GEMEENSCHAPSZORG Community care als concept voor een leefbaarder samenleving voor iedereen

Transcriptie

1 GEMEENSCHAPSZORG Community care als concept voor een leefbaarder samenleving voor iedereen J.P. Wilken februari 2005 In dit artikel wordt ingegaan op het theoretische kader dat ten grondslag ligt aan de leerstoel Maatschappelijke (Re)integratie & Community Support van de Hogeschool van Utrecht. Opdracht van deze leerstoel is om kennis te verzamelen en te vergroten met betrekking tot participatie van kwetsbare burgers in de samenleving. Hierbij worden o.a. concepten en methoden ontwikkeld om de betrokkenheid van kwetsbare burgers in de lokale samenleving zo groot mogelijk te laten zijn. De doelgroep kwetsbare burgers Kwetsbare burgers zijn mensen die vanwege psychische, sociale of lichamelijke beperkingen minder goed in staat zijn zich als autonoom burger te bewegen in de samenleving. Zij zijn meer dan andere burgers afhankelijk van steun die gegeven wordt door de omgeving, mantelzorgers, professionals of voorzieningen. Onder deze doelgroep vallen o.a. jongeren zonder een stabiel thuisfront, langdurig werkelozen met een minimum inkomen,, ouderen met beperkingen en mensen met een psychiatrische, verstandelijke of lichamelijke handicap. Bij elkaar gaat het om een groot deel van de bevolking. De problematiek van kwetsbare burgers is zeer divers. Wij richten ons met name op sociale en maatschappelijke participatie. Bekend is dat veel mensen zich in een groot sociaal isolement bevinden. Uit een grote studie naar sociaal isolement (Hortulanus e.a., 2003), bleek dat 6% van de bevolking beschikt over een klein sociaal netwerk en zich tevens eenzaam voelen. Deze categorie ontbreekt het vaker aan steun (zowel emotionele steun, praktische steun en gezelschap dan anderen. Daarnaast geeft 8% van de bevolking aan ondanks een klein netwerk en beperkte sociale contacten zich niet eenzaam te voelen. Een risico voor sociaal isolement ontstaat als er uit het netwerk enkele personen wegvallen. Sociaal isolement heeft deels te maken met individuele beperkingen en deels met de geïndividualiseerde samenleving. Het gaat dus om persoonlijke én maatschappelijke factoren. Er is een relatie tussen gezondheid en isolement. Hoe groter het isolement, hoe ongezonder men zichzelf voelt. Oudere en alleenwonende mensen voelen zich minder gezond. Het hebben van werk, het zich goed beschermd weten en persoonlijke competenties, verhogen de waardering van de gezondheid. Uit het onderzoek van Hortulanus c.s. komt naar voren dat mensen die kwetsbaar zijn op lichamelijk, psychisch en/of financieel terrein het veel vaker zonder een ondersteunend netwerk moeten stellen dan de minder kwetsbaren. Zij hebben minder steun uit hun naaste omgeving en beleven hun netwerk aanzienlijk negatiever dan nietkwetsbaren. Mede hierdoor doen zij vaker een beroep op formele voorzieningen, zoals professionele hulpverlening. Wat betreft maatschappelijke participatie blijkt uit onderzoek dat 31% van de bevolking op een passieve wijze in het maatschappelijk leven participeert. Maatschappelijke 1

2 participatie wordt in dit verband breed opgevat. Zij omvat betaalde arbeid, studie, verenigingsleven, mantelzorg, vrijwilligerswerk, het bezoeken van sport- en cultuurevenementen en het participeren in allerlei informele verbanden. 5% van deze groep behoort tot de maatschappelijk zeer passieven, mensen die vrijwel op geen enkele wijze ergens aan deelnemen, en dus maatschappelijk zeer geïsoleerd zijn. Er is overigens geen rechtstreeks verband aangetoond tussen sociaal en maatschappelijk isolement. Het uitgesloten voelen houdt meer verband met individuele factoren. Naarmate mensen in persoonlijk opzicht competenter zijn, met name op het gebied van sociale vaardigheden, dan zijn ze ook in maatschappelijk opzicht actiever. Kwetsbaar is een begrip dat gemakkelijk kan leiden tot onjuiste gevolgtrekkingen. Zo kan kwetsbaar geassocieerd worden met zielig, of zorgafhankelijk. Afhankelijk van deze associaties kunnen mensen resp. gemeden worden of ongevraagde hulp en bescherming krijgen. Een typering als kwetsbare burgers kan dus bijdragen aan uitsluiting (van de mainstream of society of van de lokale samenleving), of aan verkeerde insluiting, bijvoorbeeld door deze als (doel)groep te koloniseren en tot objecten van zorg en welzijn te maken. In onze optiek gaat het er vooral om de mensen waar het om gaat zelf aan het woord te laten. Het gaat om hun verhaal, om hun wensen en behoeften. Vormen van ondersteuning dienen er op gericht te zijn de persoonlijke competenties te vergroten en het sociale en maatschappelijke isolement te verkleinen. Het gaat hier om vormen van support die gericht zijn op empowerment, het versterken van de eigen kracht van de mensen, en het scheppen van gelegenheden om aansluiting te bereiken. Aansluiting bij andere mensen (sociaal netwerkversterking) en bij maatschappelijke activiteiten. Hierbij zien we kwetsbare burgers vooral als mensen met mogelijkheden, die zelf een bijdrage kunnen leveren aan sociaal kapitaal. We gaan nu eerst nader in op het theoretische kader. Begrippenkader Maatschappelijke integratie Met maatschappelijke integratie wordt bedoeld: het als gelijkwaardig opnemen van een bevolkingsgroep in een bepaalde maatschappij (Van Dale, 1999). Smit en Van Gennep (1999) beschrijven de paradigmaverandering binnen de gehandicaptenzorg die leidde tot het burgerschapsmodel. Zij onderscheiden drie vormen van integratie. De eerste is de fysieke integratie waarbij het gaat te leven te midden van andere mensen in de samenleving. De tweede is de functionele integratie, die betrekking heeft op deelname aan het maatschappelijke leven zoals winkelen, vrije tijdsbesteding en werk. De derde vorm is de sociale integratie, waarbij het gaat om geaccepteerd te worden als gelijkwaardig persoon en gerespecteerd te worden als partner in diverse sociale en maatschappelijke situaties. Integratie is allerminst vanzelfsprekend. Allereerst is er het idee dat er sprake is van één maatschappij, die nieuwe of afwijkende bevolkingsgroepen kan assimileren. Ten tweede is er het idee van gelijkwaardigheid tussen bevolkingsgroepen. Al deze ideeën suggereren dat integratie dan wel reïntegratie mogelijk, lees: maakbaar, zijn. Onze stelling is dat integratie als absoluut begrip een illusie is. In relatieve zin kunnen we er naar streven in plaats van insluiting of uitsluiting aansluiting te verkrijgen. Integratie willen wij dus vooral beschouwen als een aansluitingsbegrip (Wilken, 2002). Het idee dat 2

3 er sprake is van één maatschappij en dus van een eenduidig referentiekader dat zich leent voor integratie en reïntegratie, is een illusie. Het maken van een onderscheid tussen de mensen die zogenaamd de kern van de samenleving vormen en de mensen die daaromheen circuleren, zeg maar kerngroep en randgroepen, is eveneens dubieus. Deze tweedeling is gebaseerd op de gedachte dat er een mainstream of society is, een bevolkingsgroep die culturele en economische gezagsdrager is. Alle groepen daaromheen worden automatisch beschouwd als randgroepen. Maatschappelijk gezag wordt traditioneel ontleend of gegeven aan mensen die of wel economische macht, of wel politieke macht bezitten. Dit is een eigenaardige gedachtegang, welke leidt tot een suggestieve tweedeling. Aan de ene kant zijn er mensen die tot economische prestaties in staat zijn, ogenschijnlijk zonder afwijkingen of beperkingen, de zogenaamde normalen, en aan de andere kant zijn er de mensen die niet of verminderd tot productie in staat zijn, vanwege lichamelijke, psychische of sociale beperkingen. De tweederangsburgers. De vraag is hier: wie is zonder gebrek? Of: Ooit een normaal mens gezien? Circa de helft van onze bevolking kan op grond van leeftijd, ziekte of beperking niet deel nemen aan het arbeidsproces. We moeten af van de opvatting dat je dan minder waard zou zijn, alleen omdat je niet meer volop kan meedraaien in de prestatiemaatschappij. We hebben dus elkaar nodig. Meer nog dan om economisch kapitaal gaat het om sociaal kapitaal, de waarde van wat mensen betekenen voor elkaar (Engbersen, 2002). Dit is het kapitaal van de toekomst. Economisch kapitaal moet in evenwicht zijn met sociaal kapitaal. Als burgers in een samenleving elkaar aanvullen, vanuit hun culturele en fysieke diversiteit, met hun eigen individuele economische en sociaal kapitaal, dan ontstaat er ook een werkbaar kader voor integratie en reïntegratie (PON, 2001; Van Gennep en Habekothé, 2003). Vermaatschappelijking Met de term vermaatschappelijking worden twee dingen aangeduid. In de eerste plaats wordt het streven bedoeld van mensen met beperkingen om zoveel mogelijk deel uit te maken van de samenleving. In de tweede plaats wordt de vermaatschappelijking van de zorg zelf bedoeld. Het gaat dan om het proces van verandering waarin er naar gestreefd wordt om zorg zoveel mogelijk in de samenleving aan te bieden. De zorg dus zo min mogelijk binnen de muren van een instituut maar in de eigen woonomgeving. Ten aanzien van het eerste gebruik van de term vermaatschappelijking, participatie in de samenleving, geldt dat er veel obstakels zijn. In het advies Samen leven in de samenleving van de Raad voor de Volksgezondheid en Zorg (2002) wordt geconstateerd dat mensen met verstandelijke beperkingen die hun leven op hun eigen manier proberen in te richten, in onze samenleving tegen allerlei problemen oplopen. Zo is er een tekort aan geschikte woonruimte, worden kinderen met een verstandelijke beperking meestal geweigerd door gewone scholen, is het openbaar vervoer niet toegankelijk genoeg en is er een gebrek aan arbeidsplaatsen bij de sociale werkvoorzieningen en bij gewone werkgevers. Er spelen dus twee processen tegelijkertijd. Aan de ene kant het proces dat we mensen met beperkingen hun plaats in de samenleving gunnen, en aan de andere kant de beweging van de reorganisatie van de professionele zorg zodat een flexibele persoonlijke ondersteuning kan geboden worden. De twee processen vinden naast elkaar plaats maar sluiten niet goed op elkaar aan. Daardoor vallen er gaten. In deze gaten komen mensen tussen wal en schip te vallen, en in het bijzonder de minst 3

4 weerbaren of de maatschappelijk meest lastigen (RMO, 2001). Vermaatschappelijking is dus niet zo simpel als het lijkt (Brettschneider & Visser, 2003). Vermaatschappelijking kan alleen gerealiseerd worden bij de gratie van het tot stand komen van aansluiting. Aansluiting bij wijkvoorzieningen, welzijnsvoorzieningen, scholen, sportverenigingen, vrijwilligersorganisaties, werkgevers enz. Voor een groot deel kunnen deze voorwaarden gerealiseerd worden. Bijvoorbeeld door woningen te betrekken in wijken waar een veilige bewegingsruimte aanwezig is. Of door veel te investeren in betrekkingen met buurtbewoners en wijkorganisaties. Door het sociale netwerk in te zetten of buurtbewoners langzaam deel uit te laten maken van het sociale netwerk. Waar het om gaat is de juiste kansen en mogelijkheden te creëren om mensen met beperkingen als medeburger met de nodige ruggesteun in de samenleving een volwaardige rol te laten spelen. Community care en community support De internationale begrippen community care en community support, letterlijk vertaald gemeenschapszorg resp. gemeenschapssteun, geven goed aan in welke richting we ons moeten bewegen. Community care betekent kortweg zorg in de samenleving door de samenleving. Community support houdt in het bieden van steun in en aan de gemeenschap (waar mensen met beperkingen deel van uitmaken). Ieder heeft hier zijn verantwoordelijkheid in te nemen, zowel als burger die het gemeenschappelijke belang van een leefbare samenleving wil dienen, als vanuit specifieke rollen: als buur, buurtbewoner, vrijwilliger, welzijnswerker of hulpverlener. De vraag is hoe we een systeem van community care en community support kunnen ontwikkelen en wat daar voor nodig is. Ons leven en onze maatschappij bestaat uit deelterreinen. Onze levensdomeinen omvatten wonen, werken, leren en recreëren. Daarnaast kennen we vier zogenaamde persoonlijke domeinen: zelfzorg, gezondheid, sociale relaties en zingeving. We verbinden activiteiten op de levensdomeinen met onze persoonlijke domeinen, en voor iedere mens ziet dat er weer anders uit. De ondersteuningsbehoefte op het ene domein kan weer een andere zijn dan op het andere domein. Vandaar dat community care & support altijd individueel ingevuld wordt (Wilken & Den Hollander, 1999). De manier waarop zorg en ondersteuning gestalte krijgen kan variëren per domein en zal als we wat verder zijn met de ontwikkeling van community support systemen plaatsvinden in verschillende samenwerkingsconfiguraties, tussen cliënten, hulpverleners, sociaal netwerk en maatschappelijke voorzieningen. De weg naar community care en community support Het is een grote uitdaging en tegelijkertijd een niet geringe opgave om community care te realiseren. Naast de voorwaarden die al genoemd zijn, is nog een aantal andere punten van belang (RMO, 2002). Het ontwikkelen van een lange termijn visie en beleid Community Care is er niet van de ene op de andere dag. Het vraagt een lange adem en dus een lange termijnvisie. Deze visie moet breed gedragen worden, door alle deelnemers. Deze visie moet handen en voeten krijgen in de praktijk. Dus uitgewerkt worden in beleid en acties. Het ligt voor de hand om dit lokaal te doen, dus per geografische regio, een wijk, een dorp, een plattelandsgebied. 4

5 Attitudevorming Hiermee samen hangt het vaststellen van waarden, bijv. het uitgaan van verantwoordelijk en zorgzaam burgerschap. Deze waarden dienen weer geïntegreerd te worden in de houding van bestuurders, werkers en buurtbewoners. Vermaatschappelijking en maatschappelijke (re)integratie zijn alleen maar maakbaar als we in staat zijn een veilig en steunend samenlevingsverband te creëren. Het ontwikkelen van een gemeenschappelijke cultuur en taal We dienen een ontwikkeling te stimuleren van een beschotte cultuur naar een ontschotte cultuur. Een samenwerkingscultuur binnen organisaties, tussen instellingen en tussen burgers. Het uitgangspunt hierbij is dat community care en community support een gemeenschappelijke taak en verantwoordelijkheid is. Het opbouwen van een lokale infrastructuur Er dient een lokale infrastructuur opgebouwd te worden voor deze samenwerking. Dit is een belangrijke taak voor gemeentes, maar ook een opgave voor bestuurders en managers van de diverse organisaties en instellingen. Financiële randvoorwaarden Het transformeren van het systeem kost inspanning, tijd maar ook geld. Community care kan politiek mooi met de mond beleden worden, maar zal nooit gerealiseerd kunnen worden als er niet voldoende middelen vrijgemaakt worden. De komende jaren zullen twee typen geldstromen voldoende mogelijkheden moeten bieden voor community care. Enerzijds de AWBZ en anderzijds de Wet op de Maatschappelijke Ondersteuning. Het is de bedoeling dat vanuit de laatste wet, uitgevoerd onder verantwoordelijkheid van de gemeentes, community care gerealiseerd moet worden. Het is de verwachting dat het traditionele welzijnswerk hierbij zal verdwijnen en geïntegreerd gaat worden in de zorg. Zorg wordt meer en meer opgevat als welzijnszorg, waarbij geopereerd wordt in de driehoek van zorg, welzijn en veiligheid. Het creëren van brugvoorzieningen De kansen op een succesvolle vermaatschappelijking nemen toe als we zogenaamde brugvoorzieningen creëren. Dit zijn voorzieningen die als brug kunnen fungeren tussen cliënten van instellingen en de buitenwereld, tussen kwetsbare burgers en de samenleving. Als brugvoorzieningen kunnen zowel mensen als plaatsen en projecten dienen. Buurt- en wijkcentra kunnen brugfuncties vervullen. Professionals en vrijwilligers kunnen zich actief gaan inzetten om mensen in de wijk die geïsoleerd zijn, weer in een sociaal netwerk te betrekken. Gemeenschapsopbouw Het begrip buurt beschouwen we enerzijds als een geografisch, cultureel of historisch herkenbaar woongebied. Anderzijds is het een sociaal-cultureel begrip dat geassocieerd wordt met sociale verbanden. Denk bijvoorbeeld aan het gebruik van het woord buurt in uitdrukkingen als: "een gezellige buurt", "we gaan buurten", een "buurthuis". Welzijns- en vrijwilligerswerk speelt een belangrijke rol in gemeenschaps- of samenlevingsopbouw. De opbouwwerkmethoden van oudsher kunnen wellicht hiervoor gebruikt worden, maar dan wel gericht op burgerschap, empowerment en participatie. Het gaat om het in stand houden en ondersteunen van bestaande netwerken, het verbeteren van de kwaliteit van netwerken, en het opbouwen van nieuwe netwerken. 5

6 Hierbij is het van belang aan te sluiten bij wat er al is: scholen, sportverenigingen, kerken, vrijwilligersorganisaties, dienstencentra, jongerencentra, activiteitencentra etc. Deze bestaande netwerken en voorzieningen zijn immers de plaatsen waar mensen met beperkingen, die bijv. nieuw in de wijk komen wonen, hun aansluiting moeten kunnen vinden. Dit lukt vaak niet zo maar, want we zijn een gesloten samenleving. Er moet ruimte gecreëerd worden. Plaats maken voor de ander. Deze benadering wordt wel Kwartiermaken genoemd (Kal, 2001). Concrete activiteiten kunnen zijn: het opzetten van gastvrijheidsprojecten waarbij je met een gastvrouw of gastheer werkt voor iemand met een beperking, het creëren van ontmoetingspunten, zoals het organiseren van koffietafels waar mensen op een informele manier elkaar kunnen ontmoeten, het opzetten van vriendendiensten, enz. Bij het helpen versterken van netwerken kunnen sport, spel en culturele activiteiten belangrijke middelen zijn. Ook het bedrijfsleven kan, in het kader van maatschappelijk ondernemen een steentje bijdragen. Vanuit het welzijnswerk kunnen mensen geholpen worden zich te organiseren. Een goede start is vaak om aan te sluiten bij gemeenschappelijke belangen, bijvoorbeeld een veilige buurt, of de strijd tegen de hondenpoep. Door eerst in te gaan op belangen, dus door belangen te stellen, ontstaat er wellicht belangstelling voor elkaar (Wilken, 2002). Voorbeelden om dit te bereiken zijn het instellen van een straatcontactpersoon of buurtnestor, het opzetten van buurtbemiddeling, of het organiseren van een klussendienst voor de buurt, waarbij onbenutte kwaliteiten (weer) benut worden. In het kader van samenlevingsopbouw, dienstverlening en vermaatschappelijking van de zorg kunnen wijkconsulenten een belangrijke rol spelen. Zij fungeren als centraal (aanspreek)punt voor de buurt. De consulenten kunnen advies geven, bemiddelen en verwijzen. Een samenwerking met de wijkagent ligt voor de hand. Zo nodig kan verwijzing plaats vinden naar meer specialistische werkers zoals een (multi)cultureel werker, een maatschappelijk werkende, case managers van de GGz of de Verslavingszorg. Andersom kan de toeleiding van mensen met beperkingen vanuit de zorg naar het welzijnswerk ook vergemakkelijkt worden als er een vast aanspreekpunt is. De wijkconsulent kan er bijvoorbeeld voor zorgen dat iemand uit de buurt (als gastvrouw of gastheer) zich ontfermt over een nieuwe buurtbewoner, en deze helpt zich thuis te gaan voelen. Of andersom: een oplettende en zorgzame buur kan een consulent of buurt(huis)coördinator op de hoogte brengen van het feit dat hij zich zorgen maakt over het feit dat de buurman zo weinig buiten komt. Ontwikkelen van community care Om community care te ontwikkelen dient er geïnvesteerd te worden. Overheden, zorgen welzijnsinstellingen, vrijwilligersorganisaties zullen zich moeten inspannen om community care te bevorderen en maatschappelijke steunsystemen te ontwikkelen. Naast een heldere beleidsvisie en concrete doelstellingen zijn veel lokale experimenten nodig. Ook onderzoek is belangrijk om de experimenten te evalueren en daarvan te leren. Ten slotte is vorming, opleiding en training van belang, bijvoorbeeld van professionals die er hun ambacht van maken om in de lokale samenleving een stimulerende en verbindende rol te vervullen. Literatuur Brettschneider E. & Visser H. (2003). De maatschappij in Eerste ervaringen van vier projecten in het kader van vermaatschappelijking. Utrecht: Expertisecentrum Maatschappelijke Zorg & Sociaal Beleid Hogeschool van Utrecht. 6

7 Engbersen R. (2002): Sociaal Kapitaal. In: Open Deuren. Utrecht: NIZW/Verwey-Jonker Instituut. Gennep A. van & Habekothé R. (2003): Verschil moet er zijn. Ondersteuning van mensen met een ernstige meervoudige handicap. Utrecht: NIZW. Hortulanus R., Machielse A. & Meeuwesen L. (2003). Sociaal Isolement. Een studie over sociale contacten en sociaal isolement in Nederland. Den Haag: Elsevier Overheid. Kal, D. (2001): Kwartiermaken: werken aan ruimte voor mensen met een psychiatrische achtergrond. Amsterdam/Baarn, Boom. PON (2001): Voor elkaar zorgen in de moderne samenleving. Jaarboek PON, Tilburg. Raad voor de Volksgezondheid en Zorg (2002): Samen leven in de samenleving; Community care en community living. Advies uitgebracht door de aan de minister van Volksgezondheid, Welzijn en Sport. Zoetermeer. Raad voor Maatschappelijke Ontwikkeling (2001): Kwetsbaar in kwadraat; Krachtige steun aan kwetsbare mensen. RMO, Den Haag. Raad voor Maatschappelijke Ontwikkeling (2002): De handicap van de samenleving. Over mogelijkheden en beperkingen van community care. RMO, Den Haag. Smit B. en A. van Gennep (1999): Netwerken van mensen met een verstandelijke handicap. Utrecht: NIZW. Wilken J.P. en D. den Hollander (1999): Psychosociale Rehabilitatie, een integrale benadering. Utrecht/Amsterdam: SWP. Wilken J.P. (2002): Tussen illusie en werkelijkheid, over de maakbaarheid van maatschappelijke reïntegratie. Utrecht: LS Reeks, HvU/FSAO. 7