepen de urengroei rond de 10% uitkomt. De branche benut steeds meer software. Vendor management systemen waren al gemeengoed voor de segmenten met grotere volumes, maar worden ook steeds relevanter bij het bemiddelen van professionals. Omzetgroei flexbranche In procenten ten opzichte van voorgaande jaar * 2016* Bron: CBS, * ramingen ING Economisch Bureau Omzet uitzenders in technisch segment groeit het snelst Ontwikkeling t.o.v. jaar eerder in procenten Technisch personeel Totaal Bron: ABU ING Economisch Bureau 16 Ondernemen in 2016 / december 2015

17 Juridische dienstverlening Groeitempo neemt licht af in 2016 De omzet in de juridische dienstverlening groeit in 2016 in een lager tempo dan in De minder uitbundige groei van woning en overnamepraktijk leiden tot een verwachte omzettoename van 3%. De advocatuur profiteert in 2015 van meer transactiewerk, notarissen groeien mee met de woningmarkt, terwijl deurwaarders het nog altijd lastig hebben. Hoewel de tarieven in 2015 stijgen, blijft onverminderd prijsdruk bestaan voor standaarddiensten. In het notariaat dalen de prijzen nog altijd. Overnames en huizenmarkt stuwen groei In 2015 neemt de omzet in de juridische dienstverlening met 4% toe. De advocatuur, en dan vooral de Amsterdamse Zuidaskantoren, profiteren van de in 2015 sterk aangetrokken markt voor fusies en overnames. Het notariaat groeide door het herstel op de woningmarkt. In het derde kwartaal van 2015 steeg het aantal o.g. akten bijvoorbeeld met een derde ten opzichte van een jaar eerder. De groei in de familie en ondernemingspraktijk is bescheidener, hoewel het aantal levenstestamenten in dat kwartaal bijvoorbeeld met twee derde toenam. Deurwaarderskantoren hebben het nog altijd lastig, vanwege felle concurrentie op de incassomarkt en de hoge kosten bij het innen van schulden. In 2016 groeit de juridische dienstverlening opnieuw, zij het in een lager tempo (3%). Dit komt vooral door een minder uitbundige groei van de huizenverkoop en het transactiewerk Omzet juridische diensten aangetrokken Ontwikkeling t.o.v. jaar eerder in procenten * 2016* Aantal akten familiepraktijk redelijk stabiel * Bron: CTR, KNB, * ramingen ING Economisch Bureau Tarief advocaat herstelt, maar blijft voor notaris onder druk De tarieven in de juridische dienstverlening daalden tussen 2012 en In 2015 is daar, met een stijging van 2,8% in de eerste jaarhelft, een einde aan gekomen. In de advocatuur lijkt door de opleving van de transactiepraktijk ook de prijsdruk verlicht. Toch blijven de prijzen voor standaarddiensten onder druk staan, ook door concurrentie van nietadvocaten en de inzet van technologie. Binnen het notariaat blijven de tarieven in de o.g. praktijk dalen (-3,6% in de eerste helft van 2015) ondanks het herstel van de huizenmarkt en in het kielzog het aantal aktes. De prijsstijgingen in de ondernemings en familiepraktijk maken die daling niet goed, waardoor notariële diensten bijna 2% goedkoper zijn geworden in de eerste zes maanden van Bron: CBS, ramingen ING Economisch Bureau ING Economisch Bureau 17 Ondernemen in 2016 / december 2015

18 Organisatieadviesbureaus Steeds meer spelers op groeiende adviesmarkt Organisatieadviesbureaus profiteren in 2016 van verder toenemende bedrijvigheid en de aanpassingen waar organisaties voor staan, gezien verschuivingen in de economie. Na jaren van kwakkelen en krimp is 2015 een goed jaar en dit krijgt in 2016 een vervolg. De omzet van de branche stijgt naar verwachting met 7%. De groeiende adviesmarkt trekt nog altijd nieuwe spelers, vooral zzp ers. Het aantal bedrijven is tussen 2007 en 2015 bijna verdubbeld, al vlakt de groei de laatste jaren wat af. Veel meer advieswerk Na zes jaar van kwakkelen en krimp herstellen organisatieadviesbureaus zich krachtig in In de eerste negen maanden kwam de groei uit op 7,4%. Nu steeds meer bedrijven minder door de korte termijn worden geregeerd, stijgt de vraag naar (strategisch) advies. Verschuivingen in de economie zoals digitalisering zorgen er tegelijkertijd voor dat veel organisaties zich moeten aanpassen. Adviseurs profiteren hier ook in 2016 van in combinatie met de verdere aantrekkende bedrijvigheid. Voor 2016 verwacht ING Economisch Bureau een omzetgroei van 7%. Het is niet verwonderlijk dat in deze groeiende adviesmarkt de groei van het aantal organisatieadviesbureaus doorgaat. Eind 2015 zijn er meer dan consultancybedrijven, waarvan 91% zzp er is. De groei in het aantal bedrijven vlakt de laatste jaren wel af. In 2015 was deze 6%, waar in de jaren voor 2012 sprake was van dubbelcijferige groei. Redenen voor sterke toename aantal organisatieadviesbureaus De toetredingsdrempel is laag. Naast een zeer lage kapitaalintensiteit speelt mee dat iedereen zich organisatieadviseur kan noemen. De gestegen werkloosheid in voorgaande jaren leidde tot veel toetredende ZZP ers. Bij baanverlies is organisatieadviseur voor veel hoger opgeleide 40+-ers een eerste alternatief. De aantrekkende markt voor adviesdiensten heeft momenteel een aanzuigende werking. Omzet blijft stijgen na jaren van kwakkelen en krimp Ontwikkeling t.o.v. jaar eerder in procenten Bron: CBS, * ramingen ING Economisch Bureau Steeds meer organisatieadviesbureaus Aantal bedrijven in vierde kwartaal * 2016* Overig Zzp'ers Bron: CBS ING Economisch Bureau 18 Ondernemen in 2016 / december 2015

19 Reisbranche Groei buitenlandse vakanties stuwt omzet In 2016 neemt het aantal vakanties van Nederlanders naar verwachting met 2% toe tot 35,8 miljoen. Hoger consumentenvertrouwen en hogere besteedbare inkomens zorgen voor deze groei. De omzetten van de reisbranche stijgen sterk. Online travel agencies, touroperators en reisbureaus profiteren van het herstelde consumentenvertrouwen. De zakenreismarkt trekt aan, door economisch positieve ontwikkelingen waardoor het zakenreizen weer gestimuleerd wordt. Meer vakanties, meer omzet Gedreven door meer consumentenvertrouwen en hogere besteedbare inkomens zit er weer groei in de vakantiemarkt. In 2016 neemt het aantal vakanties van Nederlanders naar verwachting met 2% toe tot 35,8 miljoen. Daarmee ligt het aantal vakanties nog onder het niveau van In 2015 is het aantal buitenlandse vakanties met 1% toegenomen. In het winterseizoen 2014/2015 werden bovendien 7% meer wintervakanties ondernomen. De totale bestedingen aan vakanties stegen tot 16 miljard. Online travel agencies, reisbureaus en touroperators profiteren van de toegenomen (zakelijke) reislust. De brancheomzet steeg tot en met september 2015 met 19%. Geopolitieke gebeurtenissen gooien voor bepaalde bestemmingen wel regelmatig roet in het eten. Onrust in Griekenland en terrorisme in bijvoorbeeld Egypte schaadden in 2015 al dan niet tijdelijk de omzet, zeker van specialisten. Dergelijke geopolitieke risico s blijven ook in 2016 van invloed op het succes. De zakenreismarkt profiteert van de verdere economische groei en toenemende handel buiten Europa. TUI veruit grootste reisbedrijf Grootste reisbedrijven naar omzet en werknemers in 2014 Omzet ( mln) FTE TUI Nederland BCD Nederland Corendon Thomas Cook Nederland D-reizen Bron: TravMagazine Aantal vakanties groeit naar niveau 2008 Aantal ondernomen vakanties in miljoenen Bron: NBTC-NIPO, * ramingen ING Economisch Bureau Pakketreizen duurder, omzet touroperators weer in de lift Ontwikkeling in procenten t. o. v. voorgaande jaar Bron: CBS Omzet touroperators Prijs pakketreis ING Economisch Bureau 19 Ondernemen in 2016 / december 2015

20 Software en services sector Softwaresector groeit door in 2016 De nieuwe groeifase van de software en services sector resulteert sinds 2014 in omzetgroei van minimaal 5%. Drijvende kracht achter de groei zijn de investeringen van bedrijven en overheden in de cloud, waardoor de vraag naar software as as service (SaaS) bijvoorbeeld toeneemt. Deze cloud trend zorgt samen met enkele andere ontwikkelingen in 2016 voor omzetgroei. Met 8% komt de toename op een met 2015 vergelijkbaar niveau uit. IT consultancy diensten kampen met vraaguitval, met name omdat de automatisering steeds meer zelf geautomatiseerd wordt. Sterke omzetgroei krijgt vervolg in 2016 De software en services sector is vanaf 2014 in een nieuwe groeifase terecht gekomen. In 2015 groeit de omzet met 8% opnieuw sterk. Bedrijven investeren in software, ook al omdat software een steeds groter deel vormt van hun producten en diensten. Verschillende ontwikkelingen stuwen de vraag naar software, waarbij de adoptie van de cloud een centrale rol speelt. Het is daarom vooral de groei van software die gebruikt wordt in de (private) cloud (SaaS) die sterk is. De zogenoemde on premise software boet juist aan belang in. In 2016 gaat deze ontwikkeling verder waardoor de omzet van de software en services sector in 2016 naar verwachting opnieuw met 8% stijgt. Er is binnen de sector wel een duidelijk onderscheid tussen de prestaties van software inclusief nauw hieraan verwante diensten als ontwikkeling enerzijds en de overige diensten anderzijds. De vraag naar consultants loopt namelijk steeds verder terug nu de automatisering zelfs steeds meer geautomatiseerd verloopt. Bovendien wordt in de publieke sector nog altijd gesneden in advies, inhuur en projecten. Daarnaast blijft er concurrentie uit lage lonen landen. Zo verschuift de vraag steeds meer in de richting van technologie (software, platformen, infrastructuur). Omzet blijft hard groeien Ontwikkeling t.o.v. jaar eerder in procenten * 2016* Bron: CBS, * ramingen ING Economisch Bureau Bestedingen aan cloud software groeien sterk Bestedingen in miljarden euro s en groei % Groeidrivers in software &services Cloud Mobile Social Analytics (Big Data) Beveiliging Lokaal Cloud + 62% Bron: Marktmonitor ICT ING Economisch Bureau 20 Ondernemen in 2016 / december 2015

21 Industrie Voedingsmiddelenindustrie Chemie Rubber en kunststofindustrie Metaalbewerking Elektrotechnische industrie Machinebouw Transportmiddelenindustrie Grafische industrie

22 Industrie Gematigde groei voor industrie Na een sterke eerste helft van 2015 staat de groei van de industrie onder druk. Over heel 2015 wordt een productietoename van 1% verwacht. Ook voor 2016 wordt een gematigde groei (1%) verwacht. De export was lange tijd de steun voor de industrie, maar de ontwikkeling van de exportorders suggereren dat deze steun afneemt. De relatief lage prijzen van onder meer olie en metalen brengt een belangrijk deel van de Nederlandse industrie wat meer winstmarge. Dit biedt enige (extra) ruimte voor toekomstgerichte investeringen. Voorlopig beperkte groei voor industrie De stijgende lijn die de Nederlandse industrie tot medio 2015 te pakken had, is in het derde kwartaal gekeerd. Met name de groeivertraging in China en van de Duitse industrie zorgt voor afzwakking bij de Nederlandse industrie. De gunstigere omstandigheden op de binnenlandse markt kunnen dit niet compenseren. De productiegroei over heel 2015 komt naar verwachting uit op 1%. In 2016 zet dit tempo zich naar verwachting door. Groei maakindustrie in lagere versnelling De voedingsindustrie is een stabiele groeier, terwijl de chemische industrie juist in moeilijk vaarwater zit, vanwege de hoge mate van concurrentie op de wereldmarkt. De derde belangrijke pijler van de Nederlandse industrie, de maakindustrie, kende tot medio 2015 een behoorlijke groei. Vooral de machinebouw doet nu echter een stapje terug. In het derde kwartaal lag de productie bijna 7% lager dan in het tweede kwartaal. Omdat daarnaast toeleveranciers aan de olie en gassector de vraag fors hebben zien terugvallen, blijft de groei van de industrie als geheel beperkt. Inzet van technologie is essentieel om voorop te lopen. Maak tijd vrij om los te komen van de dagelijkse hectiek en zoek een antwoord op de vraag: wat betekent nieuwe technologie voor mijn bedrijf? Arnold Koning, Sectormanager Industrie Steun export valt weg voor industrie Orders (> 50 = groei) Exportorders Bron: * berekeningen ING Economisch Bureau o.b.v. NEVI, CBS Industrie totaal 1,1% 1,0% 1,0% Voedingsmiddelen 2,1% 1,7% 1,2% Chemie -0,6% -3,5% 1,0% Rubber en kunststof 3,4% 2,5% 0,0% Metaalbewerking 1,2% 1,5% 1,0% Elektrotechnisch 1,5% 3,5% 1,0% Machinebouw 5,3% 0,0% 0,0% Transportmiddelen 3,3% 6,5% 2,5% Grafisch 1,7% -2,5% 0,0% Bron: CBS, ramingen ING Economisch Bureau Binnenlandse orders* Verwachte productieontwikkeling industrie ING Economisch Bureau 22 Ondernemen in 2016 / december 2015

23 Voedingsmiddelenindustrie Stabiele groei voedingsmiddelenindustrie Met een productie-aandeel van bijna 20% is de voedingsmiddelenindustrie een belangrijke pijler van de Nederlandse industrie. Met een verwachte groei van ruim 1% in 2016 ligt de productie circa 10% boven het niveau van De sector groeit hiermee harder dan de industrie als geheel (+6% ten opzichte van 2010). Voor de meeste segmenten, waaronder vlees, zuivel en aardappelen worden in 2016 stijgende prijzen verwacht. Hogere inkoopprijzen kunnen de marges van de industrie gaan drukken. Volumegroei met aanhoudende prijsdruk De Nederlandse voedingsindustrie weet het groeitempo redelijk vast te houden. De sector is van nature weinig gevoelig voor economische schommelingen. Desalniettemin biedt de verdere koopkrachtverbetering bij consumenten wel kansen voor omzetgroei in het luxere segment. Export trekt de kar De binnenlandse omzet staat de laatste jaren door lagere afzetprijzen onder druk. Aan de exportkant weet de sector echter beduidend hogere volumes te verkopen, waardoor de omzet stijgt, ondanks gemiddeld lagere verkoopprijzen. Zuivel blijft een sterk exportproduct, met in 2015 zelfs zo n 30% groei richting Noord en Zuid-Amerika. De zwakkere euro t.o.v. de dollar heeft hierbij zeker geholpen. Productie voedingsindustrie groeit gestaag Index 2010= Export stuwt groei voedingsindustrie Index 2010= Bron: CBS Omzet binnenland Omzet buitenland Bron: CBS ING Economisch Bureau 23 Ondernemen in 2016 / december 2015

24 Chemie Enig herstel lonkt voor chemie Met een krimp van circa 3,5% is ook 2015 een moeilijk jaar voor de chemiesector. De krimp lijkt echter verleden tijd: in 2016 wordt gerekend op een groei van 1%. De Nederlandse chemie heeft een sterke positie binnen Europa, maar investeringen van de mondiaal opererende chemieconcerns zijn nog altijd veelal gericht op de VS, Midden-Oosten en Azië. Hoewel de concurrentiepositie op de wereldmarkt nog altijd lastig te noemen is, bieden de lagere olieprijs en eurokoers verzachting. Export groeit wel De Nederlandse chemiesector bevindt zich nog altijd in uitdagende omstandigheden. De kostprijsverschillen (energie) t.o.v. de VS en het Midden-Oosten zijn niet zomaar te veranderen en creëren met name op de wereldmarkt een lastige concurrentiepositie. Desalniettemin weet de sector haar buitenlandse omzet in 2015 wel te laten groeien ten opzichte van 2014 (+4%). Voor 2016 wordt beperkt herstel verwacht. De Europese economie ontwikkelt zich redelijk, maar investeringen en industriële productie nemen nog weinig toe. Voor de chemie, als industrie van de industrie, betekent dit een klein herstel (+1%) na een moeilijk jaar (productie 3,5% in 2015). Nog geen productiegroei in chemie Index 2010= Bron: CBS Export chemie groeit wel in 2015 Exportwaarde, in miljarden euro s Bron: CBS ING Economisch Bureau 24 Ondernemen in 2016 / december 2015

25 Rubber en kunststofindustrie Groei ebt weg na sterke periode Van medio 2014 tot medio 2015 ging het voor de wind in de rubber en kunststofindustrie. De tweede helft van 2015 toont een duidelijke verzwakking, maar over het jaar blijft een productiegroei van 2,5% over. In belangrijke afzetmarkt Duitsland staat de industriële groei al enige tijd onder druk. Mede door de economische afzwakking in opkomende economieën zal dit voorlopig niet of nauwelijks herstellen. Dit raakt ook de Nederlandse rubber en kunststofindustrie. Voor 2016 is de verwachting dat de productie stabiel blijft. Productie stabiliseert in 2016 na 2,5% groei in 2015 De rubber en kunststofindustrie kende een goede periode tussen medio 2014 en medio Zowel de wereldeconomie groeide goed, terwijl in het binnenland het herstel in de bouwsector gestalte kreeg. Op de binnenlandse afzet blijft de bouw een belangrijke afnemer. Dit gunstige tij is enigszins gekeerd. Binnenlands gaat het nog redelijk, maar afzwakking van de economie in opkomende markten zorgt direct en indirect (vooral via de Duitse industrie) voor minder goede perspectieven. Begin derde kwartaal gaf bijna een kwart van de bedrijven aan onvoldoende vraag als belangrijkste productiebelemmering te zien. Een half jaar eerder was dit nog zo n elf procent. Hoewel het jaar 2015 nog circa 2,5% groei zal laten zien, zwakt dit af tot naar verwachting 0% in Buitenland steunpilaar voor omzet Index 2010= Bron: CBS Omzet binnenland Omzet buitenland Productie valt terug in derde kwartaal Index 2010= Bron: CBS ING Economisch Bureau 25 Ondernemen in 2016 / december 2015

26 Metaalbewerking : drie jaren met lichte groei De metaalbewerking heeft haar van oudsher binnenlandse focus losgelaten en de afgelopen jaren een flinke exportgroei gerealiseerd. De productie ontwikkelt zich licht positief. De binnenlandse economie (bouw) biedt enige steun. Het buitenland, in het bijzonder de Duitse afzetmarkt, tempert de groeiverwachtingen enigszins. De groei van de sector is te beperkt om de concurrentie en prijsdruk te doen verminderen. Wel bieden lage grondstofprijzen van metalen enige lucht aan inkoopzijde. Metaalsector groeit beperkt De metaalbewerkende industrie is een gefragmenteerde markt waarin relatief veel kleine bedrijven actief zijn. Van de totale industriële productie neemt de branche ongeveer 6% voor haar rekening. Dit terwijl bijna 18% van de industriële bedrijven actief is in de metaalbewerking. De Nederlandse metaalsector was lange tijd sterk afhankelijk van het binnenland (circa 70% van de omzet). Indirect gingen producten wel naar het buitenland, maar steeds meer weet de sector direct buitenlandse klanten te bedienen. Tegelijkertijd betekent dit dat de sector nu de teruggang in de Duitse en Aziatische industrie voelt. Juist de binnenlandse markt, in het bijzonder de bouwsector, zorgt nu voor enige ondersteuning voor de groei. Per saldo blijft er een verwachte productiegroei in 2016 over van 1%. Productiegroei metaalbewerking valt stil Index 2010= Bron: CBS Binnenlandse afzet blijft op laag niveau Index 2010= Bron: CBS Omzet binnenland Omzet buitenland ING Economisch Bureau 26 Ondernemen in 2016 / december 2015

27 Elektrotechnische industrie Lagere groei na goed 2015 De elektrotechnische industrie kent een goede periode vanaf het tweede kwartaal van Inmiddels valt de groei wat terug maar voor heel 2015 blijft een groei over van circa 2,5%. De sector exporteert veel en is daardoor in belangrijke mate afhankelijk van ontwikkelingen in onder meer de Duitse en Aziatische economie. De groeivertraging hier zorgt voor een lagere productietoename in 2016, van naar verwachting 1%. Veel elektrotechnische bedrijven opereren als toeleverancier en zullen meer verantwoordelijkheid en investeringen (zoals in kwaliteit, ketenaansprakelijkheid en innovatie) moeten dragen om de juiste partij voor eindfabrikanten te blijven. Buitenland trekt de kar voor elektro-industrie De elektrotechnische industrie is een belangrijke pijler van de industrie (productie-aandeel ruim 33 miljard, 11% van totale industrie) en de grootste tak binnen de technologische (maak)industrie. Circa 70% van de productie is bestemd voor export, en vooral die afzet gaat goed. Echter, de afzwakking van de Duitse industrie en van investeringen in China wordt ook gevoeld door de elektrotechnische industrie. De productie valt daardoor wat terug, waarbij herstel in de loop van 2016 wordt verwacht. De productiegroei over heel 2016 wordt op 1% geraamd. Productie valt terug na sterke groei Index 2010= Bron: CBS Buitenland steunpilaar voor elektro-industrie Index 2010= Bron: CBS e kw e kw e kw Omzet binnenland Omzet buitenland Eindfabrikant vraagt meer van elektro-industrie Bedrijven in de elektrotechnische industrie opereren vaak als toeleveranciers in de high-tech keten. Belangrijke eindfabrikanten in de machine en installatiebouw en transportmiddelenindustrie leggen steeds meer verantwoordelijkheden bij haar toeleveranciers. Dit betekent dat deze bedrijven meer en meer in staat moeten zijn om productvernieuwing te kunnen brengen. Toeleveranciers hebben op hun specifieke terrein dikwijls meer kennis dan de eindfabrikant. Proactief opereren en betrokkenheid vroeg in ontwikkelprocessen zorgen voor de echte toegevoegde waarde naar klanten. ING Economisch Bureau 27 Ondernemen in 2016 / december 2015

28 Machinebouw Machinebouw maakt pas op de plaats De tweede helft van 2015 laat een duidelijke productie-afname zien voor de machinebouw, vooral omdat investeringen in opkomende economieën onder druk staan. De verwachte jaargroei valt terug van ruim 5% in 2014 naar 0% in Ook over 2016 wordt een stabilisatie van de productie verwacht. De perspectieven op langere termijn voor de machinebouw blijven gunstig. Met een hoge complexiteit en lage productievolumes zijn machines bij uitstek producten waarmee Nederlandse bedrijven op de wereldmarkt kunnen concurreren. Krimp in derde kwartaal vaagt goede start weg De machinebouw maakt pas op de plaats na een flinke groei in 2014 van ruim 5%. De verwachting is dat het productieniveau in 2015 en 2016 op het niveau van 2014 blijft hangen. Bedrijven investeren weliswaar, maar prioriteiten liggen vooral bij ICT. Bovendien groeit de vraag in eindmarkten - zeker in Europa - niet hard, waardoor investeringen in uitbreiding van productiecapaciteit beperkt zijn. Daarbovenop komt de afzwakking van de wereldeconomie, mede door een groeivertraging in China, die ook de export onder druk zet. Productie machinebouw valt flink terug Index 2010= Bron: CBS Steun export valt weg voor machinebouw Index 2010= Bron: CBS Omzet binnenland Omzet buitenland Diensten naast de machine voor lange termijn groei De perspectieven op langere termijn blijven gunstig voor de machinebouw. Nederlandse bedrijven onderscheiden zich met hoogtechnologische producten en zijn vaak wereldwijd actief. Tal van mondiale uitdagingen, denk aan voedsel en energievoorziening, zorg of mobiliteit, bieden kansen genoeg voor deze industrietak. Wel verandert het product waarmee geld verdiend kan worden. Naast de machine zullen diensten aan belang winnen. Onderhoud is hierbij een vanzelfsprekende, waarbij nieuwe technologieën (Internet of Things, big data) kunnen zorgen voor een vele malen efficiëntere inzet van zowel mens als machine. Hierbij is het zaak voor fabrikanten primair te denken vanuit de klantbehoefte. De technisch beste machine hoeft niet de beste machine voor klanten te zijn. ING Economisch Bureau 28 Ondernemen in 2016 / december 2015

29 Transportmiddelenindustrie Buitenland zorgt voor verdere groei Prille omzetgroei zet vanwege tegenslag niet door De productiegroei bij VDL Nedcar geeft de transportmiddelenindustrie een mooie duw in de rug. De start van de productie van een tweede model zorgt voor verdere productie en banengroei. Tegelijkertijd zorgt deze wederopstanding van de auto-industrie voor een diverser karakter van de Nederlandse transportmiddelenindustrie. Andere belangrijke producten zijn vrachtwagens, bussen, fietsen en boten. Deze laatste productcategorie, goed voor een omzet in 2014 van naar schatting 5 miljard, krijgt wel een knauw vanuit olie en gasgerelateerde activiteiten. Investeringen in offshore olie en gasactiviteiten staan op een bijzonder laag pitje door de lage olieprijs. Het effect van de lage olieprijs reikt echter verder, omdat overheidsfinanciën van grote olielanden onder druk staan. Grote investeringen in transportmiddelen (boten/bussen) komen in die landen vaak vanuit publieke hoek. De productiegroei bij VDL Nedcar geeft een belangrijke impuls aan de transportmiddelenindustrie. In 2015 groeit de sector met 125 circa 6,5%. Voor 2016 wordt een groei van 2,5% voorzien. 120 Naast auto en bussenproductie bij VDL kent Nederland nog altijd een miljardenproductie in scheepsbouw en vrachtwagens De binnenlandse omzet blijft hangen op een niveau van 65% t.o.v Het geeft aan 105 dat binnenlandse investeringen in kapitaalgoederen maar moeilijk herstellen. 100 Productie blijft goed na flinke groei in 2014 Index 2010=100 Bron: CBS Buitenland brengt sector groei Index 2010= Omzet binnenland Omzet buitenland Bron: CBS ING Economisch Bureau 29 Ondernemen in 2016 / december 2015

30 Grafische industrie Omzetdruk blijft bij sector in transitie Omzetdruk is nog altijd actueel in de sector. In 2015 is de omzet met rond de 7% gedaald. Het geeft aan dat overcapaciteit onverminderd aanwezig is en de financiële weerbaarheid van de sector gemiddeld niet op peil is. Tegelijkertijd zijn er bedrijven die juist groeien. Dit kan in specifieke segmenten zijn zoals verpakkingsdrukwerk of bij ondernemers die een succesvolle transitie van print naar digital hebben gemaakt. In de online en digitale markt zijn ook de nodige startups te zien. Omzetdruk zet bedrijven in beweging De jarenlange omzetdruk die de sector teistert, is nog niet ten einde. Sinds 2007 is de omzet ruim 40% afgenomen, ondanks een positieve ontwikkeling van de buitenlandse omzet. Dit beeld zal in 2016 niet veel anders zijn en zal de sector verder veranderen. Lastige factor voor individuele bedrijven is dat de financiële weerbaarheid vaak beperkt is en de investeringen die nodig zijn om een nieuwe strategie uit te voeren direct de juiste moeten zijn. Een andere ontwikkeling die voorlopig zal blijven, is het samengaan van bedrijven. Schaalgrootte is een vereiste voor het reguliere drukwerk, waarbij backoffices zoveel mogelijk worden samengevoegd. Voor gezonde groei moet echter de voorkant van het bedrijf op orde zijn: klantspecifieke oplossingen - steeds vaker in een digitale en online-omgeving - en flexibiliteit zijn hierbij de belangrijkste succesfactoren. Productie herstelt licht na terugval in 2014 Index 2010= Bron: CBS Buitenlandse omzet verzacht de pijn enigszins Index 2010= Omzet binnenland Omzet buitenland Bron: CBS ING Economisch Bureau 30 Ondernemen in 2016 / december 2015

31 Bouw Woningbouw Utiliteitsbouw Infrasector Installatiebranche Onderhoud, herstel en verbouw Commercieel vastgoed

32 Bouw Bouwproductie groeit voor derde jaar op rij In 2016 groeit de bouwproductie naar verwachting met vier procent. In de loop van 2015 is de groei van de verkoop van nieuwbouw en het aantal afgegeven vergunningen gestagneerd. De lange doorlooptijden van projecten zorgen er echter voor dat de woningbouw ook in 2016 de groeimotor van de bouw is. Door de beëindiging van het lage btw-tarief was er halverwege 2015 een tussensprint in de omzetten. De opgeleefde woningmarkt blijft echter ook in 2016 zorgen voor veel verbouwopdrachten. In de utiliteitsbouw en de infrasector is het herstel nog beperkt. Bouwers weer optimistisch In het derde kwartaal van 2015 kromp de bouwproductie met twee procent ten opzichte van het vorige kwartaal. De beëindiging van het lage btw-tarief per juni 2015 was hier debet aan. Door het sterke begin in 2015 stijgt de bouwproductie naar verwachting over geheel 2015 wel met zes procent. Aannemers zijn (per saldo) ook voor het eerst sinds 2008 weer optimistisch gestemd. Het herstel van de infrasector en de bouw van nieuwe bedrijfsgebouwen blijft nog duidelijk achter. Het is dan ook vooral de nieuwbouw van woningen die door de aangetrokken woningmarkt de kar trekt. Ook in 2016 leidt dit tot een verdere groei van de bouwproductie. 2016: Derde jaar van groei bouwproductie Naar verwachting groeit de bouwproductie in 2016 met 4%. Hierdoor neemt het volume voor het derde jaar op rij toe. De krimp van de recessie is hierdoor eind 2016 voor circa de helft goedgemaakt. Technologische vernieuwingen, zoals BIM, bieden mogelijkheden om efficiënt samen te werken. Dat is dé manier om het huidige nog ontoereikende rendement in de bouw structureel te verbeteren. Jan van der Doelen, Sectormanager Bouw en Vastgoed Vertrouwensindicator bouw flink gestegen % saldo pos. -/- neg. antwoorden seizoensgecorrigeerd Productie afgelopen 3 mnd Vertrouwen Bouw Bron: Europese Commissie Ontwikkeling Bouwproductie (% j.o.j.) Totaal bouw 3,1% 6,0% 4,0% Woningen & bedrijfsgebouwen (B&U) 2,2% 9,0% 6,0% Aantal nieuwbouwwoningen Infrasector 3,5% 2,5% 2,0% Installatie, afwerking & sloop 3,7% 5,0% 2,5% Gerelateerde sectoren: Bouwmaterialenindustrie 1,1% 5,0% 2,5% Architecten & ingenieurs 3,4% 3,0% 2,0% Bron: CBS en ramingen ING Economisch Bureau ING Economisch Bureau 32 Ondernemen in 2016 / december 2015

33 Woningbouw Temporisering verkoop nieuwbouw Ook in 2016 is de woningnieuwbouw de groeimotor van de bouw. De aangetrokken woningmarkt heeft gezorgd voor een toename van verkochte nieuwbouw. Deze woningen worden (gedeeltelijk) in 2016 gerealiseerd. De enorme groei van bouwvergunningen, orderboeken en verkopen van nieuwbouw stabiliseerde in de tweede helft van De eerdere toename zorgt in ieder geval in 2016 nog voor een flinke stijging van de woningbouwproductie. ING Economisch Bureau verwacht afgebouwde nieuwbouwwoningen in Sterke groei afgegeven vergunningen voorbij Het aantal afgegeven vergunningen is door de aantrekkende woningmarkt tussen eind 2013 en de zomer van 2015 flink gestegen. Sindsdien stabiliseert echter de afgifte van de vergunningen. Een gebrek aan nieuwe bouwlocaties maar ook bouwbedrijven die een gecontroleerde groei willen doormaken lijken hiervoor de belangrijkste oorzaken. Gemiddeld ligt er anderhalf tot twee jaar tussen de vergunningverlening en voltooiing van een woning. Hierdoor verwacht ING Economisch Bureau dat het aantal gerealiseerde woningen in 2016 wel nog verder stijgt naar van in Verkopen nieuwbouw en orderboeken stabiliseren op hoger niveau Door de opgeleefde woningmarkt is ook de verkoop van nieuwbouwwoningen flink aangetrokken. In de eerste tien maanden van 2015 werden er ruim nieuwbouwwoningen verkocht. Dit aantal ligt op het pré-crisis niveau van begin In 2015 is het aantal verkochte nieuwbouwwoningen echter niet meer verder gestegen. Gecorrigeerd voor seizoensinvloeden liggen de verkopen in het najaar op ongeveer hetzelfde niveau als begin 2015, terwijl de verkoop van bestaande woningen wel bleef toenemen. Een soortgelijke ontwikkeling maakt de voorraad werk bij woningbouwers door. Deze steeg van 5,5 maand in de zomer van 2013 naar 7,9 maand in maart 2015 en stabiliseerde daarna (oktober 7,9 maand). Einde groei verkoop nieuwbouwwoningen Aantal verkopen seizoensgecorr. 3 mnds voortschr Bron: NVB en CBS, bewerkt door ING Economisch Bureau Afgifte vergunningen woningbouw stabiliseert 12 mnds voortschrijdend gemiddelde in aantallen Bestaande woningen (l. as) Bron: CBS, bewerkt door ING Economisch Bureau Nieuwbouw (r. as) Vergunningen Afgebouwde nieuwbouwwoningen ING Economisch Bureau 33 Ondernemen in 2016 / december 2015

34 Utiliteitsbouw Nog geen herstel utiliteitsbouw Investeringen in bedrijfsgebouwen zijn laatcyclisch. Bedrijven zitten na de crisis nog steeds ruim in hun jas. Een afnemende waarde van afgegeven bouwvergunningen voor bedrijfsgebouwen en stabiliserende orderboeken wijzen voor 2016 nog niet op herstel van het bouwvolume van utiliteitsbouwers. Uitzondering is de bouw van logistiek vastgoed. Daar is door onder andere e- commerce grote vraag naar moderne logistieke panden. De vraag naar nieuwe winkels neemt structureel af door e-commerce. Het Nieuwe Werken drukt de vraag naar nieuwe kantoren. Utiliteitsbouw: orderboeken herstellen nog niet In de utiliteitsbouw is het herstel nog niet structureel. Investeringen in bedrijfsgebouwen namen in de eerste helft van 2015 licht toe maar daalden weer in het derde kwartaal Orderboeken van utiliteitsbouwers zijn ook nog niet beter gevuld. In oktober 2015 was de werkvoorraad 7,2 maanden. Dit is gelijk aan januari Ook de waarde van de afgegeven bouwvergunningen neemt bij de bedrijfsgebouwen (nog) niet toe. In het derde kwartaal 2015 lag de waarde van de afgegeven vergunningen voor bedrijfsgebouwen zes procent onder het niveau van dezelfde periode in De vraag naar logistiek vastgoed op de belangrijkste knooppunten is hierop een uitzondering door de toenemende vraag vanuit e-commerce. In zogenaamde built-tosuit developments worden voor de eindgebruiker logistieke panden op maat ontwikkeld. Lichte daling investeringen in bedrijfsgebouwen Investeringen in bedrijfsgebouwen in mld per kwartaal (seizoensgecorrigeerd) Bron: CBS, bewerkt door ING Economisch Bureau Geen toename vergunningen bedrijfsgebouwen 12 mnds voortschr. gemiddelde in mln per kwartaal Bron: CBS, bewerkt door ING Economisch Bureau Structureel minder vraag naar bedrijfsgebouwen Bedrijven zitten na de crisis nog ruim in hun jas en structurele veranderingen zoals e-commerce en Het Nieuwe Werken zorgen voor een dalende vraag naar nieuwe winkelvloeren en kantoren. Investeringen in bedrijfsgebouwen zijn ook laat cyclisch. Bedrijven investeren vaak eerst in hardware, software, machines en het wagenpark voordat zij het bedrijfspand uitbreiden of vervangen. Als eenmaal toch een besluit genomen wordt voor uitbreiding van het bedrijfspand dan duurt het door onder andere vergunningverlening ook nog enige tijd voordat aan de bouw begonnen wordt. Hierdoor zal de productie in de utiliteitsbouw in 2016 nauwelijks boven het niveau van 2015 uitkomen. ING Economisch Bureau 34 Ondernemen in 2016 / december 2015

35 Infrasector Lichte groei in infrasector De aantrekkende woningbouw in 2015 laat de vraag naar nieuwe toegangswegen weer toenemen. Bouwbedrijven actief in de infrasector zijn nog steeds niet optimistisch gestemd. Lagere overheden blijven besparen op onderhoud van wegen. Naar verwachting groeit het volume van de infrasector in 2016 met twee procent. Vooral natte waterbouw laat omzet groeien In de eerste drie kwartalen van 2015 groeide de omzet van bedrijven die actief zijn in de infrasector met 1,5%. Deze groei kwam vooral tot stand bij de natte waterbouw en overige civieltechnische diensten. Dit komt onder andere doordat baggeraars het goed deden en grote internationale opdrachten binnenhaalden, zoals de aanleg van het tweede Suezkanaal. Ook de waterbouwprojecten in Nederland uit het Deltafonds namen toe. De omzet van buizenen kabelleggers daalde in deze periode, maar zal in 2016 licht stijgen door de aantrekkende nieuwbouw van woningen. De omzet van wegenbouwers is al enkele jaren stabiel. Lagere overheden bezuinigen op infrastructuur en vooral op uitgaven aan wegen wordt bespaard. Al jaren daalt ook de groei van het wegennet. Zo kwam er in Nederland in 2002 nog meer dan kilometer weg bij. In 2014 is dit gedaald tot 400 kilometer. Flinke omzetstijging natte waterbouw Omzetontwikkeling (% j.o.j.) 60% 40% 20% 0% -20% Bron: CBS (Spoor)wegen & tunnels Buizen- & kabelleggers tm q3 Natte waterbouw & overige civieltech. Vertrouwen infrabouwers blijft negatief Saldo positieve & negatieve antwoorden Infrasector B&U sector Bron: Europese Commissie Lichte groei in 2016 Voor het eerst sinds jaren is het vertrouwen van infrabedrijven lager dan dat van B&U-bouwbedrijven. Bezuinigingen van de overheid zorgen voor een kleinere opdrachtenstroom. Over het algemeen zijn infrabedrijven echter minder getroffen door de recessie dan in de B&U-sector en hierdoor is het vertrouwen de afgelopen jaren wel redelijk stabiel gebleven. Een aantrekkende woningbouw in de B&U sector zorgt ook voor weer meer bouw van (toegangs) wegen in nieuwe woonwijken. De beperkte omzetgroei bij ingenieurs duidt als voorlopende indicator ook op lichte groei. Voor 2016 verwacht ING Economisch Bureau daarom toch een volumegroei van twee procent voor de infrasector. ING Economisch Bureau 35 Ondernemen in 2016 / december 2015

36 Installatiebranche Omzetgroei installateurs in 2016 Voor 2016 wordt een groei van de omzet verwacht. Installateurs ontvangen vooral meer orders van de nieuwbouw van woningen. Het belang van installateurs in de bouw neemt de komende jaren toe door steeds meer technologie in gebouwen. Er liggen voor installateurs kansen op het gebied van het energiezuiniger maken van gebouwen. Omzetstijging bij installateurs in 2016 De afhankelijkheid van de B&U-sector zorgt er voor dat installatiebedrijven in 2015 hun omzet flink zagen stijgen. De omzetstijging was echter wel kleiner dan van de totale bouw. Dit komt doordat de installatiebranche voor een groot deel afhankelijk is van de minder conjunctuurgevoelige onderhoud- en renovatiemarkt. In het derde kwartaal 2015 liet de installatiebranche wel een lagere omzetgroei zien doordat het lage btw-tarief in juli 2015 werd beëindigd. Vooral groei door meer nieuwbouw woningen Voor 2016 verwacht ING Economisch Bureau een verdere stijging van de omzet in de installatiebranche. Het zijn vooral installatiebedrijven die afhankelijk zijn van de woningbouw die positief zijn. Voor de utiliteitsbouw verwachten installateurs vooral opdrachten voor onderhoud. De ontwikkeling van de orderportefeuilles voor de infra is het meest gematigd. Net als in de rest van de bouw is er in de installatiebranche nog wel steeds overcapaciteit, waardoor de prijzen onder druk blijven staan. Belang van de installateur neemt toe Door de toename van installaties en complexiteit in gebouwen neemt het belang van de installateur in het bouwproces de komende jaren toe. Door in te spelen op trends als domotica, energiebesparing, luxer sanitair en vergrijzing kunnen installateurs ook de komende jaren verder aan terrein winnen. Vooral van nieuwbouw woningen verwachten installateurs fors meer opdrachten Marktverwachting orders installateurs Onderhoud infra Nieuwbouw infra Onderhoud utiliteit Nieuwbouw utiliteit Onderhoud woningen Nieuwbouw woningen 2015 IV 2014 IV Bron: Uneto-VNI, bewerkt door ING Economisch Bureau Lichte omzetgroei installateurs Omzetontwikkeling (% j.o.j.) 20% 10% 0% -10% -20% -20%-10% 0% 10% 20% 30% 40% -30% B&U Installateurs Bron: CBS ING Economisch Bureau 36 Ondernemen in 2016 / december 2015

37 Onderhoud, herstel en verbouw Aanhoudende lichte groei in onderhoud Naar verwachting groeit het productievolume van de onderhoud, herstel en verbouw sector in 2016 licht. De herstel en verbouwmarkt profiteert van de aantrekkende woningmarkt. In de utiliteitsbouw neemt het aantal afgegeven vergunningen voor herstel en verbouw nog niet toe. Het verlaagde btw-tarief heeft in het tweede kwartaal 2015 voor een piek in de omzetten gezorgd bij kleine bouwbedrijven. Verduurzaming van de woningvoorraad en transformatie van leegstaande kantoorpanden biedt de komende jaren kansen. Meer verbouwvergunningen bij woningbouw Het aantal afgegeven vergunningen voor herstel en verbouw werkzaamheden aan woningen is in 2015 flink gestegen. De aantrekkende woningmarkt en het tijdelijke lage btw-tarief heeft hierbij voor een stimulans gezorgd. De stijging van het uiteindelijke aantal verbouwopdrachten kan hoger zijn door het feit dat er per november 2014 minder snel een vergunning nodig is voor uitbouwwerkzaamheden. Net als bij de nieuwbouw komt het herstel volledig op het conto van de woningbouw en blijft het aantal afgegeven vergunningen in de utiliteitsbouw relatief constant. Einde van stimulans verlaagd btw-tarief Het verlaagde btw-tarief op arbeid van verbouw en onderhoud van woningen die ouder zijn dan twee jaar is op 1 juli 2015 beëindigd. Dit heeft voor kleinere bouwbedrijven voor een duidelijke piek gezorgd in de omzetontwikkeling. Deze steeg in het tweede kwartaal 2015 met bijna 10% ten opzichte van het vorige kwartaal. In het derde kwartaal 2015, toen de btw weer verhoogd werd, daalde de omzet van deze bedrijven weer flink naar het niveau van een jaar eerder. De aantrekkende woningmarkt zal ondanks de hogere btw in 2016 zorgen voor meer herstel- en verbouwwerkzaamheden doordat nieuwe huiseigenaren vaak hun aangekochte stulpje willen opknappen. Toename verbouwvergunningen woningen 12 mnds voortschr. gemidd. vergunningen onderhoud & herstel in mln Bron: berekeningen ING Economisch Bureau o.b.v. NEVI, CBS Beëindiging laag btw leidde tot piekomzet kleine bouwers Omzet B&U bouwers per kwartaal seizoensgecorr. naar bedrijfsgrootte (index 2010=100) Utiliteitsbouw Woningen (r.as) werkzame personen 1-10 werkzame personen >100 werkzame personen Bron: CBS, bewerkt door ING Economisch Bureau ING Economisch Bureau 37 Ondernemen in 2016 / december 2015

38 Duizenden Commercieel vastgoed Vastgoedbeleggingsmarkt naar nieuw record Veel beschikbaar kapitaal bij buitenlandse beleggers duwt het beleggingsvolume in Nederlands vastgoed naar een record. Aanvangsrendementen voor de top van de markt dalen door de grote interesse van beleggers tot onder die van De vraag naar moderne logistieke ruimten neemt toe door structurele ontwikkelingen zoals e-commerce. De opname van kantoren en winkels stijgt nog nauwelijks. Er is in toenemende mate sprake van een tweedeling in de markt; met groeiende (structurele) leegstand op meer secundaire locaties. Op deze plekken dalen de huren ook veelal. Aanvangsrendementen dalen De vastgoedbeleggersmarkt wordt gesteund door een positief sentiment onder beleggers en door een enorme hoeveelheid beschikbaar kapitaal. Buitenlandse partijen zien de markt als relatief aantrekkelijk geprijsd. De rendementen naderen hiermee die van de top van de markt in De verwachting is dat de aanvangsrendementen in 2016 in sommige gevallen ook onder zullen gaan duiken. Logistiek vastgoed blijft hot De goede positie van Nederland als logistiek land en structurele ontwikkelingen (zoals e-commerce) in de markt, dragen bij aan de aanhoudende vraag naar modern logistiek vastgoed op belangrijke knooppunten. De opnamecijfers blijven naar verwachting ook in 2016 op een hoog niveau. Lichte stijging opname kantoren De vraag naar kantoormeters blijft gericht op kwalitatief goede (moderne) panden op multifunctionele en bereikbare locaties. De opname van kantoren is in 2015 licht gestegen. De leegstand blijft echter onverminderd hoog. Vraag naar winkels van internationale retailers Winkeliers worden steeds meer geconfronteerd met het veranderend gedrag van de consument. De groei in online is vele malen groter dan die in fysieke winkels. Het overall positieve beeld in de detailhandel vertaalt zich daarom niet naar de winkelvastgoedmarkt. De vraag naar winkelruimte wordt ook in 2016 naar verwachting met name gedreven door internationale retailers die hun winkelketen willen uitbreiden. Voor 2016 verwachten we, behalve op de toplocaties, geen huurgroei voor winkels. Beleggingsvolume naar nieuw record Beleggingsvolume commercieel vastgoed in mln (12 mnds voortschrijdend gemiddelde) Bron: CBRE, bewerkt door ING Real Estate Finance market research Flink opnameherstel bedrijfsruimten Opname x m 2 per kwartaal seizoensgecorrigeerd Kantoren Bedrijfsruimtes Winkels Bron: PropertyNL research, Bewerkt door ING Economisch Bureau ING Economisch Bureau 38 Ondernemen in 2016 / december 2015

39 Transport en logistiek Wegtransport Binnenvaart Vervoer door de lucht Logistieke dienstverlening

40 Transport & Logistiek Aanhoudende groei met accentverschuiving De transport en logistieksector heeft de vaart er in 2015 ingekregen. In 2016 kan het groeitempo van 3% naar verwachting worden vastgehouden. Internationaal is het beeld wisselend positief. De logistieke vraag vanuit handelshuizen groeit sterker dan vanuit de industrie. Tegelijkertijd ontwikkelt de behandeling en belevering van consumentengoederen zich nationaal en in de buurlanden gunstig. De wegtransportsector profiteert het meest van de aantrekkende economische groei in Nederland. Structureel blijft logistieke dienstverlening dé groeimarkt. Groei transport en logistieksector zet door De transport en logistieksector heeft de vaart er ingekregen. Door de diversiteit in opdrachtgevers is de sector als geheel eind 2015 alweer 4% groter dan voor de economische crisis. Na het internationale herstel heeft terugkeer van groei in de bouw en detailhandel voor versnelling gezorgd. Volgend jaar zet de groei in transport en logistiek in het zelfde tempo door (+3%). Door aanhoudend lagere brandstofkosten en blijvende prijs en efficiëntiedruk komt de omzetgroei hier slechts licht bovenuit. Dit toont ook aan dat tariefdruk in transport en logistiek van alle tijden is. Voor margeverbetering is een hogere innovatiescore nodig. Accentverschuiving maar over volle breedte groei Met de aantrekkende Nederlandse economie is het zwaartepunt meer naar de binnenlandse logistieke vraag verschoven. Vooral het wegvervoer plukt hier de vruchten van. Internationaal is er meer volatiliteit, wat in de overzeese logistieke relaties is te merken. Vanuit industriële verladers, die vaak exporteren, zwakt de groei af. Dat de logistieke dienstverlening ook in 2016 het sterkst naar voren komt, is te danken aan de structurele groei in deze markt. Vooruitzichten Transport & Logistiek Breed gedragen groei in transport en logistiek Volume Transport en Logistiek totaal 2,0% 3,0% 3,0% Wegtransport 2,1% 2,9% 2,6% Vervoer over water 2,1% 3,3% 3,5% Vervoer door de lucht 3,2% 2,7% 3,2% Logistieke dienstverlening 1,7% 3,3% 3,5% Omzet Transport en logistiek totaal 2,2% 2,2% 3,5% Wegtransport 3,7% 2,5% 3,5% Logistieke dienstverlening 2,7% 3,0% 4,0% Bron: CBS, ING Economisch Bureau Transport en logistiek procyclisch Volume Transport en Logistiek versus de economie, index 2008 = In een aantrekkende markt verbetert de winstgevendheid niet automatisch, ook blijft verandering aandacht vragen. Het is de kunst om dit snel te signaleren en in de strategie te implementeren. Machiel Bode Sectormanager Transport & Logistiek F Volume Transport en Logistiek BBP (Economische groei) Bron: CBS, ING Economisch Bureau ING Economisch Bureau 40 Ondernemen in 2016 / december 2015

41 Wegtransport Wegtransport laat mineurfase achter zich De binnenlandse markt blijft in 2016 een vliegwiel voor het wegtransport. De volumegroei komt uit op 2,6% bij 3,5% meer omzet. De dalende rentabiliteit heeft een keerpunt bereikt en zal naar verwachting ook in 2016 licht verbeteren. Hiervoor zullen de tarieven wel moeten stijgen. De wegtransportsector heeft weer perspectief. Internationaal verliest de sector nog steeds marktaandeel, maar de aantrekkende markt in een cirkel van 300 km rondom de standplaats is nu sterker. Wegtransport goed op gang De wegtransportactiviteiten van logistieke bedrijven groeien weer. Veel Nederlandse bedrijven hebben hun vleugels al geruime tijd geleden uitgeslagen met vestigingen in Oost-Europa. Vanuit Nederland is de straal nu grotendeels beperkt tot een cirkel van 300 km. Hiermee is de binnenlandse markt steeds belangrijker geworden en dat is te merken. Sinds de consument weer vaker de portemonnee trekt in de detailhandel en de bouwproductie weer toeneemt, groeit de wegtransportsector weer. In 2016 zet dit door, waarbij het sterk opgeveerde bouwgerelateerde vervoer een stapje minder hard zal groeien. Over de hele linie groeit het vrachtvolume naar verwachting gemiddeld met 2,6% bij een omzetgroei van 3,5% Vrachttarieven zullen in 2016 moeten stijgen De winstgevendheid van het wegtransport is na een jarenlange daling aan de beterende hand. De verschillen zijn groot, maar 73% van de bedrijven maakt in de herfst van 2015 winst, waar dit begin 2013 nog slechts 40% was. Dit is te danken aan een combinatie van een aantrekkende markt (hogere productiviteit), stabiele loonkosten en lagere brandstofkosten. In 2015 (tot december) is de diesel aan de pomp per saldo nog slechts 2% goedkoper geworden. De nieuwe verhoging van de cao-lonen met 2,75% per 1 januari zal er in combinatie met verwachte stabiele brandstofkosten voor zorgen dat de kostprijs met tenminste 1,5%- 2% stijgt. Dit kan slechts deels worden goed gemaakt met verdere efficiëntieverbetering. Om de winstgevendheid opnieuw te verhogen zullen bedrijven bij de contractonderhandelingen voor 2016 wel de tarieven moeten verhogen. Naar verwachting is dit haalbaar. Breedgedragen groei in transport en logistiek Omzet wegtransport per jaar Gemiddelde rendement door het dal Gemiddelde rentabiliteit*, index 2000 = ,7% 4,9% 2,0% Bron: CBS, ING Economisch Bureau -1,0% 3,7% Grote verschillen: Bedrijven met >50 trucks realiseren gemiddeld 3% -4% marge, voor kleine bedrijven is dit gemiddeld negatief Binnenlands vervoer Internationaal vervoer 2,5% 3,5% F 2016F Bron: NEA, ING Economisch Bureau. *Excl zzp-ers, na gew. Loon DGA ING Economisch Bureau 41 Ondernemen in 2016 / december 2015

42 Binnenvaart Terug in ruimer vaarwater in 2016 De kwakkelende binnenvaartomzet kreeg medio 2015 een sterke impuls door historisch lang aanhoudend laag water. Hoewel het vrachtvolume in 2016 groei laat zien, doet de omzetgroei weer een stap terug naar 2,5%. De sector moet het voor groei steeds meer van de containervaart hebben. Positief is dat de binnenvaart nationaal in de lift zit en marktaandeel wint op andere modaliteiten. De tankvaart kampt structureel met stagnerende groei, maar profiteert voorlopig van de volatiele oliemarkt. Vervoersvraag gaat door, omzet loopt terug Met steun van maandenlang laag water (en daardoor hogere tarieven) heeft de binnenvaart in 2015 toch nog een flinke omzetgroei gerealiseerd. De gemiddelde omzet bevindt zich onder invloed van overcapaciteit desondanks nog 7% onder het niveau van 2008, terwijl het vrachtvolume alweer flink hoger ligt. In 2016 wordt een volumegroei van 3,5% verwacht. Uitgaande van normale omstandigheden blijft de omzet daarbij licht achter (+2,5%). Steeds intensievere binnenvaart in eigen land De binnenvaart wordt steeds meer ingezet voor vervoer van en naar de zeehavens. Het aandeel van de binnenvaart vanuit Rotterdam is van gestegen van 33,4% - 35,7% en dit zal met de verdere ingebruikname van de containerterminals op de Tweede Maasvlakte doorstijgen. Daarbij ontdekken steeds meer verladers de Blue road voor nationaal vervoer. Met gebruik van inland terminals blijkt het in het waterrijke Nederland goed mogelijk om ladingpakketten gebundeld en in containers naar de binnenvaart te verplaatsen. Van 2010 tot en met 2014 heeft de binnenvaart hier een groei van 16% gerealiseerd en ook in 2016 zal hier groei te zien zijn. Gunstig voor individuele ondernemers is dat droge bulkschepen ook voor containervervoer ingezet kunnen worden. Dit biedt compensatie voor de aanstaande krimp in de kolenstroom. Tankvaart overgeleverd aan olieprijs De tankvaart fluctueert. Door de beweeglijkheid van de olieprijs was er in 2015 veel handel, wat te zien was in de overslag van minerale olie. Bij aanhoudende volatiliteit zal de tankvaart in 2016 opnieuw profiteren. Vooral groei in containers Ontwikkeling vrachtvolume binnenvaart, index 2000 = Bron: CBS, ING Economisch Bureau Lagere omzetgroei door normalisering in 2016 Omzetontwikkeling per jaar 7% -18% 2% 12% Bron: CBS, ING Economisch Bureau Tijdelijke terugval in 2015 door laag water -7% -1% Containers int. Containers nat. Binnenlands vervoer Totaal 1% 4% 2,5% Ca. 3% door laag water F ING Economisch Bureau 42 Ondernemen in 2016 / december 2015

43 Vervoer door de lucht Passagiers overtreffen vracht in luchtvaart Het Nederlandse vervoer door de lucht groeit in 2016 met zo n 3% in volume. Terwijl het passagiersvervoer blijft groeien, kampt het luchtvrachtvervoer met tegendruk en afgenomen groeivooruitzichten. Afkoeling van de Chinese economie blijft de groeipotentie van luchtvracht ook in 2016 beperken. De goed draaiende Noord- Amerikaanse markt biedt enige verlichting. Luchtvervoer blijft groeien, winstgevendheid niet Het vervoer door de lucht blijft aan passagierszijde groeien. In 2015 komt de groei op Schiphol uit op 6%. Dit staat in contrast met de vrachtkant waar de groeivooruitzichten zijn afgenomen (2015 1%). Vooral de Europese passagier - goed voor ruim 70% van het totaal - blijft voor groei zorgen. Door toetreding en groei van low cost carriers en spelers uit Azië staat de winstgevendheid in de luchtvaart ondanks lagere kerosineprijzen (ca. 40% van de kostprijs) nog steeds sterk onder druk. Lichtpunt is dat deze kerosineprijzen in 2016 naar verwachting niet veel zullen stijgen. Luchtvracht vanuit met name Azië onder druk Anders dan het passagiersvervoer is het Nederlandse luchtvrachtvervoer sterk op Azië gericht, met Shanghai als verreweg de belangrijkste counterpart. Op vrachtgebied neemt Schiphol daarmee de derde positie in Europa in. Totaal is Azië aan inkomende zijde goed voor 40% en aan uitgaande zijde voor 38% van het volume. De ontwikkeling van Azië is daarmee voor vracht veel belangrijker dan voor passagiersvervoer. In 2015 daalde de inkomende overslag met 10% (Chinese export). De Chinese economie ontwikkelt zich minder uitbundig dan in het recente verleden door de verslechterde concurrentiepositie en structurele veranderingen. In 2016 kan de groei een stapje verder terug doen en dit zorgt ervoor dat luchtvrachtvervoer onder druk blijft staan. De uitfasering van full freighters van KLM/Martinair is voor Schiphol ongunstig. Tot voor kort werd hier 60% van de vracht in deze toestellen vervoerd en nog slechts 40% in de Belly. Mede doordat het passagiersvervoer belangrijker is, groeit het totale volume van de sector in 2016 naar verwachting met zo n 3%. Azië bepalend voor de luchtvrachtactiviteiten Inkomende en uitgaande vracht en groei % 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% -10% 3% 6% -5% 1% -1% 6% 1% -2% 15% 0% -26% Bron: Schiphol, ING Economisch Bureau Passagiersvervoer groeit door, vracht kwakkelt Ontwikkeling passagiersvervoer en vracht 20% 10% 0% -10% -20% Inbound Outbound Bron: Schiphol, ING Economisch Bureau Azië Midden Oosten Afrika Latijns Amerika Noord-Amerika Europa F Aantal passagiers Schiphol Vrachtoverslag Schiphol ING Economisch Bureau 43 Ondernemen in 2016 / december 2015

44 Logistieke dienstverlening Logistieke diensten in volatiele groeimarkt Logistieke dienstverleners zien ook volgend jaar het volume groeien. Structurele groei blijft komen van uitbesteding door onder andere retailers, maar ook meer specialistische verladers. De logistieke dienstverlening is succesvol in vooral procesinnovatie en weet zo bovengemiddelde waarde te creëren. Innovatie in de dienstverlening gebeurt nog te weinig en is uitdaging. Structurele groei aanjager logistieke diensten Logistieke bedrijven als expediteurs, terminals en vooral opslagbedrijven hebben in de jaren na de crisis een sterke groei doorgemaakt (zie figuur). Hierbij is de warehouse oppervlakte vooral in Zuid-Nederland (Venlo, West Brabant) sterk gegroeid. Gezien de reeds grote voorraden en gevulde opslagplaatsen van grondstoffen zoals olieproducten, groeien expeditie en value added logistics (o.a. klantspecifiek maken) in 2016 sneller. Onder invloed van de afzetgroei in de Nederlandse detailhandel en verder herstel in de rest van (West) Europa groeit de logistieke dienstverlening naar verwachting met 3,5% en komt de omzetgroei hier nog iets bovenuit, al kan de vraag volatiel blijven (zie figuur) Uitbesteding blijft aanjager logistieke diensten Een belangrijke bron van vooruitgang in logistieke dienstverlening is uitbesteding door verladers. Verladers zijn kritischer geworden op bijvoorbeeld de foutmarge en kiezen soms weer voor insourcing, maar logistiek is met de digitalisering en data-analyse ook steeds meer een specialisme. Europese distributie van consumentenproducten (o.a. via E -commerce) blijft nog een groeimarkt. Logistieke bedrijven succesvol in optimalisatie Logistiek gaat over volumes en hierbij is de druk tot proces innovatie continu aanwezig. Niet zelden is de afspraak dat de tarieven van de verlader gelijk blijven en dat kostenstijging met efficiëntie moet worden goedgemaakt. Dat dit goed lukt, blijkt uit de toegevoegde waarde. Deze is de afgelopen vijf jaar met 4% per jaar twee keer zo hard gegroeid is als gemiddeld in transport en logistiek. Voortdurende groei logistieke dienstverleners Omzetontwikkeling logistieke dienstverleners Bron: CBS, ING Economisch Bureau Europees beeld: beweeglijk, per saldo positief Vrachtvolumes volgens logistieke dienstverleners ,6% 5,4% 2,4% 0,7% ,7% 3,0% 4,0% F 2016F >50 indiceert groei Bron: Enquête Danske Bank ING Economisch Bureau 44 Ondernemen in 2016 / december 2015

45 Groothandel Agrarische producten Voedingsmiddelen Non-food Kapitaalgoederen Grondstoffen

46 Groothandel Groei 2016 heeft brede basis De omzet in de groothandel leeft na vier jaar omzetkrimp in 2016 naar verwachting weer op (+4%). De omzetgroei is het sterkst in de ICT- en bouwmaterialengroothandel en nihil in de groothandel in grondstoffen. Het vertrouwen van ondernemers in de groothandel is momenteel groot en heeft in het derde kwartaal van 2015 een recordhoogte bereikt. Het prijsherstel voor de groothandel als geheel blijft minimaal vanwege de relatief lage olieprijzen en de sterke vertegenwoordiging van deze sector. In 2015 lijdt de groothandel in olie en steenkool naar verwachting een omzetverlies van 25%. Groothandel in positieve flow Qua volumegroei heeft de groothandel sinds 2008 van alle sectoren de meeste vooruitgang geboekt. Voor de waardeontwikkeling is het beeld pas vanaf volgend jaar weer positief. In de eerste drie kwartalen van 2015 was er wel ook al wel omzetgroei in alle sectoren, behalve voor olie en steenkool en chemische producten. Dit is het gevolg van de enorme dip in de olieprijzen. Dit beeld zal in 2016 naar verwachting hetzelfde blijven. Dankzij een verbreding van het economisch herstel ligt voor de groothandel in 2016 na vier krimpjaren weer omzetgroei in het verschiet, tot een omzetniveau van ruim 450 miljard. De drie grote drivers van de groothandel groeien dit en volgend jaar: de export met circa 4,5%, de consumptie met ruim 1,5% (mede dankzij de aangekondigde lastenverlichtingen) en de investeringen met 9% in 2015 en 4,5% in De invoer stijgt met ongeveer 5%, iets hoger dan de uitvoer. Dit is gunstig voor groothandelaren die zich met wederuitvoer bezighouden. Ook bij vele Europese handelspartners is sprake van aantrekkende groei. Dit is gunstig voor een breed scala aan groothandels, van ICT en kapitaalgoederen tot aan non-food consumentenproducten. Omzetgroei in 2016 eindelijk weer positief % ontwikkeling j.o.j. 4% 2% 0% -2% -4% -6% Bron: CBS en ING Economisch Bureau Vooral wederuitvoer sinds 2009 hard gegroeid Index 2009 = F 2016F Omzet Volume Prijs De groothandel heeft een prima uitgangspositie om de rol van ketenregisseur op te pakken. Een voorwaarde om de waardecreatie te verhogen is te investeren in digitale platforms Marinus van der Meer Sectormanager Groothandel F 2016F BBP Wederuitvoer Uitvoer binnenlands geproduceerd product Bron: CBS en CPB; bewerking ING Economisch Bureau ING Economisch Bureau 46 Ondernemen in 2016 / december 2015

47 Agrarische producten Omzetgroei blijft ook in 2016 gematigd De omzet van de agrarische groothandel is ondanks de aanhoudende druk op de graanprijzen in 2015 gestegen, met circa 3%. Ook in 2016 zal de omzetgroei naar verwachting tot 3% beperkt blijven vanwege aanhoudend lage graanprijzen. De prijzen die handelaren voor uien en aardappelen betaald krijgen, hebben in het seizoen 2015/16 een prima start gemaakt. Aanhoudende consumptiegroei en de gunstige eurokoers pakken vooral positief uit voor de omzet van groothandels in bloemen en planten. Lagere graanprijzen drukken omzetgroei In de groothandel voor agrarische producten (akkerbouwproducten en bloemen en planten) ging in 2015 bijna 45 miljard om. De omzet van de totale agrarische groothandel trok na twee krimpjaren weer aan. In 2014 daalde de omzet met 5,5%, vooral door prijsdalingen van akkerbouwproducten (70% van het sectortotaal). De gemiddelde graanprijsdaling was ook aanzienlijk (-18%) en de oogstraming voor 2016 is vooralsnog zo gunstig dat nieuwe prijsdalingen worden voorzien. Dit zal de omzetgroei in zowel 2015 als 2016 drukken tot circa 3% (zie figuur). De omzetontwikkeling in de akkerbouw is volatieler dan die van andere landbouwproducten. Ook uien en aardappelprijzen zijn afhankelijk van de door weersomstandigheden bepaalde opbrengst en kwaliteit. In 2014/15 waren deze prijzen beneden gemiddeld en in 2015/16 zijn de prijzen bij de seizoenstart bovengemiddeld. Gunstig groeiperspectief sierteeltgroothandel De omzetontwikkeling bij sierteeltproducten wordt in hoge mate bepaald door de consumentenmarkten in de exportlanden. Twee derde van de bloemen en planten wordt uitgevoerd, bij akkerbouwproducten bijna een kwart. Voor deze groothandels zijn de voortekenen voor 2016 gunstig. De consumptieve bestedingen in veel exportlanden ontwikkelen zich positief en de eurokoers blijft gunstig. Vooral de export naar het VK, Frankrijk en Polen zal in 2015 en 2016 naar verwachting sterk toenemen. Omdat er minder via de veiling wordt verhandeld, is er enige neerwaartse prijsdruk in de handel, omdat afnemers in het buitenland eerder zullen kiezen voor goedkopere alternatieven. Gematigd omzetherstel vanwege prijsdruk Index 2010 = % 20% 15% 10% 5% 0% -5% -10% -15% F 2016F Bron: CBS; raming ING Economisch Bureau Omzetontwikkeling akkerbouw meest volatiel Index 2010 = Akkerbouwproducten Groenten en fruit Sierteelt Zuivel, vetten, eieren Bron: CBS en ING Economisch Bureau ING Economisch Bureau 47 Ondernemen in 2016 / december 2015

48 Voedingsmiddelen Groothandel food profiteert van eurokoers De omzetgroei van groothandels in voedingsmiddelen zal naar verwachting in zowel 2015 als 2016 circa 3% bedragen, dankzij zowel binnen als buitenlandse consumptiegroei. De groothandel in groenten en fruit en dranken behaalde in 2015 betere resultaten dan de groothandel in zuivel. De VS is dankzij de laag blijvende eurokoers zeker nog in 2016 een groeimarkt. Voor de komende jaren is China echter exportgroeimarkt nr.1 voor de food groothandel. De ontwikkeling van de afzet naar EUlanden stagneerde in 2015, maar zal dankzij de groei van de consumptieve bestedingen in diverse Europese landen in 2016 opleven. Exportgroei EU nihil, VS en China groeimarkten Op basis van de groei in de eerste drie kwartalen van 2015 lijkt de omzetgroei in de food groothandel in 2015 uit te komen op bijna 3%. Bovengemiddeld presteren de groothandel in groenten en fruit en dranken. De omzet in de zuivelgroothandel lijdt onder de slechte prijzen. Ook voor 2016 wordt dankzij de goedkope euro en gunstigere zuivelprijzen een exportgroei van minstens 3% voorzien. De uitvoerwaarde van voeding en levende dieren ( 56 mrd in 2014) steeg in de eerste negen maanden van 2015 nauwelijks, die van dranken en tabak ( 6,5 mrd) daalde flink. De belangrijkste groeimarkten waren de VS en China. Ook de binnenlandse markt en vooral de foodservicemarkt trok aan dankzij groei van de consumptieve bestedingen. Het aandeel van de wederuitvoer bij dranken en tabak is de laatste jaren snel toegenomen, met name door de sluiting van Philip Morris. Exportontwikkeling food naar land / regio (% j.o.j.) * Voeding en levende dieren EU Niet-EU landen VS China Dranken en tabak EU Niet-EU landen VS China Bron: CBS en ING Economisch Bureau; * januari-september 3% omzetgroei voedingsgroothandel 2016 % ontwikkeling j.o.j. 5% 4% 3% 2% 1% 0% -1% Bron: CBS en ING Economisch Bureau Wederuitvoer dranken en tabak fors gestegen Aandeel wederuitvoer in % van totale uitvoerwaarde 30% 25% 20% 15% 10% 5% 0% F 2016F Voeding en levende dieren Dranken en tabak jan-aug Bron: CBS en ING Economisch Bureau ING Economisch Bureau 48 Ondernemen in 2016 / december 2015

49 Non-food Non-food doet het ook in 2016 goed De voorziene verdere verbetering van de koopkracht in binnen en buitenland stimuleert de afzet van de groothandel non-food ook in De verwachte omzetgroei bedraagt ongeveer 5%, na een groei van 7,5% in De volumeontwikkeling in de groothandel is prima, het schort nog aan de groei van de toegevoegde waarde. De uitdaging voor ondernemers in de groothandel ligt in het combineren van de aansluiting op digitale platforms en het bereiken van vooral meer niet-europese afzetmarkten. Koopkrachtverbetering stimuleert omzet De groothandel in non-food consumentenproducten genereert in 2015 een omzet van ruim 82 miljard. De omzet beweegt ongeveer gelijkmatig met die van de conjunctuur. De omzetgroei in 2015 kwam boven die in 2013 en 2014 uit dankzij het aantrekken van de consumptieve bestedingen. Dit blijkt bijvoorbeeld uit de ontwikkeling van de retailomzet non-food. Deze neemt in 2015 met ongeveer 1,5% toe, na vier krimpjaren. In 2016 verbetert de koopkracht in Nederland en in diverse Europese afzetlanden verder, terwijl de exportvooruitzichten richting bijvoorbeeld China iets onzekerder zijn. Al met al wordt voor % omzetgroei verwacht. Qua volumegroei in de afgelopen jaren overtreft de groothandel de meeste andere sectoren. De ontwikkeling uitgedrukt in toegevoegde waarde valt echter tegen. Digitalisering en internationalisering van belang De internetomzet groeit veel sneller dan die in winkels en zal in 2016 waarschijnlijk ongeveer driekwart hoger zijn dan in Deze groei is ook beduidend hoger dan die van de exportwaarde (zie figuur), die geremd wordt door de aanhoudende prijzendruk. De uitdaging voor de groothandel non-food zit naast waardecreatie onder meer in het voorkomen dat omzet weglekt omdat er vaker rechtstreeks bij de fabrikant wordt besteld. Behalve het beleveren van webwinkels worden ook het zelf openen van webwinkels of het faciliteren van digitale platforms een must voor de groothandel. Bovenaan de to do lists zou het inzetten van de modernste IT systemen ten behoeve van internationale digitale platforms moeten staan, in combinatie met internationaal zaken doen in vooral niet-europese afzetlanden. Omzet groothandel non-food groeit stevig door % ontwikkeling j.o.j. 10% 5% 0% -5% Bron: berekeningen ING Economisch Bureau o.b.v. CBS Internetomzet groeit 3,5x zo snel als export Index 2010 = F 2016F F 2016F Omzet non-food detailhandel (niet-internet) Omzet internetwinkels Exportwaarde Bron: berekeningen ING Economisch Bureau o.b.v. CBS ING Economisch Bureau 49 Ondernemen in 2016 / december 2015

50 Kapitaalgoederen Omzetgroei 2016 van ruim 5% verwacht De hoge groei van de bedrijfsinvesteringen vertaalt zich in een herstel van de omzet in zowel 2015 als In 2016 kan de omzetgroei boven de 5% uitkomen dankzij herstel van de ICT investeringen na de pas op de plaats in De groothandel in vervoermiddelen was met een omzetherstel van 20% in 2015 de grote motor achter de groei. De groothandel in machines zal na een investeringsgroei van circa 7% in 2015 in het nieuwe jaar terugvallen vanwege toenemende exportonzekerheden naar China. Verwachte investeringsimpuls 2016 dankzij ICT De groothandel in kapitaalgoederen (ICT, transportmaterieel, landbouwmachines en industriële machines) kent een omzet van ongeveer 40 miljard. De sector profiteert sinds 2015 van het aangetrokken investeringsklimaat. De binnenlandse bedrijfsinvesteringen nemen in 2015 met circa 9% toe. Op basis van de omzetgroei in de eerste drie kwartalen ligt voor 2015 voor de groothandel in kapitaalgoederen een omzetgroei van 5% in het verschiet. Door aantrekkende investeringsgroei in de ICT wordt voor 2016 een investeringsgroei van ruim 5% verwacht. Neerwaartse risico s voor machines De investeringsgroei in de ICT is in 2015 afgevlakt, na de hoge groeipercentages in de jaren ervoor (zie figuur). Voor 2016 wordt verwacht dat de groei ongeveer 6% bedraagt, iets lager dan het groeigemiddelde sinds Digitalisering blijft immers core business voor vrijwel alle sectoren. De investeringen in vervoermiddelen maakten de drie jaren van krimp van in totaal ruim 20% in 2015 in één klap weer goed en zullen in 2016 op basis van een positief producentenvertrouwen naar verwachting met circa 5% kunnen doorgroeien. Ook de investeringen in machines en overige materiële activa ontwikkelen zich na een flinke groei in 2015 (+7%) in 2016 nog wel positief, maar minder goed dan die van de ICT investeringen en met bovendien neerwaartse risico s. Dit vooral vanwege somberheid omtrent exportgroei naar China. Groei investeringen impuls voor omzetgroei groothandel kapitaalgoederen % ontwikkeling j.o.j. 10% -5% -10% -15% Bron: berekeningen ING Economisch Bureau o.b.v. CBS Investeringsimpuls zet door in 2016 Index 2010 = % 0% F 2016F F 2016F Totaal Vervoermiddelen ICT Machines en overige materiële activa Bron: berekeningen ING Economisch Bureau o.b.v. CBS ING Economisch Bureau 50 Ondernemen in 2016 / december 2015

51 Grondstoffen Omzet oliehandel nog niet uit de put De handel in olie en steenkool boekt al vier jaren forse omzetverliezen door grote prijsdalingen. Sinds 2011 is ongeveer 60% aan omzet ingeleverd. De olieprijzen blijven in 2016 naar verwachting laag en zullen per saldo nauwelijks stijgen ten opzichte van Ook de groothandel in chemische producten ondervindt de nadelen van de lage olieprijzen en zal na de omzetkrimp in 2016 maar mondjesmaat herstellen. De verwachte groei in 2016 is te danken aan de groei in de segmenten bouwmaterialen en metaalwaren. Lage olieprijzen blijven omzetherstel drukken De handel in olie en steenkool maakt ruim de helft uit van de omzet in grondstoffen en halffabricaten (metaal, bouwmaterialen, metaal en chemische producten). De lage olieprijzen sinds medio 2014 hebben in 2015 tot een omzetverlies van ruim 8% geleid voor deze sector. Ook 2016 blijft een turbulent jaar voor groothandelsbedrijven actief in de grondstoffenbranche. De prijzen zullen naar verwachting stabiliseren op de huidige lage niveaus. Het omzetherstel voor deze sector van circa 4% wordt dan ook gevoed door de omzetgroei in bouwmaterialen, metaal en metaalproducten. Bouwmaterialen en metaalwaren groeipijlers Groothandels in grondstoffen en halffabricaten kennen een uiteenlopende dynamiek. De omzet in de groothandel in bouwmaterialen noteerde vanwege de crisis op de woningmarkt sinds 2009 vier krimpjaren. In 2014 zette voorzichtig het herstel in, maar in 2015 is dit segment in de groothandel met een groei van ruim 7% de sterkste pijler. De groothandel in metaal herstelde zich na drie krimpjaren in 2015 met een omzetherstel van ruim 3%. De groothandel in chemische producten bleek in 2015 ook gevoelig voor de neerwaartse druk op de olieprijzen, waardoor de omzet ruim 6% daalde. Voor 2016 wordt een gering herstel van circa 2% voorzien. De oliehandel spant momenteel echter de kroon met in 2015 alleen al een omzetdaling van een kwart en sinds 2011 van circa 60%. De omzetgroei in 2016 wordt geraamd op 0%. Beperkt herstel na vier jaar omzetverlies % ontwikkeling j.o.j. 20% 15% 10% 5% 0% -5% -10% F 2016F Bron: berekeningen ING Economisch Bureau o.b.v. CBS Fors omzetverlies oliehandel in drie jaar tijd Index 2010 Q4=100; 4-kw. voortschrijdend gemiddelde Olie en steenkool Metaal en erts Bouwmaterialen Metaalwaren, verwarming Chemische producten Bron: berekeningen ING Economisch Bureau o.b.v. CBS ING Economisch Bureau 51 Ondernemen in 2016 / december 2015

52 Detailhandel Supermarkten Foodspeciaalzaken Kleding Schoenen Woninginrichting Doe-het-zelf Consumentenelectronica Persoonlijke verzorging Automotive

53 Detailhandel Retail met kleine stapjes uit dal De omzet in de detailhandel heeft de stijgende lijn te pakken. Ook in 2016 wordt weer een stapje omhoog gezet. Daarmee klimt retail in gestaag tempo uit een diep dal. Nog steeds is de omzet lager dan het pre-crisis niveau. Een hogere versnelling is vooralsnog niet gevonden. Huishoudens blijken nog voorzichtig en in 2015 lag het vertrouwen over de eigen financiële situatie onder het langjarig gemiddelde. Retailers die harder willen groeien dan de markt zullen in hun segment moeten uitblinken. Licht herstel zet door in 2016 De afgelopen jaren was Non-food het zorgenkind van de retail. Positief is daarom de terugkeer van groei in deze subsector. Naar verwachting stijgt de omzet in 2015 met 1,5%. Toch zijn daarmee de zorgen niet voorbij. De groei binnen Non-food is onevenwichtig. Bovendien gaat volume veelal voor prijs, waardoor de druk op de marge in veel branches aanwezig blijft. De omzetgroei in Food is in 2016 met 1,8% iets hoger dan in Supermarkten blijven de stabiele factor binnen retail, maar weten nauwelijks te versnellen. Dit terwijl de consumentenbestedingen het afgelopen jaar wel toenamen. Die trend zet door in 2016, en ook de nonfood detailhandel kan weer rekenen op groei. De omzet stijgt naar verwachting met een kleine 2%, en is evenwichtiger verdeeld over de verschillende branches. Daarmee blijft de omzet in de detailhandel nog steeds onder het precrisis niveau. Consumenten zijn, zeker in 2015, voorzichtig en niet onverdeeld positief over hun financiële positie. Extra inkomen wordt gespaard, gebruikt om schulden af te lossen of eindelijk dat huis te kopen. Voor de detailhandel is het lastig een versnelling hoger te schakelen. Om harder te gaan zullen retailers in hun segment moeten uitblinken. Local hero s kunnen kiezen voor een traditioneel bedrijfsmodel, waarbij authenticiteit en ambacht centraal staan. Een andere optie is samenwerking en innovatie Local wil niet altijd zeggen dat technologie geen rol speelt. Dirk Mulder, Sectormanager Food & Retail Met kleine stapjes naar hogere omzet Omzetontwikkeling in procenten vs. voorgaande jaar Bron: CBS (excl. apotheken, pure webshops en tankstations), *Ramingen ING Vertrouwen groeit, maar fin. situatie negatief Ontwikkeling consumentenvertrouwen en oordeel over financiële situatie laatste 12 maanden Bron: CBS 0,2% dec'14-1,9% -2,0% 0,7% 1,5% 2,0% * 2016* consumentenvertrouwen financiële situatie laatste 12 maanden nov'15 ING Economisch Bureau 53 Ondernemen in 2016 / december 2015

54 Supermarkten Stabiele factor in de detailhandel De omzet van supermarkten blijft met 2% in 2016 geleidelijk groeien. De omzetgrens van 35 miljard euro wordt in 2016 doorbroken. De consument is positief gestemd en heeft ruimte in de portemonnee om zijn bestedingen op te voeren. De servicesupermarkt ondervindt concurrentie aan de randen van zijn businessmodel. Die concurrentie komt met name van discounters, de speciaalzaak 2.0, foodverkopen bij non-food retail, maaltijdboxen en online boodschappenbezorgers. Omzetgroei supermarkten 2%, regelmaat troef De omzet in de supermarktbranche neemt in 2016 naar verwachting met 2% toe. De pieken en dalen die de rest van de detailhandel doormaakt gaan aan de supermarkt voorbij. Supermarkten blijken de stabiele factor in de roerige retailwereld. Dit maakt supermarkten in winkelgebieden ook gewild als trekker van winkelend publiek. Die stabiliteit zorgt echter ook dat in periodes waarin de consument de portemonnee makkelijker trekt supermarkten beperkt profiteren. Restaurants weten veel sneller te groeien. Wat vaker of wat luxer uit eten in een restaurant lijkt de voorkeur te genieten boven een boodschappenkar gevuld met luxere en duurdere artikelen. Supermarkten reageren op nieuwe concurrenten De kracht van servicesupermarkten is dat ze een brede doelgroep bedienen. In de marge van hun businessmodel ontstaat nieuwe concurrentie die juist kiest om in niches te beginnen. Voorbeelden zijn leveranciers van boodschappenboxen of specialisten in biologisch assortiment. Wordt een niche groot genoeg dan stappen supermarkten in om de markt niet aan zich voorbij te laten gaan. Door die stap is de biologische markt de afgelopen periode flink in omvang toegenomen. Hetzelfde gebeurt met supermarktformules die een steeds ruimer scala aan online boodschappen opties bieden. Medio 2015 werd volgens GfK 2% van de supermarktomzet online gerealiseerd. Onze verwachting is dat online in 2025 goed kan zijn voor een omzetaandeel van 10%. De winkelvloer blijft dus belangrijk, als plaats van aankoop maar ook als plek waar veel consumenten inspiratie opdoen. Groei bij supermarkten maar restaurants groeien harder Omzetontwikkeling in procenten vs. voorgaande jaar 8% 6% 4% 2% 0% Bron: CBS, *ramingen ING Economisch Bureau Supermarkt voor velen inspiratiebron Stelling: als ik alleen online boodschappen zou doen, zou ik de inspiratie uit de winkel missen. Mee eens Neutraal Niet mee eens * 2016* Geen mening Supermarkten 1% 13% 13% Restaurants 73% Bron: ING, enquête onder Nederlanders van 18 jaar en ouder ING Economisch Bureau 54 Ondernemen in 2016 / december 2015

55 Foodspeciaalzaken Stilstand in omzetontwikkeling De omzet bij speciaalzaken vertoont weinig groei, de verwachte lichte plus in 2016 is het gevolg van hogere prijzen. Op dagelijkse boodschappen als AGF, brood en vlees is de concurrentie met supermarkten verder toegenomen. In overige productcategorieën weten specialisten wel uit te breiden. Bijna 80% van de consumenten doet per week meerdere boodschappentrips, verschuiving van het boodschappenmoment in de week biedt speciaalzaken mogelijkheden. Weinig beweging in omzet speciaalzaken Er zit weinig beweging in de omzetontwikkeling van speciaalzaken. Na twee jaar van stilstand wordt voor 2016 een lichte plus verwacht. Die plus is het gevolg van hogere prijzen voor producten. De daling van de verkopen houdt naar verwachting aan en het heeft er alle schijn van dat specialisten op de dagelijkse boodschappen terrein verliezen. Steeds grotere supermarkten zetten hun extra winkelmeters met name in voor vers en dan vooral AGF, brood en vlees. Dus zet de verschuiving in het aanbod door. Het aantal slagerijen, groentezaken en bakkers daalt en het aantal viswinkels, kaaszaken en winkels in overige voeding (o.a. koffie en thee) stijgt. Onderscheid voor de specialist zit in productkwaliteit, service, ambacht, productkennis en bijzonder assortiment. Dat vraagt ook investeringen in concept, uitstraling, openingstijden en online aanwezigheid. Nauwelijks beweging in omzetgroei Omzetontwikkeling in procenten vs. voorgaande jaar -2,3% -2,5% -2,1% 0,0% Bron: CBS, *ramingen ING Economisch Bureau -0,5% 0,8% * 2016* Meerdere keren week boodschappen is de norm Vraag: hoe vaak doet u boodschappen (in de winkel of online) (Bijna) iedere dag 4-5 keer per week 2-3 keer per week 1 keer per week < 1 keer per week 3,5% 15,7% 15,6% 16,8% 48,5% Bron: ING, enquête onder Nederlanders van 18 jaar en ouder Inspelen op veranderend boodschappenpatroon De boodschappenfrequentie van Nederlanders is hoog, acht op de tien consumenten maakt iedere week meerdere boodschappentrips. Speciaalzaken kunnen profiteren van die consumenten die vaak pas last-minute inkopen doen. Gewoontes van consumenten veranderen en de zondag wordt belangrijker terwijl de avond iets aan belang lijkt in te boeten. Voor speciaalzaken is het van strategisch belang om openingstijden en doelgroep op elkaar af te stemmen. Ter indicatie: momenteel realiseren supermarkten 4% van hun omzet op zondag en 8% in de avond. Die momenten zijn vooral populair bij jongeren en werkenden. Dit zijn qua koopkracht en qua toekomstige bestedingen interessante doelgroepen voor de speciaalzaak. ING Economisch Bureau 55 Ondernemen in 2016 / december 2015

56 Kleding Werk aan de winkel Economische groei en meer koopkracht zorgen voor hogere consumentenbestedingen. Na 7 jaar onafgebroken krimp, stijgt de omzet weer in 2015 en De stijging van de omzet blijft echter wel beperkt. Internet trekt nog altijd omzet naar zich toe. Nieuwe technologie is steeds belangrijker. Dit vereist investeringskracht en innovatief vermogen van retailers. De dominantie van grote internationale winkelketens en pure players zal toenemen. Local hero s kunnen tegengas geven, mits in staat te excelleren. Groei na 7 magere jaren Het waren 7 magere jaren voor winkels in kleding. Van 2008 tot en met 2014 daalde de omzet. In 2015 hebben winkels in kleding weer enig houvast. De omzet stijgt naar verwachting met 1%, vooral dankzij een goede tweede helft van het jaar. Die trend zet door in 2016 met een verwachte omzetgroei van 2%. Economische groei en stijging van de koopkracht zorgen voor hogere consumentenbestedingen. Daar tegenover staat het feit dat het online kanaal nog steeds omzet naar zich toetrekt. Deze komt deels bij de omnichannel retailers uit de sector terecht, maar belandt ook deels in de handen van pure players (web-only). In 2014 bedroeg het online (omzet)aandeel volgens Thuiswinkel.org en GfK 14% en in 2015 groeit dit aandeel door. ING Economisch Bureau verwacht in 2025 een online aandeel van 30% in kleding. Technologie (nog) belangrijker Naast internet speelt ook andere, nieuwe technologie in fashion retail een steeds belangrijkere rol. Het succes van internationale fast fashion ketens en grote pure players hangt nauw samen met hun vermogen te innoveren. Internet of things, big data en slimme computers helpen hen mee vraag en aanbod real-time in kaart te brengen om de (aanlever)keten nog efficiënter en effectiever te laten functioneren. Snel en flexibel spelen zij in op de marktvraag. Voor met name middelgrote winkelketens wordt het steeds lastiger met deze partijen te concurreren. De keus bestaat uit doorgroeien of inkrimpen. Voor local hero s met meerwaarde richting consument lijkt wel plek. Daarvoor zijn ondernemerschap en kennis over en passie voor hun assortiment essentieel. Omzet groei na jaren van krimp Omzetontwikkeling in procenten vs. voorgaande jaar -1,5% Bron: CBS, *ramingen ING Economisch Bureau Ruim 1 op 5 verwacht ander business model Denkt u in de komende 5 jaar uw business model te moeten aanpassen door technologische ontwikkeling? 22% -2,9% -3,6% 13% -1,2% 1,0% 64% 2,0% * 2016* eens oneens Neutraal / weet niet Bron: TNS NIPO in opdracht van ING (enquête 100 non-food retailers) ING Economisch Bureau 56 Ondernemen in 2016 / december 2015

57 Schoenen Een maatje kleiner Winkels in schoenen zullen in 2015 hun omzet verder zien krimpen. Voor 2016 wordt een lichte groei voorzien. Het online kanaal wint in hoog tempo meer en meer terrein en lijkt in 2015 op weg naar 1/5 van de markt. Steeds meer (fysieke) schoenenwinkels hebben moeite de strijd vol te houden. Prijzen en resultaten staan onder druk. Het aantal vestigingen daalt. Wisselend succes Net als winkels in kleding hebben ook winkels in schoenen moeilijke jaren achter de rug. Cijfers van het CBS geven aan dat ook in 2015 sprake was van een terugval in omzet. Maanden van groei en krimp lossen elkaar af, waarbij uiteindelijk een neergaande trend overheerst. ING Economisch Bureau verwacht over het totale jaar een krimp van 1%. Verdere economische groei en meer vertrouwen onder consumenten moeten echter in 2016 leiden tot omzetgroei (1,5%). Overigens zijn de cijfers niet over de gehele branche negatief. Zo spreekt brancheorganisatie INretail in 2015, in tegenstelling tot CBS, juist over een stijgende omzet onder haar leden. Ook pure webshops zien hun omzet voornamelijk groeien. In 2014 bedroeg hun omzetaandeel volgens GfK 16%. In 2015 zal dit aandeel richting de 20% stijgen. Groei omzet in 2016 na lastige jaren Omzetontwikkeling in procenten vs. voorgaande jaar 2,0% -3,8% -8,8% Bron: CBS, *ramingen ING Economisch Bureau -1,8% -1,0% 1,5% * 2016* Dalend aantal schoenenwinkels in Nederland Aantal vestigingen winkels in schoenen Bron: CBS Meer online, minder in winkelstraat De trend naar meer online verkoop van schoenen zal voorlopig aanhouden. Zo noteert Zalando, een van de belangrijkste partijen in online schoenen, consequent hogere cijfers gedurende het jaar. De verwachting is dat het online aandeel in Nederland de komende 10 jaar verdubbelt tot 40%.Dit heeft uiteraard grote consequenties voor (fysieke) schoenenwinkels. Sinds 2012 is sprake van een flinke daling van het aantal vestigingen van schoenenretailers in Nederland. In 3 jaar tijd verdween 11,5% van de winkels. Prijzen en resultaten staan onder druk. Sinds eind 2013 is sprake van een bijna onafgebroken prijsval. CBS en Panteia wijzen op een daling van het gemiddelde bedrijfsresultaat van 4,1% in 2012 naar 2,6% in Net als in kleding is ook hier de behoefte aan nieuwe business modellen groot. ING Economisch Bureau 57 Ondernemen in 2016 / december 2015

58 Woninginrichting Comeback kent grenzen Winkels in woninginrichting behoorden tot de zwaarste verliezers in retail tijdens de crisis. In 2015 zijn zij één van de snelste groeiers. Het herstel van de woningmarkt leidt ook in 2016 tot omzetgroei. Winkels in woninginrichting krijgen weer wat lucht. Toch zal de sector rekening moeten houden met het feit dat deze comeback grenzen kent. Consumenten zullen noodgedwongen scherper inkopen in woninginrichting dan in het verleden. Woningverkoop stimulans voor woninginrichting In de periode moest de sector woninginrichting een groot verlies aan omzet incasseren. Bijna 30% van de totale omzet van winkels in woninginrichting verdween. Dankzij economische groei en een sterk herstel van de woningmarkt behoorde de sector in 2015 tot de sterkst groeiende segmenten in retail. Volgens cijfers van het CBS en Kadaster groeide het aantal woningverkopen in 2014 met bijna 40% tot ruim Ook in de eerste drie kwartalen van 2015 steeg het aantal verkopen (+23%). Daarmee is het niveau van voor de crisis echter nog niet bereikt. In de periode kregen jaarlijks ruim huizen een nieuwe eigenaar. Grenzen aan comeback Voor geheel 2015 verwacht ING Economisch Bureau een groei in omzet van winkels in woninginrichting van 5,5%. Ook volgend jaar stijgt de omzet, iets langzamer, met 2,5%. Ondanks de snelle comeback van de huizenmarkt zal de sector woninginrichting naar verwachting niet terugkeren naar de hoge omzetten uit het verleden. Aan het eind van 2015 zal het omzetniveau nog altijd zo n 23% lager zijn dan in Een restrictiever beleid met betrekking tot hypothecaire leningen zorgt er voor dat consumenten noodgedwongen scherper moeten inkopen als het gaat om woninginrichting. Vaker zal eigen spaargeld worden aangewend voor grotere aankopen. Ook zal men wellicht langer vasthouden aan een (oudere) inrichting. Woonaccessoires zullen daarentegen juist belangrijker worden om toch een frisse look te houden. Retailers die op deze nieuwe realiteit inspelen kunnen kopers naar zich toetrekken. Herstel woninginrichting in 2015 en 2016 Omzetontwikkeling in procenten vs. voorgaande jaar Bron: CBS, *ramingen ING Economisch Bureau Comeback woninginrichting kent grenzen Index omzet woninginrichting en woningverkoop 2007 = ,8% -7,7% -6,3% * Omzet winkels in woninginrichting Woningverkoop -0,1% Bron: CBS/Kadaster, *raming ING Economisch Bureau 5,5% 2,5% * 2016* ING Economisch Bureau 58 Ondernemen in 2016 / december 2015

59 Doe-het-zelf Strijd met ups and downs De doe-het-zelf sector kent na een positief 2014 een tegenvallend Professionele klussers lijken meer te profiteren van de opgeleefde woningmarkt dan dhz winkels. De verwachting is dat, dankzij een stijgend consumentenvertrouwen en meer koopkracht voor huishoudens, de sector in 2016 weer het groeipad vindt. De strijd om die extra omzet is echter hevig. Zowel binnen als buiten de sector is concurrentie om de verkoop van dhz en woon gerelateerde artikelen. Prijzen en marges staan onder druk. Schaal en efficiency worden steeds belangrijker. Terug in de min Herstel leek aanwezig binnen de doe-het-zelf sector. In 2014 werd een groei in de omzet van 2,1% genoteerd. Dit positieve cijfer krijgt echter geen vervolg in De markt daalt naar verwachting met 2%. Een opvallende daling, gezien het herstel van de woningmarkt. Vooral professionele klussers lijken hiervan te hebben geprofiteerd, mede door de lagere btw in de eerste helft van het jaar. ING Economisch Bureau denkt overigens dat de omzet in de branche in 2016 weer enigszins herstelt. De omzet groeit dan naar verwachting met 2%. Naast de woningmarkt kunnen het stijgende consumentenvertrouwen en groei in koopkracht de dhz markt een stimulans bieden. Er zal door retailers fel worden gestreden om een deel van die extra omzet te bemachtigen. Felle strijd Zeker op het gebied van woonaccessoires, een belangrijk segment voor bouwmarkten, is het aantal concurrenten groot. Niet alleen winkels in woninginrichting, maar ook tuincentra, winkels in huishoudelijke artikelen, webshops en zelfs supermarkten binden op dit vlak de strijd met elkaar aan. Ook binnen de dhz branche is sprake van toenemende strijd. De Duitse keten Hornbach tracht met grootschalige nieuwe vestigen zich al geruime tijd een aandeel te verwerven in de Nederlandse dhz markt. Ook Bauhaus probeert nu voet aan de grond te krijgen. Nederlandse bouwmarkten expanderen juist weer met stadsvestigingen. Ook online zal de strijd toenemen. De toenemende concurrentie lijkt onder meer te resulteren in prijsdruk. Net als in woninginrichting shoppen consumenten (nog) prijsgerichter. Schaal en efficiency nemen daardoor in belang toe. Tegenvaller in 2015 na groei 2014 Omzetontwikkeling in procenten vs. voorgaande jaar 0,3% 2,1% 2,0% Bedrijfsresultaat bouwmarkten onder druk Bedrijfsresultaat = bruto winst- totale bedrijfskosten in % omzet ,9% -2,0% ,1% -6,5% -8,0% * 2016* ,4% Bron: CBS, *ramingen ING Economisch Bureau Bron: Panteia o.b.v. CBS (detailhandel.info) ING Economisch Bureau 59 Ondernemen in 2016 / december 2015

60 Consumentenelektronica Uitputtingsslag vraagt om lange adem Na een opleving in 2014 is in 2015 weer sprake van een krimpende omzet in consumentenelektronica. Voor 2016 zijn de vooruitzichten iets beter dankzij een stijging in vertrouwen en bestedingen van consumenten. De omstandigheden in de markt blijven echter uitdagend. De voortdurende prijsdruk zet marges en resultaten onder druk. Zowel online als offline vindt consolidatie plaats. Het aantal winkels daalt. Onder druk Al jaren staat de sector consumentenelektronica onder druk. Hoewel het volume overeind blijft kent de omzet een dalende trend, door steeds lagere prijzen. In 2014 leek die trend, dankzij economisch herstel, doorbroken te worden. In 2015 is echter toch weer sprake van krimp. Naar verwachting daalt de omzet met 3%. In 10 jaar tijd is het gemiddelde prijsniveau in de branche bijna gehalveerd. Bepaalde producten, zoals tv s en video apparatuur zijn razendsnel in prijs gedaald. Volgens het CBS lagen prijzen in deze productgroep in 2014 zo n 60% lager dan in Opvallend is wel dat de prijsdaling in consumentenelektronica gedurende 2015 in kracht is geminderd. Dit kan duiden op een aantrekkende vraag richting het einde van het jaar. Voor 2016 wordt weer enige groei verwacht (+2%). Meer vertrouwen en koopkracht dienen daarbij als stimulans. Consument moet zorgen voor groei in 2016 Omzetontwikkeling in procenten vs. voorgaande jaar -2,6% -2,9% -8,5% 2,2% Bron: CBS, *ramingen ING Economisch Bureau -3,0% 2,0% * 2016* Prijsval tv s en video apparatuur in 10 jaar tijd Ontwikkeling prijzen Televisietoestellen en video-app. Index 2006 = Bron: CBS Uitputtingsslag Ook nieuwe producten kunnen de omzet in de branche stimuleren. Grote doorbraken bleven de afgelopen jaren echter uit. De markten voor tablets en smartphones zijn verzadigd geraakt. Voor de verschillende spelers in consumentenelektronica blijven de omstandigheden op de markt zwaar. Winkeliers moeten in staat zijn tegen zeer geringe marges te opereren. Deze uitputtingsslag resulteert in een steeds lager aantal (fysieke) winkels. Het online kanaal is daarentegen verder gegroeid, maar kent eveneens consolidatie. Uiteindelijk zullen alleen de sterkste partijen, online en offline, de strijd doorstaan. Lage kosten (efficiency), effectieve marketing, hoge volumes en een lange adem zijn daarbij essentieel. ING Economisch Bureau 60 Ondernemen in 2016 / december 2015

61 Persoonlijke verzorging Groei tegen een prijs Na jarenlange stabiele groei stijgt de omzet van winkels in persoonlijke verzorging fors in Ook 2016 kent relatief hoge groei. Deze stijging is enerzijds verklaarbaar door uitbreiding van de sector (meer winkels), de groeiende populariteit van gezondheid en wellness en het herstel van de economie. Anderzijds is de groei opmerkelijk gezien de felle concurrentie met supermarkten en discounters. De prijs voor groei wordt betaald in de vorm van lagere marges. De prijsdruk is hoog. Schaal is noodzakelijk in deze felle strijd. Consolidatie is gaande. Forse groei De branche persoonlijke verzorging weet na jaren van veelal stabiele, lichte groei een versnelling hoger te schakelen in Naar verwachting groeit de omzet met 5%. In 2016 zal deze groei iets afzwakken, maar met 3% nog steeds op een relatief hoog niveau liggen. De sector weet haar grip op de consument te vergroten. In een periode waarbij in veel delen van de retail het aantal winkels krimpt, is in persoonlijke verzorging juist sprake van groei. Discounters breidden uit en concurreren ook steeds meer met het supermarktkanaal. Positief voor de sector is verder dat de populariteit van gezondheid en wellness eveneens groei stimuleert. Prijs wordt betaald Voor die hoge groei binnen persoonlijke bezorging wordt wel een prijs betaald. De promo druk, omzet uit promoties, is hoog. Supermarkten stuntten steeds meer, waardoor ook drogisterijen hun acties opvoeren. Daarnaast leidt de opkomst van discounters als Action en Big Bazaar tot extra prijsdruk. Cijfers van het CBS wijzen sinds eind vorig jaar op een dalend prijsniveau voor winkels in persoonlijke verzorging. Ook het gemiddelde bedrijfsresultaat van drogisterijen volgt een negatieve lijn en daalde van 4,8% in 2012 naar 4,2% in 2014 (Panteia o.b.v. CBS) Groeispurt persoonlijke verzorging in 2015 Omzetontwikkeling in procenten vs. voorgaande jaar Bron: CBS, *ramingen ING Economisch Bureau Lagere prijzen in drogisterijbranche Prijzen drogisterijen per kwartaal vs. zelfde periode in voorgaande jaar 5,0% 2,5% 1,2% 3,3% 0,5% 1,7% 5,0% 3,0% * 2016* Binnen de drogisterijbranche is het voor zelfstandige winkeliers steeds moeilijker deze strijd vol te houden. Schaal lijkt noodzaak om in deze fel bevochten markt te kunnen concurreren. Consolidatie is daarom al enige tijd gaande. Illustratief was de overname van Dirx drogisterijen door A.S. Watson (Kruidvat, Trekpleister). 0,0% -2,5% Bron: CBS K1'14 K2'14 K3'14 K4'14 K1'15 K2'15 K3'15 ING Economisch Bureau 61 Ondernemen in 2016 / december 2015

62 Automotive Zakelijke opleving versus particuliere dip In 2015 stijgt het aantal registraties van nieuwe personenauto s naar verwachting tot 435 duizend. De omzet benadert zelfs het niveau van Deze opleving wordt veroorzaakt door de zakelijke markt. Een hogere vervangingsvraag en fiscale aanscherping (bijtelling) zijn de drijfveren achter deze groei. Grote zorg blijft de particuliere markt, die op een laag niveau opereert. Financiële horden verhinderen een snelle wederopstanding. Vergrijzing kan de komende 10 jaar een belangrijke stimulans zijn voor herstel van de particuliere markt. Onder de sterk groeiende groep van 65-plussers zal het autobezit namelijk toenemen. Zakelijke opleving zorgt voor sterke groei omzet Het totaal aantal registraties van nieuwe personenauto s stijgt in 2015 naar verwachting tot 435 duizend, dankzij de zakelijke markt. Naast het feit dat een hogere vervangingsvraag vanuit deze markt een stimulans vormt, is het ook de aanscherping van de bijtelling (per 2016) die 2015 extra registraties brengt. Belangrijk is dat de zakelijke markt zorgt voor de afzet van relatief dure auto s. Dit leidt tot een sterke groei van de omzet, waarbij het niveau van 2011 wordt benaderd. Met name richting het einde van het jaar zullen veel nieuwe auto s worden geregistreerd. Dit betekent echter dat 2016 traag zal starten. Ondanks verder economisch herstel verwacht ING Economisch Bureau daarom in 2016 een daling van het aantal registraties naar 415 duizend. Korte opleving 2015 gevolgd door daling 2016 Registraties nieuwe personenauto's x Bron: VWE, bewerking en ramingen* ING Economisch Bureau * 2016* Terugwinnen particuliere koper is dé uitdaging De invloed van de zakelijke markt op de registraties is de afgelopen jaren gegroeid. Dit komt niet enkel door de kracht van de zakelijke markt, maar ook door een dalende particuliere markt. De kosten die gepaard gaan met aanschaf en bezit van een nieuwe auto vormen belangrijke financiële horden, zeker in een tijd waarin huishoudens nog steeds (financieel) bij moeten komen van de crisis. Er wordt langer doorgereden in auto s en /of vaker gekozen voor een occasion. Het terugwinnen van particulieren op de markt voor nieuwe auto s is dan ook één van de belangrijkste uitdagingen van de sector. De nog relatief kleine, maar wel snel groeiende markt van private lease speelt daarin een rol. Ook vergrijzing kan helpen. Het zijn juist ouderen die een belangrijke rol spelen op de particuliere markt (zie ook het Vooruitzicht Automotive Vergrijzing stuwt wagenpark ) Voor het eerst sinds 2011 omzetgroei Omzet registraties nieuwe auto s in miljarden euro s 11,6 13,4 12,8 11,8 11,1 Bron: ING o.b.v (VWE) cataloguswaarde, *2015 is schatting 13, * ING Economisch Bureau 62 Ondernemen in 2016 / december 2015

63 Agrarische sector Akkerbouw Groenten en fruit Intensieve veehouderij Sierteelt Zuivel

64 Agrarische sector Optimisme dankzij goede exportvooruitzichten In 2016 groeit het productievolume in de agrarische sector naar verwachting met 1%, conform het langjarig gemiddelde. De export is de drijvende kracht achter de groei, maar ook binnenlands zijn er voldoende signalen dat de afzet verder groeit. Door de matige prijsontwikkeling in 2015 daalde de exportwaarde over een breed front. Groenten en bloemen vormden de uitzondering. Voor 2016 zal de prijsontwikkeling in melkvee en varkenshouderij waarschijnlijk opwaarts zijn. Groeivolume agrarische sector 1% Volgens het CBS bedroeg de productiegroei in de laatste twintig jaar gemiddeld 1% per jaar. In deze periode steeg het inkomen met 14% en slonk het aantal agrarische bedrijven met ruim 40% tot De prijsontwikkeling was in 2015 voor diverse agrarische sectoren negatief. Uitzonderingen vormden groenten, bloemen en voor een deel van het jaar eieren. Voor sectoren als zuivel, akkerbouw en varkenshouderij is het perspectief voor 2016 beter dan in Voor zuivel wordt een geleidelijke stijging van de melkprijs voorzien tot 5% boven het gemiddelde van de laatste jaren. Voor aardappelen en uien begon het nieuwe productiejaar met goede prijzen. Voor varkenshouders werkt de varkenscyclus in 2016 in positieve zin, na de negatieve ontwikkelingen in De exportvooruitzichten blijven dankzij een gestaag stijgende vraag en een aanhoudend gunstige eurokoers goed. Bovendien blijven de olie en gasprijzen naar verwachting op de huidige lage niveaus en dat is vooral gunstig voor de glastuinbouw. Lage eurokoers stimuleert ook in 2016 export 1,60 1,50 1,40 1,30 1,20 1,10 1,00 0, EUR/USD EUR/GBP (r.as) Bron: ING Economisch Bureau Veelal lagere exportwaardes in 2015 % ontwikkeling j.o.j. 10% 1,00 0,95 0,90 0,85 0,80 0,75 0,70 0,65 5% De land- en tuinbouw is onmisbaar voor de Nederlandse economie. De sector vult de wereldwijd groeiende vraag naar gezonde en gevarieerde voeding in. Innovatie en duurzaamheid maakt Nederland tot gidsland. Cor Bruns en Kees van Vliet, Sectormanagers Agrarisch 0% -5% -10% -15% Vlees Melk Kaas Eieren Graan Groenten Fruit Bloemen Planten jan-sep Bron: CBS ING Economisch Bureau 64 Ondernemen in 2016 / december 2015

65 Akkerbouw Hoge aardappel- en uienprijzen bij seizoenstart Het productiejaar 2015/2016 is begonnen met bovengemiddeld hoge prijzen voor zowel consumptieaardappelen als uien. De kwaliteit en de opbrengsten variëren dit jaar lokaal sterk. Het exportseizoen is rustig begonnen. Het uitvoervolume ligt nog 3% achter bij dat van 2014/2015. Het aantal uitvoermarkten blijft groeien, zowel bij aardappelen als uien. Prima start seizoen 2015/16 aardappelen en uien Akkerbouwers die aardappelen en uien verbouwen, kennen tot nu toe een prima prijsvorming. De prijzen in de periode september-november zijn voor aardappelen en uien 1,5 keer zo hoog als gemiddeld. Ten opzichte van vorig seizoen zijn de aardappelprijzen 4 tot 5 keer zo hoog (zie figuur). De kwaliteit en de opbrengsten variëren lokaal sterk. Er viel in sommige regio s in het groeiseizoen extreem veel regen. Ook het nieuwe uienseizoen is prima begonnen. De oogst is 10% hoger dan het vorige seizoen en de prijzen liggen vooralsnog zowel boven die van vorig seizoen als die van het langjarig gemiddelde. Bovendien was medio november al bijna de helft geleverd, ook meer dan de jaren ervoor. De uitvoer komt wat langzamer op gang. Het exportvolume was tot en met week 44 3% lager dan een jaar eerder. De top 4 exportbestemmingen voor uien van het seizoen 2014/15 (Senegal, Brazilië, VK en Ivoorkust) laten allemaal nog een achterstand zien. Het aantal afzetmarkten groeit nog altijd, zowel voor aardappelen als uien. Akkerbouwareaal (in ha) en bruto-opbrengst (in 1000 kg/ha) in 2015 Snijmaïs ,1 Wintertarwe ,2 Consumptieaardappelen ,9 Suikerbieten ,8 Zetmeelaardappelen ,2* Pootaardappelen ,0* Zomergerst ,0 Zaaiuien ,4 Bron: CBS; * 2014 Goed begin aardappelseizoen 2015/16 prijs in per 100 kg sep okt nov dec jan feb mar apr mei jun Gem.2000/ / / / /16 Bron: LEI en ING Economisch Bureau Bovengemiddelde uienprijs in 2015 prijs in per 100 kg aug sep okt nov dec jan feb mar apr mei jun Gem.2000/ / / / /16 Bron: LEI en ING Economisch Bureau ING Economisch Bureau 65 Ondernemen in 2016 / december 2015

66 Groenten en fruit Toekomst sector diffuus ondanks prima was qua prijsvorming een prima jaar voor de kwekers van tomaten, komkommers en paprika. Het succes van de glastuinbouw in 2015 is te danken aan teeltproblemen buiten Nederland. De prille samenwerking in de coalitie HOT komt in 2016 met de eerste uitwerking van haar plannen voor de toekomst van de glastuinbouw. De uitbreiding van exportmarkten verloopt goed. Er zijn door ons land voor diverse producten nieuwe handelsovereenkomsten gesloten, onder meer met China, India, Brazilië en Vietnam jaar met prima prijzen In de glastuinbouw hebben kwekers van tomaten, komkommers en paprika s - de top 3 producten - een uitstekend jaar achter de rug. Door het te warme zomerweer bleef Spanje lang van de markt. De prijsvorming was zowel in het voor- als najaar prima. De prijzen daalden pas medio november, toen het gros van de Nederlandse oogst binnen was. Ook de kosten (vnl. gas) waren in 2015 acceptabel. In de AGF-schappen in de winkels zette deze voor de kwekers gunstige prijstendens door. Er werd dankzij de slechte Spaanse marktpositie in de eerste tien maanden 45% meer tomaten naar Spanje uitgevoerd. De totale exportvolumes daalden als gevolg van de hogere prijzen in de eerste tien maanden met 7%. Alleen de uitvoer van paprika s ontwikkelde zich wel positief. De fruittelers zagen de appelexport stijgen, terwijl die van peren fors terugviel. Een groot deel van de perenoogst 2014/15 werd al vorig jaar verkocht. Lagere groei exportvolumes in 2015 in miljard kg. (x-as); % ontwikkeling j.o.j ,0% -5% -14% Bron: GroentenFruit Huis en ING Economisch Bureau +3% -22% +3% Totaal G&F TomaatKomkommerPaprika Peren Appels 2014 (t/m week 45) 2015 (t/m week 45) Prijzen in AGF-schap detailhandel ook omhoog index 2006 = Bron: CBS Fruit Groenten en aardappelen Coalitie HOT goede stap richting toekomst Een goed 2015 biedt geen enkele garantie voor weer een goed jaar. De areaalontwikkeling in 2016 is nog onduidelijk en weersomstandigheden in andere productielanden en Nederland zelf (lichtintensiteit en inval in het voorjaar) zijn onvoorspelbaar. De glastuinbouwsector heeft door een reeks slechte jaren flink aan financiële en innovatiekracht ingeboet en krijgt de komende jaren met vele uitdagingen te maken. De in november gestarte coalitie HOT (o.a. telersverenigingen, overheden en de logistieke sector) kijkt specifiek naar afzetstructuur, infrastructuur, ruimtelijke herstructurering, agrologistiek en vernieuwing van het Europese GMO-beleid. Daarnaast zijn er al stappen gemaakt op het gebied van nieuwe exportovereenkomsten van Nederland met landen als China, India, Vietnam en Brazilië. ING Economisch Bureau 66 Ondernemen in 2016 / december 2015

67 Intensieve veehouderij Varkenshouderij onder druk Houders van vleesvarkens en vooral zeugen haalden in 2015 slechte rendementen. In 2016 zal het aanbod afnemen en kunnen de prijzen weer stijgen, conform het principe van de varkenscyclus. De hoge mestkosten blijven een punt van zorg en drukken de rendementen. Pluimveehouders hebben een goed jaar achter de rug. Hun vertrouwen in de toekomst van het bedrijf is momenteel een stuk hoger dan een jaar geleden. In 2016 zullen zeker voor legpluimveehouders de gemiddelde prijzen en rendementen lager uitkomen, maar mede dankzij dalende voerkosten boven het gemiddelde blijven. Hogere prijzen in 2016 als gevolg varkenscyclus De varkenssector heeft een slecht jaar achter de rug. De prijzen van zowel vleesvarkens als zeugen zijn in de tweede helft van 2015 fors gekelderd. Er is overproductie in Europa en de vraag valt tegen. Nederlandse varkenshouders produceren weliswaar efficiënt, maar de kostprijs is en blijft door hoge eisen aan milieu en dierenwelzijn relatief hoog. Gecombineerd met de lage opbrengstprijs staan de rendementen onder druk. In the survival of the fittest dreigen vooral kleinere bedrijven het onderspit te delven. De ruim 30% ondernemers die zich richten op conceptvlees onderscheiden zich en hebben bovendien het tij mee. Beleidsmakers, consumenten en supermarkten kiezen langzamerhand voor sterrenvlees. Voor 2016 worden voor vleesvarkens en biggen een lager aanbod en dus hogere prijzen verwacht, conform het principe van de varkenscyclus. Vooruitzichten pluimveehouders blijven goed De eierprijzen lagen een groot deel van het jaar ruim boven het langjarig gemiddelde. In de zomer leidde de uitbraak van vogelgriep in de VS dankzij een hogere importvraag tot een extra prijsimpuls. Gemiddeld zijn de prijzen in % hoger dan het langjarige gemiddelde en 14% hoger dan in In 2016 zullen vraag, prijzen en rendementen naar verwachting weer tenderen naar gemiddelde niveaus. Houders van vleeskuikens boekten in 2015 voor het tweede jaar op rij bovengemiddelde resultaten. De saldi liggen 5% onder het niveau van 2014, maar 35% boven het langjarig gemiddelde. Als de tendens tot lagere voerkosten zich voortzet en de opbrengsten redelijk op peil blijven vanwege een stabiele consumptievraag, belooft ook 2016 een bovengemiddeld jaar te worden voor vleeskuikenhouders prima jaar legpluimvee, slecht jaar zeugen Gemiddeld maandsaldo* in / bedrijf Bron: LEI en ING Economisch Bureau; * rendement (opbrengst minus kosten) voor gestandaardiseerde bedrijven, exclusief BTW 14% hogere eierprijzen in 2015 Weekprijzen in /100 stuks excl. BTW, bruin gram Vleeskuikens Leghennen Vleesvarkens Zeugen gem. t/m okt t/m okt 2014 t/m okt gem Bron: LEI en ING Economisch Bureau ING Economisch Bureau 67 Ondernemen in 2016 / december 2015

68 Sierteelt Bloemen doen het beter dan planten De sierteeltsector liet in 2015 een gemengd beeld zien, met flinke exportgroei voor bloemen, maar een tegenvallende ontwikkeling bij potplanten. Ondanks de lagere prijzen voor potplanten verbetert het rendement, ook in 2016, door lagere energiekosten. Het herstel van de consumptieve bestedingen en de laag blijvende euro zorgen bovendien voor goede (internationale) afzetvooruitzichten. Voor bloemen wordt een exportgroei van 4% voorzien, voor potplanten van 3%. Uitvoer bloemen groeit door, rentabiliteit omhoog De exportwaarde van pot en tuinplanten daalde in de eerste tien maanden met 3%, die van bloemen steeg met 6%. Planten worden tegen lagere prijzen verkocht, maar omdat kwekers in een kleinere potmaat telen stijgt de rentabiliteit per m 2. Volgens het LEI is sinds de crisis de rentabiliteit verbeterd. Ook door het lage gasprijsniveau zijn de kosten voor de kwekers gedaald en is de verwachting voor de resultaten in 2016 evenals in 2015 positief. Overigens ontstaat door Kopen Op Afstand enige neerwaartse prijsdruk in de handel, omdat buitenlandse importeurs gemakkelijker kunnen kiezen voor goedkopere alternatieven, buiten de veiling om. Exportgroei vooral naar VK en Polen Uit de figuur blijkt dat er een samenhang is tussen de economische groei in de eurozone - het voornaamste afzetgebied van de Nederlandse sierteeltsector - en de uitvoerwaarde van vooral bloemen. Aangezien de groeivooruitzichten voor de eurozone in 2016 (+1,5%) en 2017 (+1,8%) positief zijn, betekent dat goede vooruitzichten voor de sierteeltsector. De bloemenexport stijgt naar verwachting met ongeveer 4%. Voor potplanten kan de terugval in exportwaarde in 2015 weer worden omgebogen. De Britse exportmarkt zal evenals in 2015 de snelste groeier zijn. De euro/pond koers blijft zich gunstig ontwikkelen, terwijl de consumptiegroei hoog blijft. Polen is groeiland nr.2. Rusland verliest als exportland aan betekenis. De exportomzet daalt dit jaar met een kwart. Vooral voor chrysanten, die voor de Russische markt worden geproduceerd, is er prijsdruk. Herstel van de Russische economie en de export ernaartoe wordt pas in 2017 voorzien. Groei exportwaarde bloemen en planten 2016 % joj groei Snijbloemen Potplanten BBP groei eurozone Bron: VGB en ING Economisch Bureau Totale groei exportomzet sierteelt in % % joj groei januari-oktober (aandeel tussen haakjes) TOTAAL Duitsland (29,1%) V.K. (16,7%) Frankrijk (12,9%) Italië (4,9%) België (4,0%) Polen (3,3%) Zwitserland (3,3%) Rusland (3,2%) Zweden (3,0%) Oostenrijk (2,3%) Bron: VGB en ING Economisch Bureau -30% -20% -10% 0% 10% 20% ING Economisch Bureau 68 Ondernemen in 2016 / december 2015

69 Zuivel Zonniger 2016 voor melkveehouders De melkprijzen waren in 2015 circa 7% lager dan gemiddeld en 17% lager dan in Het rendement voor de melkveehouders zal in % lager zijn dan gemiddeld en 20% lager dan in Voor 2016 wordt een geleidelijke stijging van de melkprijs voorzien, die gemiddeld 5% boven het langjarig gemiddelde en 10% boven die van 2015 kan uitkomen. Lagere voerkosten, een gunstige eurokoers en een verder stijgende internationale vraag spelen de melkveehouder in de kaart. De fosfaatwetgeving zorgt echter voor het uitblijven van verdere productiegroei. Hogere prijzen en gemiddelde rendementen voor melkveehouders in 2016 Na het vervallen van de melkquotering op 1 april 2015 is de productie vooral in Nederland flink gestegen (circa 7%) en zijn de prijzen gedaald. In ons land steeg de productie sterker dan in de meeste andere EU-landen. De melkprijzen inclusief nabetalingen, heffingen en toeslagen komen in 2015 zo n 7% onder het langjarig gemiddelde ( 34,50) uit. De gemiddelde melkprijs van 2015 is 17% lager dan die in 2014, het rendement ruim 20%. Voor 2016 is de verwachting dat dankzij de toenemende internationale vraag de melkprijs geleidelijk gaat stijgen en kan uitkomen op 5% boven het langjarig gemiddelde (de zogenoemde KWIN-norm) en ruim 10% boven het gemiddelde prijsniveau van Voor de rendementen betekent dit bij hetzelfde kostenniveau als in 2015 dat 2016 een gemiddeld jaar kan worden. Het gemiddeld maandsaldo is dan bijna 10% hoger dan in Lange termijnperspectief goed Als de nieuwe fosfaatwetgeving op volgens planning ingaat, dan lijkt verdere productiegroei uitgesloten. Er wordt dan teveel mest geproduceerd. Verder zijn de vooruitzichten goed. De vraag naar zuivel blijft stijgen door toename van de wereldbevolking en de welvaart. Het goede imago van Nederland met steeds meer weidegang en duurzame productievormen lijkt een garantie voor prima exportvooruitzichten. De laag blijvende euro komt daar in 2016 als gunstige factor bovenop Melkprijs % onder gemiddelde* ( 34,50) in per kg excl. BTW; 3,7% vet en 3,35% eiwitgehalte Bron: LEI en ING Economisch Bureau; * KWIN-norm Gemiddeld rendement 2016 weer normaal in per maand excl. BTW jan feb mar apr mei jun jul aug sep okt nov dec Bron: LEI en ING Economisch Bureau ING Economisch Bureau 69 Ondernemen in 2016 / december 2015

70 Horeca Hotels Restaurants Cafetaria s en fastservice Cafés

71 Horeca Horeca houdt opgaande lijn vast De horeca-omzet stijgt. De verkopen nemen naar verwachting met 2% toe in De groei bij hotels, restaurants en cafetaria s houdt aan, bij cafés lijkt de volumedaling te stagneren. De verkoopvolumes in de horeca liggen ook eind 2016 nog onder het niveau van Voor restaurants ligt dat niveau mogelijk in 2017 al in verschiet, cafés zijn daar nog ver van verwijderd. De branchevreemde concurrentie neemt toe. Voor hotels gaat het om particuliere verhuur en door horeca-elementen toe te voegen begeeft de retail zich steeds meer op de markt voor eet-en drinkgelegenheden. Sterke fase voor omzetgroei in horeca Het samenvallen van het huidige economische herstel in Nederland en de toestroom van toeristen is een gouden combinatie voor de horeca. Niet eerder dit millennium namen de verkopen van hapjes en drankjes en de boekingen van hotelkamers zo sterk toe als in 2014 en Ondanks dat de verwachte groei in 2016 (2%) wat gas terug neemt, lijkt de sector wederom op een goed jaar af te stevenen. Het omzetvolume van restaurants en hotels nadert door opeenvolgende jaren van groei het niveau van topjaar Minder bedrijven in financiële problemen De groei in de horecabestedingen gaat gepaard met een toename van het aantal hotels, restaurants en cafetaria s/ lunchrooms. Vooral eigenaren van eet en drinkgelegenheden signaleren dat het animo onder consumenten om de horeca te bezoeken de afgelopen 2,5 jaar toeneemt. De markt is in staat om de extra hotelkamers en eetgelegenheden te absorberen. Dat betekent dat het aantal faillissementen in de horeca daalt en in 2015 onder het langjarig gemiddelde ligt. De omzet stijgt... Ontwikkeling omzetvolume, jaar-op-jaar Bron: CBS, bewerking ING Economisch Bureau en het aantal faillissementen daalt 3-maands gemiddelde, langjarig gemiddelde 30, ,1% -0,7% -0,7% 4,0% 4,0% 2,0% * 2016* De consument is positief gestemd en besteedt meer buiten de deur. Gunstig voor de horecaondernemer, mits zijn aanbod past bij de klantwens. Onderscheidend vermogen is van levensbelang aangezien het aanbod stijgt. Jan van der Doelen, Sectormanager Horeca januari juli 2014 januari juli 2015 januari juli Bron: CBS, bewerking ING Economisch Bureau ING Economisch Bureau 71 Ondernemen in 2016 / december 2015

72 Hotels 2016: derde vette jaar op rij De vraag naar hotelkamers stijgt al twee jaar gestaag en die ontwikkeling zet door. Voor 2016 is de verwachting dat het omzetvolume met 3% toeneemt gaat de boeken in als een toeristisch topjaar, het aantal buitenlandse gasten is met ruim 14 miljoen hoger dan ooit tevoren. De grotere vraag naar kamers stimuleert nieuwe ontwikkelingen. Vooral in de grote steden is én wordt nieuw hotelaanbod ontwikkeld. Ook het beschikbare alternatieve aanbod (o.a. Airbnb) groeit sterk. In de aanhoudende internationale onrust schuilt een potentiële bedreiging voor de hotellerie. Omzetstijging hotellerie zet door De toestroom van toeristen legt de hotellerie geen windeieren. Met ruim 14 miljoen buitenlandse toeristen, trekt Nederland meer bezoekers dan ooit tevoren. Het belang van toeristen voor hotels blijft daarmee toenemen. Het positieve sentiment onder Nederlandse consumenten is een tweede opsteker. Kamerprijzen en bezettingsgraden liggen op hoge niveaus en 2015 is met een volumegroei van ruim 5% het tweede topjaar op rij. Het groeivooruitzicht voor 2016 (+3%) is positief. Sterke groei in de zakelijke dienstverlening is gunstig voor de binnenlandse zakelijke markt en ook de Nederlandse consument gaat weer vaker op vakantie. In de aanhoudende internationale onrust en terreurdreiging schuilt een risico voor de hotellerie. Vooralsnog ligt een stijging van het aantal buitenlandse gasten echter meer in de lijn der verwachting. Stijging van vertrouwen gunstig voor omzet Ontwikkeling per kwartaal 15,0% 7,5% 0,0% -7,5% -15,0% Q Q Q3 Omzet Hotels (volume, in %) Consumentenvertrouwen (rechter-as) Bron: CBS, bewerking ING Economisch Bureau % overnachtingen door buitenlandse gasten Aandeel in overnachtingen per regio, eerste helft 2015 Nederland Europa Amerika Azië en Australië Afrika 0,6% 6,6% 5,3% Bron: CBS, bewerking ING Economisch Bureau 40,0% 47,6% Nieuwe hotelconcepten en alternatief aanbod De groei in de hotellerie leidt tot veel nieuwe ontwikkelingen. Buiten de steden en aan de rand van de stad groeien ketens als Van der Valk. In de grote steden, Amsterdam voorop, weten (nieuwe) hotels ook passanten en ondernemers aan zich te binden. Bijvoorbeeld door het bieden van kwalitatief hoogwaardige werkplekken en aantrekkelijke food en beverage concepten. Wat ook groeit is het alternatieve aanbod, zo voert Airbnb actief campagne om meer Amsterdamse verhuurders te werven. De vatbaarheid van hotels voor dit alternatieve aanbod verschilt. Zakenhotels, hotels met een gemiddeld oudere doelgroep en hotels bij vervoersknooppunten zijn relatief minder gevoelig voor het nieuwe aanbod. ING Economisch Bureau 72 Ondernemen in 2016 / december 2015

73 Restaurants Restaurants in trek De omzetontwikkeling van restaurants zit al vijf jaar in de lift. Voor 2016 is de verwachting dat de verkopen met ruim 2% toenemen. De bestedingen bij restaurants stijgen sterker dan die bij supermarkten of bij winkels. Dit is een teken van de prioriteit die consumenten aan een avond uit eten geven. Er zijn steeds meer restaurants: tijdens 2014 nam het restaurantaanbod sneller toe dan de omzetgroei. Omzetgroei houdt aan, tempo iets lager Het positieve sentiment bij consumenten vertaalt zich door in een sterke groei in het aantal verkochte maaltijden in restaurants. Het omzetvolume maakt in 2014 en 2015 de sterkste groeiperiode van het huidige millennium door. De vooruitzichten zijn gunstig en voor 2016 wordt een groei van 2% verwacht. De koopkracht verbetert en de consument is sneller bereid om geld uit te geven. Maar die ontwikkeling verschilt wel per doelgroep. Vooral welvarende ouderen gaan er qua koopkracht slechts beperkt op vooruit, terwijl zij voor sommige restaurants juist een belangrijke doelgroep zijn. In het prioriteiten lijstje van de consument scoort uit eten gaan goed. De keuze voor een avond uit eten krijgt daarbij vooralsnog de voorkeur van de consument boven een beter gevulde boodschappenkar of nieuwe garderobe. Extra impuls omzet door positief sentiment Ontwikkeling per kwartaal 10% 5% 0% -5% -10% Q Q Q3 Omzet Restaurants (volume, in %) Consumentenvertrouwen (rechter-as) Bron: CBS, bewerking ING Economisch Bureau Forse toename van het aantal restaurants Aantal restaurantvestigingen Bron: CBS, bewerking ING Economisch Bureau Aantal restaurants groeit sneller dan omzet Er worden meer maaltijden verkocht maar het aantal restaurants blijft ook toenemen. Volgens cijfers van het CBS steeg het restaurantaanbod in 2014 met bijna tien procent. Dat was fors meer dan de groei van de verkopen. De sterkste groei vindt plaats in de Randstad en in Noord-Brabant. Hier nam het aantal restaurants in vijf jaar tijd met 15 tot 20% toe. Daarmee concentreert de groei zich in regio s met de sterkste bevolkingsgroei. In de andere provincies steeg het aanbod met circa tien procent. Ondanks de toename van de concurrentie neemt het aantal faillissementen onder eet en drinkgelegenheden af. ING Economisch Bureau 73 Ondernemen in 2016 / december 2015

74 Cafetaria s en fastservice Gezonde concurrentie De omzet in cafetaria s, lunchrooms en fastfoodrestaurants blijft in 2016 naar verwachting groeien. Het omzetvolume stijgt circa 2%. Een snelle hap is doorgaans niet heel gezond terwijl het merendeel van de consumenten vet, zout en suiker probeert te vermijden. De branche kan dit met bewuste keuzes faciliteren. De foodtruck & trailer zijn terug van weggeweest. Volgens schattingen zijn er momenteel circa 400. De groei van het aantal mobiele keukens is een drijfveer voor het aantal foodfestivals. Voor ieder wat wils De markt voor een snelle hap is minder booming dan die voor hotels en restaurants maar profiteert wel degelijk van het herstel van de binnenlandse economie. Consumenten zijn meer op pad in eigen land en in vakantieperiodes profiteren aanbieders in toeristische regio s van de steeds grotere toeristenstroom. Naast enkele grote fastfoodketens zijn er vooral heel veel kleinere formules en spelers. Nieuwe to go concepten doen hun intrede waarbij goed en gezond eten vaak een uitgangspunt is. Traditionele aanbieders van een snelle hap moeten daarin mee. Een keurmerk als verantwoord frituren en de uitgebreide voedingsinformatie bij McDonalds zijn daarvan voorbeelden. Naast het ruime aanbod van broodjeszaken, snackbars, fastfoodrestaurants en ijssalons zijn foodtrucks in trek. Veel meer dan andere partijen richten zij zich doorgaans op één specialiteit/signature dish met een hoge omloopsnelheid. Ieder jaar groeit het aantal vestigingen van cafetaria s Aantal vestigingen Groei ,8% ,5% ,1% ,7% ,7% Bron: CBS, bewerking ING Economisch Bureau Omzet groeit in gematigd tempo Ontwikkeling per kwartaal 15,0% 7,5% 0,0% -7,5% -15,0% Q Q Q3 Bron: CBS, bewerking ING Economisch Bureau Minder faillissementen bij eet en drinkgelegenheden Aantal faillissementen per jaar Omzet Cafetaria's (volume, in %) Consumentenvertrouwen (recher-as) * Bron: CBS, *2015 raming ING Economisch ING Economisch Bureau 74 Ondernemen in 2016 / december 2015

75 Cafés Minder consumpties tegen hogere prijs De aanhoudende daling in de verkopen van cafés vlakt af. In 2016 wordt een lichte krimp van 0,5% voorzien. Sinds 2007 zijn de omzetvolumes in de cafebranche ieder jaar teruggelopen. In het tweede en derde kwartaal van 2015 wisten cafés echter meer consumpties te verkopen. De opkomst van het aantal koffiezaken is indrukwekkend en lijkt nog niet ten einde. De cafébranche transformeert en de ouderwetse kroeg wordt schaarser. Omzet structureel onder druk Sinds geruime tijd lopen de verkoopvolumes in de cafébranche terug. In 2015 maakt die ontwikkeling een tijdelijke pas op de plaats. In het tweede en derde kwartaal stegen de volumes met 1%. De laatste keer dat dit in twee opeenvolgende kwartalen gebeurde, was in Hogere prijzen compenseren de dalende verkopen, gemiddeld stegen de prijzen de afgelopen tien jaar met bijna 3% per jaar. Voor 2016 is de verwachting dat er een beperkte daling plaatsvindt (-0,5%). Overall zijn de omstandigheden relatief gunstig, consumenten zijn positief, de koopkracht stijgt en het toerisme groeit. Wat het weer gaat doen speelt uiteraard een rol en het mislopen van het EK-voetbal is ongunstig. Voor individuele ondernemers kan het interessant zijn om als plan B de toeristen uit onze buurlanden te bedienen. Omzetvolume van cafés ruim 10% gedaald Index 2010 = Q Q3 Bron: CBS, bewerking ING Economisch Bureau Vijf redenen voor de druk op de omzetvolumes Koffie in koffiezaak in plaats van bier in de kroeg betekent gemiddeld lagere besteding en volume. Vergrijzing: de oudere consument is minder gericht op het café en meer op het restaurant. Nederland festivalland: het aantal festivals is sterk toegenomen en dit trekt bestedingen van elders weg. Regelgeving: verhoging van de alcoholleeftijd, het rookverbod en de verhoging van de accijnzen. De toegenomen prijsafstand tussen een consumptie thuis of in de kroeg. Aantal cafés daalt geleidelijk Aantal vestigingen van cafés * Bron: CBS, bewerking ING Economisch Bureau ING Economisch Bureau 75 Ondernemen in 2016 / december 2015

76 Public sector Woningcorporaties Lagere overheden Onderwijs Goede doelen Kinderopvang

77 Public sector Meer impact met minder middelen De public sector blijft in 2016 met 1% groei ruim achter bij de economische groei van 2,5%. Voor publieke- en non-profitorganisaties staat het vergroten van de maatschappelijke impact voorop. Financieel scherp aan de wind zeilen is de andere grote uitdaging. Woningcorporaties focussen op de herziene woningwet en woningen voor vluchtelingen. Gemeenten kunnen door de regie te pakken hun impact vergroten op het vlak van werk, inkomen en zorg. Onderwijsinstellingen gaan zich meer specialiseren in een kleinschaliger opzet. In de kinderopvang is visie, flexibiliteit en ondernemerschap nodig om te overleven. Goede doelen creëren impact door donateurs met vernieuwende acties te binden. 2016: groei blijft achter bij marktsectoren Hervormingen en bezuinigingen van het kabinet hebben tot een kleinere public sector geleid. Het afgelopen jaar is de toegevoegde waarde van de sector met 0,5% licht gekrompen. Door bezuinigingen op ouderenzorg, ontwikkelingssamenwerking, cultuursubsidies en maatregelen als de verhuurdersheffing hebben publieke- en non-profitorganisaties hun personeelsbestand moeten inkrimpen. Ook in 2016 moeten zij de broekriem aanhalen. De aantrekkende economie zal wel weer tot lichte groei van de public sector leiden, maar deze blijft met 1% ruim achter bij de 2,5% van de economie als geheel. Onderwijs ziet werkgelegenheid weer groeien Het onderwijs profiteert juist van het kabinetsbeleid. Als belangrijke pijler van de kenniseconomie krijgt het onderwijs een kwaliteitsimpuls. Investeringen in kwaliteit van leraren, vastgoed en digitale toepassingen komen daardoor eerder van de grond. Door de teruglopende leerling en studentenaantallen en de grote onderwijskundige en technologische uitdagingen zullen echter ook onderwijsinstellingen strak op de financiën moeten sturen. In de Public Sector draait het om het zichtbaarder maken van uw meerwaarde. Zo kunt u het verschil maken en uw relatie met klant, burger en politiek versterken: dat is ondernemen in Ceel Elemans, Sectormanager Public Sector Kloof met marktsectoren in 2016 iets kleiner Ontwikkeling bruto toegevoegde waarde Bron: ING Economisch Bureau (*raming) o.b.v. CBS Minder personeel bij non-profit organisaties Aantal medewerkers, index 2010 = ,2% 1,0% -0,4% 2,0% Onderwijs Overheden Goede doelen Woningcorporaties Kinderopvang Bron: ING EB o.b.v. CBS, Brancheorganisatie Kinderopvang, AEDES, VFI 1% 2,5% * 2016* Public Sector Economie ING Economisch Bureau 77 Ondernemen in 2016 / december 2015

78 Woningcorporaties Woningwet en vluchtelingen top of mind De scheiding van DAEB en niet-daeb is een belangrijk thema in Het merendeel van de corporaties kiest voor een administratieve scheiding. De huisvesting van vluchtelingen bepaalt ook de agenda in Momenteel komen elke maand vluchtelingen ons land binnen die huisvesting nodig hebben. Corporaties denken de vergunninghouders vooral in bestaande sociale huurwoningen te huisvesten. Hierdoor nemen de wachtlijsten verder toe. De financiële positie verbetert door verdere kostenbeheersing en huurstijging. Woningwet belangrijkste thema in 2016 De invoering van de herziene Woningwet, waarin o.a. de scheiding van DAEB en niet-daeb wordt geregeld, zien corporaties als de belangrijkste topic voor Woningcorporaties moeten uiterlijk 1 januari 2017 een conceptvoorstel indienen en uiterlijk 1 mei 2017 het definitieve scheidingsvoorstel. Naar verwachting zal de meerderheid, door hernieuwde focus op de kerntaak, kiezen voor de administratieve scheiding. Ook de opgelegde marktwaardering van het bezit vergt veel aandacht. De toegenomen focus op de kerntaak uit zich in een daling van de beïnvloedbare bedrijfslasten. In 2014 zijn die met 5% gedaald naar 925 euro per verhuureenheid. De totale bedrijfslasten stegen echter fors door niet-beïnvloedbare zaken zoals de verhuurdersheffing. Het WSW voorziet evenwel een verbetering van de financiële positie door stijging van de huren en verdere besparingen op personeel, onderhoud en leefbaarheid van wijken. Ondanks de bezuinigingen zijn huurders tevredener. Aantal vluchtelingen neemt toe Totaal aantal asielverzoeken per maand Bron: CBS Corporaties verlagen beïnvloedbare lasten Totale bedrijfslasten in sector ( miljard) 5 2,5 0 Bron: Aedes Beïnvloedbare lasten Niet-beïnvloedbare lasten Wachtlijsten zullen toenemen Nederland heeft te maken met een forse toestroom van vluchtelingen. Momenteel komen er elke maand zo n ons land binnen. Uit onderzoek van Finance Ideas blijkt dat het merendeel van de corporaties (54%) verwacht de vluchtelingen in bestaande sociale huurwoningen op te vangen. De wachtlijsten van reeds ingeschreven woningzoekenden zullen hierdoor verder oplopen. Een kwart van de corporaties verwacht vergunninghouders in tijdelijke (container)woningen op te vangen. Vluchtelingen worden ook in leegstaande panden in eigendom van de gemeente gehuisvest. Sinds 1 december mogen corporaties deze panden in opdracht van gemeenten gaan beheren. Door het vraagstuk van de vergunninghouders krijgt de verkoop van woningen in 2016 waarschijnlijk minder prioriteit. ING Economisch Bureau 78 Ondernemen in 2016 / december 2015

79 Lagere overheden Meer regie en innovatie voor meer resultaat Lagere overheden moeten door aanhoudende druk op budgetten scherpe keuzes maken en efficiënter te werk gaan. Gemeenten kopen veel minder extern in. Daarnaast hebben zij hun personeelsbestand in vijf jaar met 12% teruggebracht. Voor veel maatschappelijke uitdagingen zijn dwarsverbanden tussen verschillende beleidsterreinen en samenwerking met private partijen nodig. Een regisserende en flexibele opstelling vanuit een heldere maatschappelijke visie is vereist om met minder geld meer resultaat te bereiken. Gemeenten houden hand op de knip De decentralisaties en bezuinigingen blijven de budgetten van gemeenten fors onder druk zetten. Doordat lokale belastingen slechts 15% van de totale inkomsten uitmaken, richten gemeenten zich vooral op bezuinigen en het efficiënter organiseren van hun taken. Dit gaat steeds vaker ten koste van uitgaven aan bijvoorbeeld infrastructuur en subsidies voor bibliotheken of zwembaden. De grootste kostenbesparingen hebben gemeenten op de inkoop en inhuur van producten en diensten behaald (zie intermediair verbruik in rechter figuur). Daarnaast hebben zij het personeelsbestand in vijf jaar met 12% teruggebracht. Hoewel de aantrekkende economie geleidelijk voor minder financiële druk en stijgende opbrengsten uit verkoop van bouwgrond zorgt, moeten veel gemeenten op uitgavenbeheersing blijven focussen. Schuldpositie gemeenten loopt op Ontwikkeling netto schuld per inwoner in euro s Bron: Deloitte Gemeenten Provincies Waterschappen Gezamenlijk Productie overheid 5,5% afgenomen in vijf jaar Productiecomponenten, index 2009 = Bruto toegevoegde waarde Intermediair verbruik '96 '98 '00 '02 '04 '06 '08 '10 '12 '14 Bron: ING Economisch Bureau o.b.v. CBS Meer maatschappelijke impact door meer regie De decentralisaties in het sociale domein hebben gemeenten met grotere financiële risico s opgezadeld. Tegelijkertijd is op tal van beleidsterreinen meer regie nodig. Een goed voorbeeld zijn de Retail Deals die 31 gemeenten inmiddels met de minister Kamp hebben gesloten. Hierin ontwikkelen de lokale belanghebbenden onder regie van de gemeente een visie en actieplan om winkelleegstand tegen te gaan. Vaak levert een kruisbestuiving tussen beleidsterreinen en met private partijen meer maatschappelijke impact op. Denk aan de omvorming van leegstaande kantoren, verzorgingshuizen en winkels tot woningen voor studenten of asielzoekers. Ook op het gebied van zorg en participatie kunnen slimme dwarsverbanden zowel maatschappelijk als financieel resultaat opleveren. Dit vergt wel een regisserende en flexibele opstelling en een heldere gemeentevisie. ING Economisch Bureau 79 Ondernemen in 2016 / december 2015

80 Onderwijs Investeren in onderscheidend onderwijs Het kabinet onderstreept met extra investeringen de noodzaak van beter onderwijs om een concurrerende economie te blijven. De instroom van leerlingen onderaan het onderwijsgebouw krimpt verder door de geboortedaling. Universiteiten groeien door. Investeringen zijn behalve voor betere leerkrachten ook vereist voor het wegwerken van achterstallig onderhoud aan gebouwen en digitalisering. In MBO, HBO en WO staan kleinschalig onderwijs en profilering centraal. Instellingen moeten zich meer specialiseren en studenten intensiever begeleiden. Erkenning van meerwaarde zorgt voor groei Het Nederlandse onderwijs vormt een stevige basis voor de kenniseconomie (figuur 1). Het kabinet onderstreept het belang van nog beter onderwijs met extra investeringen vanuit het Nationaal Onderwijsakkoord. In 2016 loopt het bedrag tot bijna 300 miljoen euro op. Door de studiebeurzen te vervangen door leningen speelt de minister (op termijn) geld vrij voor 15% meer docenten in het hoger onderwijs. Tegelijkertijd nemen de leerlingaantallen door de geboortedaling af. Terwijl de totale werkgelegenheid in het onderwijs groeit, krimpt het aantal docenten in het basis en voortgezet onderwijs. In krimpgebieden zal concentratie van scholen noodzakelijk blijven. In het HBO groeien vooral de inschrijvingen bij tweejarige opleidingen (Associate Degrees). Universiteiten houden de aanwas op peil door hun internationale aantrekkingskracht, het toenemende opleidingsniveau van de bevolking en het langer doorleren. Grote innovatiekracht tegen beperkte kosten Innovatiekracht (index) Ned Bron: ING Economisch Bureau o.b.v. OESO en Global Innovation Index Zwi 80 Ier VK Zwe Dui 70 Kor Fin Oos NZe Fra Aus 60 Spa Jap Bel VS Noo 50 Por Ita Onderwijsuitgaven per leerling/student (index) Onderwijsbanen nemen weer toe Aantal banen, seizoengecorrigeerd, index 2010 = '10 '11 '12 '13 '14 '15 Onderwijs Zorg Overheid Bron: ING Economisch Bureau o.b.v. CBS ICT, vastgoed en vakschool vergen investeringen, flexibilisering en profilering Behalve investeringen in meer en kwalitatief betere docenten die het Rijk oppakt, hebben veel scholen zelf nog het nodige achterstallige onderhoud weg te werken. Nederlandse leraren worden internationaal gezien relatief vaak in hun werk gehinderd door een gebrek aan computers en software. Ook de staat van schoolgebouwen laat vaak te wensen over. In het MBO ligt de uitdaging vooral in een betere aansluiting op de arbeidsmarkt met kleinschalige, flexibele vakscholen met een herkenbaar profiel voor studenten en het bedrijfsleven. In het hoger onderwijs staan kleinschalige lesvormen en profilering voorop. Universiteiten en hogescholen moeten zich meer van elkaar gaan onderscheiden, bijvoorbeeld via programma s voor excellente studenten. ING Economisch Bureau 80 Ondernemen in 2016 / december 2015

81 Goede doelen Meerwaarde vereist vernieuwing Door een toenemend vertrouwen onder consumenten en donateurs nemen de inkomsten van goede doelen weer toe. Huishoudens doneren minder geld, maar meer tijd. De vluchtelingenstroom zorgt voor veel nieuwe vrijwilligers. Overheidsbezuinigingen en trends in donaties nopen tot herziening van de fondsenwerving. Twee zaken staan centraal voor goede doelen: 1. creëer een actievere betrokkenheid van donateurs via vernieuwende acties; 2. focus niet op kosten, maar op de meerwaarde van acties op de lange termijn. Inkomsten weer in de lift De inkomsten van goede doelen zijn in 2014 met 2% toegenomen. Net als het consumentenvertrouwen laat ook het vertrouwen in goede doelen sinds 2014 een stijgende lijn zien. Dit biedt perspectief op verdere inkomensgroei. Het aandeel van mensen dat doneert ligt met ongeveer 90% van de Nederlanders weer op pre-crisis niveau. Wel blijft het gemiddelde geefbedrag dalen. Daarentegen groeien de inkomsten uit nalatenschappen structureel door het toenemende aantal welvarende ouderen. Weliswaar doneren huishoudens steeds minder geld, zij steken wel meer tijd in goede doelen. Het aantal vrijwilligers neemt met name door de grote vluchtelingenstroom explosief toe. In de tweede helft van 2015 hielden de aanmeldingen van nieuwe asielzoekers en nieuwe vrijwilligers gelijke tred. Een radicale breuk met de langjarige trend van afnemende vrijwilligersinzet. Subsidies vormden in 2014 voor het eerst de grootste inkomensbron van goede doelen. De aankomende bezuinigingen op ontwikkelingshulp maken het voor internationale hulporganisaties echter noodzakelijk om zelf meer fondsen te gaan werven. Kansen voor goede doelen in 2016 Geven dicht bij huis en met eigen inzet is in opkomst. Betrek donateurs bij vernieuwende acties. Focus op meerwaarde. Zowel bij fondsenwerving als bij projecten gaat het om het (langjarig) maatschappelijk rendement, niet om minimale kosten. Structurele investering in: communities, partnerships met bedrijven en focus op nalatenschappen. Meer vertrouwen van donateurs stuwt inkomsten goede doelen 4,3 4,1 3,9 3,7 3,5 3,3 Inkomsten in miljarden euro's Inkomsten goede Inkomsten goede doelen (l. as) doelen (l. as) Index Bron: ING Economisch Bureau o.b.v. CBF, VFI en WWAV Nalatenschappen snelst stijgende inkomensbron Ontwikkeling bijdragen aan goede doelen, 2005 = Donateursvertrouwen (r. as) Bron: ING Economisch Bureau o.b.v. Geven in Nederland 2015 Nalatenschappen Kansspelen Huishoudens Bedrijven Fondsen ING Economisch Bureau 81 Ondernemen in 2016 / december 2015

82 Kinderopvang Nasleep vraaguitval houdt marges onder druk Dankzij een hogere tegemoetkoming en meer werkende ouders groeit de kinderopvang in 2016 met 2%. Ouders zullen onder invloed van het inconsistente overheidsbeleid niet weer massaal op formele opvang overstappen. Het herstel na de vraaguitval zal voorlopig beperkt zijn, waardoor overcapaciteit en margedruk aanhouden. Ouders en overheid eisen meer ontwikkeling op jonge leeftijd. Visie, flexibiliteit, ondernemerschap en lokale samenwerking zijn nodig om als aanbieder het verschil te maken. Krimp bodemt uit, 2016 brengt lichte groei Na jaren van forse verlaging voert het kabinet sinds 2014 de tegemoetkoming die ouders voor kinderopvangkosten krijgen weer op. In 2016 trekt zij daar 290 miljoen euro extra voor uit. Samen met een toenemend aantal werkende ouders stimuleert dit de vraag naar kinderopvang. Ouders hebben de afgelopen jaren echter massaal formele voor informele opvang ingeruild. De gemaakte keuzes worden niet zomaar teruggedraaid en werken bovendien door in de keuzes voor kinderen die later geboren worden. Als opa en oma eenmaal opvang voor het eerste kind verzorgen, zullen zij dit vaak ook voor de daaropvolgende kinderen doen. Verder moedigt het onvoorspelbare overheidsbeleid ouders niet aan om voor formele opvang te kiezen. Ondanks de vraaguitval van 35% van de opvanguren is de beschikbare opvangcapaciteit de afgelopen jaren praktisch gelijk gebleven. De financiële gezondheid van aanbieders blijft door de ontstane overcapaciteit veelal zorgelijk. Visie, flexibiliteit en ondernemerschap essentieel Ouders en overheid worden steeds veeleisender. Kinderopvang draait niet alleen om het opvangen, maar ook om ontwikkelen. Een langetermijnvisie op de rol van de opvang in de ontwikkeling van het kind is van belang om als aanbieder de juiste wegen in te kunnen slaan en ouders te binden. Om tot de gewenste integrale kindvoorzieningen te komen zullen aanbieders samenwerking met scholen, sportverenigingen, welzijn en gemeenten moeten zoeken. Daarvoor zijn flexibele wijkgerichte oplossingen nodig. Het ken-uw-klant -principe is belangrijker dan ooit. Biedt de klant flexibele oplossingen, maar pas daar wel de prijsstelling op aan. Omzet kinderopvang groeit weer in 2016 Omzet en rijksuitgaven kinderopvang in miljarden euro 4 3,5 3 2,5 2 1,5 Bron: Raming ING Economisch Bureau o.b.v. CBS en Rijksbegroting Marges blijven onder druk door lage bezetting Aantal opvanguren per beschikbare kindplaats Brancheomzet kinderopvang Uitgaven kinderopvangtoeslag Bezetting dagopvang Bezetting buitenschoolse opvang Bron: ING EB o.b.v. Brancheorganisatie Kinderopvang en Min. van SZW ING Economisch Bureau 82 Ondernemen in 2016 / december 2015

83 Gezondheidszorg Eerstelijns Zorg Geestelijke Gezondheidszorg Langdurige Zorg Ziekenhuiszorg

84 Gezondheidszorg Transitie naar vraagsturing in volgende fase Het beeld van gezondheidszorg is voor 2016 gemengd: de eerstelijnszorg zet de sterke groei in 2016 voort, de GGZ krimpt, de ziekenhuiszorg groeit gematigd en de langdurige zorg stabiliseert door extra uitgaven van het kabinet. Zorgaanbieders maken een transitie door. De zorgconsument komt steeds meer centraal te staan. Het aanboddenken verliest terrein. Dit vergt bij veel partijen een cultuuromslag. Voor zorgverzekeraars is een belangrijke regierol weggelegd in het omvormen van gefragmenteerde zorg naar een geïntegreerd zorgaanbod over schotten heen. Innovatie komt van onderaf: aanbieders die tijdig de slag van aanbod naar vraaggerichte zorg maken hebben succes. Zorg laat gemengd beeld zien in 2016 Het beeld van gezondheidszorg is voor 2016 gemengd: de eerstelijnszorg zet de sterke groei in 2016 voort, de GGZ krimpt, de ziekenhuiszorg groeit gematigd en de langdurige zorg stabiliseert door extra uitgaven van het kabinet. In de geneeskundige zorg komt de langjarige herinrichting van de zorg op gang. De zorg komt dichter bij de burger te staan. Tegelijkertijd stelt de burger als zorgconsument steeds hogere eisen aan zorgverleners. In de langdurige zorg ondervinden ouderenzorgaanbieders de grootste gevolgen van de stelselwijzigingen. Ook hier is het beeld gemengd: intensieve zorg groeit, terwijl lichte zorg krimpt. Zorgconsument vraagt meer ondernemerschap Uiteindelijk is een gecoördineerde regionale aanpak over segmentsgrenzen heen nodig voor betere zorg. Voor zorgverzekeraars is een belangrijke regierol weggelegd in het omvormen van gefragmenteerde zorg naar een geïntegreerd zorgaanbod over schotten heen. Zorgverzekeraars zullen zich vaker langjarig moeten committeren. Maar innovatie komt van onderaf: aanbieders die tijdig de slag van aanbod naar vraaggerichte zorg maken hebben succes. Tempo van uitgavenstijging neemt af Ontwikkeling zorguitgaven in miljarden euro s % p.j. 0 '00 '02 '04 '06 '08 '10 '12 '14 Bron: ING Economisch Bureau (*raming) o.b.v. CBS Bijna zorgwerknemers minder in vier jaar Ontwikkeling aantal zorgwerkers tussen 2011 en % p.j. +1% p.j. Ook in 2016 staan bedrijfsvoering en uw positie centraal. Gemeentes en zorgverzekeraars sturen op meer doelmatigheid in de totale keten. Dit vereist scherpe keuzes! Erwin Winkel, Sectormanager Gezondheidszorg Werknemers Zelfstandigen Bron: ING Economisch Bureau o.b.v. CBS ING Economisch Bureau 84 Ondernemen in 2016 / december 2015

85 Eerstelijnszorg Verbeteren door te verbinden De eerstelijnszorg zet de sterke groei in 2016 voort. Huisartsen verwijzen patiënten minder snel door. Zij gaan meer taken van het ziekenhuis overnemen. De zorgverlening aan ouderen die niet meer in een verzorgingshuis terecht komen neemt ook toe. Deze verschuivingen maken, samen met de vergrijzing, e-health en kritischer zorgconsumenten, de praktijkvoering wel complexer. Samenwerking binnen grotere verbanden is vereist om alle nieuwe taken aan te kunnen, zowel zorginhoudelijk als bedrijfsmatig. Eerste lijn groeit in 2016 sterk door In het zorgakkoord is afgesproken dat zorg verleend in de eerste lijn (o.a. huisartsen, apothekers, fysiotherapeuten en wijkverpleegkundigen) sneller mag groeien dan zorg in de tweede lijn (vooral ziekenhuizen en GGZ-instellingen). Huisartsen vormen de spil in deze transitie. Zij worden gestimuleerd om steeds meer laagcomplexe en chronische zorgtaken voor hun rekening te nemen. In 2014 lag de groei van uitgaven aan huisartsenzorg door dit beleid bijna drie keer zo hoog als de groei van uitgaven aan ziekenhuiszorg. De overheveling van zorg vanuit ziekenhuis naar de eerste lijn en de leegloop van verzorgingshuizen is nog in volle gang. Voor 2016 betekent dit weer fors meer werk voor huisartsen en andere eerstelijnszorgaanbieders. Tegelijkertijd neemt door deze verschuiving ook de complexiteit van zorgverlening sterk toe. De vergrijzing, toenemende digitalisering (e-health) en opkomst van de kritische zorgconsument dragen daar ook aan bij. De eerste lijn krijgt meer steeds taken, met de huisarts als middelpunt Bron: ING Economisch Bureau Huisartsenzorg groeit bovengemiddeld Ontwikkeling zorguitgaven 5,8% 4,4% 2,1% 3,5% 0,8% Bron: ING Economisch Bureau o.b.v. CBS -0,8% Geestelijke gezondheidszorg -2,8% 1,5% 5,7% Ziekenhuizen en specialistenpraktijken Huisartsenpraktijken Verbreding en verdieping van samenwerking nodig Zorginhoudelijk vormen zorggroepen die gezamenlijk ketenzorg organiseren goede voorbeelden van succesvolle samenwerking en zorgvernieuwing over verschillende disciplines heen. Zij organiseren echter slechts een klein deel van de totale eerstelijnszorg. De eerste lijn is nog altijd zeer versnipperd. Het aantal groepspraktijken en gezondheidscentra groeit al enige jaren niet meer. Samenwerking en ondersteuning binnen grotere verbanden is vereist om alle nieuwe taken aan te kunnen, zowel op zorggebied als in facilitaire zaken. Om de focus van zorgverlening naar gezondheidswinst te kunnen verleggen moet de eerste lijn, de huisartsen voorop, zelf het initiatief nemen. Een cultuurverandering is nodig: van aanbodgericht naar vraaggericht werken en van solistisch werken naar samenwerken. ING Economisch Bureau 85 Ondernemen in 2016 / december 2015