Cultuurkaart &OTDIFEF

Transcriptie

1 Cultuurkaart

2 Eindredactie en opmaak: Nadine van den Berg Atlas voor gemeenten Postbus GP UTRECHT T F E info@atlasvoorgemeenten.nl I Atlas voor gemeenten, 2012 Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen, of enig andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.

3 Cultuurkaart Enschede De culturele positie van Enschede, en het effect daarvan op de aantrekkingskracht van de stad

4

5 Inhoud Samenvatting en conclusies 7 1 De betekenis van cultuur voor de stad 11 2 De culturele positie van Enschede Het culturele aanbod De cultuurdeelname 34 3 De aantrekkingskracht van Enschede Wat verklaart de aantrekkingskracht van steden? Wat verklaart de aantrekkingskracht van Enschede? Van aantrekkingskracht naar economische vitaliteit 46 4 De waarde van het culturele aanbod in Enschede Podiumkunsten Gebruikswaarde Optiewaarde Economische waarde Conclusie Musea voor beeldende kunst Gebruikswaarde Optiewaarde Economische waarde Totale waarde Conclusie 71 5 Bijlage: beschrijving van de gebruikte indicatoren 73

6

7 Samenvatting en conclusies Het culturele aanbod in Enschede is naast de universiteit en de kwaliteit van de woningen en de woonomgeving de laatste jaren een steeds belangrijkere factor geworden voor de aantrekkingskracht en de economische vitaliteit van de stad. Er is echter nog een lange weg te gaan voordat Enschede, en de rest van Netwerkstad Twente, daarmee de factoren die de concurrentiepositie van stad en regio negatief beïnvloeden met name de ongunstige ligging kan compenseren. Dat is de belangrijkste conclusie uit deze afdruk van de Cultuurkaart Enschede. Cultuur speelt een prominente rol in de concurrentiepositie van een stad. Steden met een groot en gevarieerd aanbod aan cultuur zijn over het algemeen ook de populaire woonsteden. Deze steden hebben de grootste aantrekkingskracht op hoogopgeleide, creatieve mensen. En aantrekkelijke woonsteden doen het over het algemeen ook economisch beter. Waar hoogopgeleide, creatieve mensen wonen, neemt de werkgelegenheid namelijk meer toe (werken volgt wonen). Niet alleen werkgelegenheid voor hoger opgeleiden; maar door lokale bestedingen zijn er in steden met veel cultuur juist ook meer kansen aan de onderkant van de arbeidsmarkt. Voor wat betreft het culturele aanbod is het beeld van Enschede gemêleerd. Enschede biedt haar inwoners een relatief groot aanbod aan films en uitvoeringen in de podiumkunsten. Vooral het jaarlijkse aantal popconcerten en klassieke concerten is in Enschede relatief groot, door een relatief sterke toename van het aanbod gedurende de afgelopen jaren. De andere culturele sectoren zijn ten opzichte van de andere steden in Nederland echter minder goed vertegenwoordigd. Met name op het gebied van letteren en erfgoed scoort Enschede duidelijk minder dan veel andere steden. Ook de beeldende kunst is in Enschede duidelijk ondervertegenwoordigd. Enschede scoort op dit punt echter wel beter dan de meeste andere steden in de grensregio s. Dat laatste geldt ook voor het aanbod aan culturele evenementen in de stad. Op de ranglijst van de Culturele Index een totaalscore voor de omvang en diversiteit van het culturele aanbod in een stad, gebaseerd op een gewogen combinatie van indicatoren voor het aanbod in zes culturele sectoren staat 7

8 Enschede 21 ste van de 50 grootste gemeenten van Nederland. Enschede is daarmee wel de culturele hoofdstad van Twente. Die culturele voorzieningen in Enschede zijn in het licht van de theorie over de aantrekkelijke stad een belangrijke kwaliteit, en een belangrijk fundament onder de aantrekkingskracht en de economische vitaliteit van de stad. Want juist op dat punt heeft Enschede het vanwege de relatief ongunstige ligging in het land niet gemakkelijk. De aanwezige universiteit in combinatie met het culturele aanbod zijn belangrijke pijlers waarop die aantrekkingskracht rust. Zonder die beide pijlers, en de interactie daartussen, zou de stad Enschede het nog veel moeilijker hebben. En ook de rest van de regio. Ook die profiteert namelijk van het culturele aanbod in de stad Enschede. Nu het spook van de bevolkingskrimp opdoemt, is dat van extra groot belang. Het belang van cultuur zal namelijk in de toekomst voor stad en regio alleen maar groter worden. De bevolkingsgroei in Nederland stagneert, en huishoudens hebben meer te kiezen op de woningmarkt. Daardoor zal de concurrentie tussen woonlocaties verder toenemen. Een regio met een sterke centrumstad heeft minder kans op krimp en leegstand dan een regio die een dergelijke aantrekkelijke stad in de buurt ontbeert. De cultuurdeelname is onder de inwoners van Enschede overigens minder groot dan gemiddeld in de andere steden in Nederland. Dat komt echter niet door een gebrek aan aanbod in Enschede, maar vooral door de relatieve culturele armoede in de rest van de regio, en door de kenmerken van de bevolking van de stad Enschede. Behalve het culturele aanbod en de cultuurdeelname is in deze Cultuurkaart ook de waarde van twee culturele sectoren in Enschede berekend. Die berekeningen hebben zich vanwege de korte doorlooptijd van het onderzoek en de beperkte beschikbaarheid van gegevens beperkt tot de podiumkunsten en de musea voor beeldende kunst. De berekening van de maatschappelijke waarde van dat aanbod heeft zich overigens niet beperkt tot economische waarden; ook niet-financiële waarden zoals de gebruikswaarde, de bestaanswaarde, de optiewaarde en de sociale waarde van cultuur zijn daarin meegenomen. 8

9 De totale maatschappelijke waarde van de podiumkunsten in Enschede komt overeen met een jaarlijkse welvaartswinst voor de stad van bijna 5 miljoen. De musea voor beeldende kunst leveren de stad jaarlijks ruim 3 miljoen op. Bezuinigingen op dat culturele aanbod leveren weliswaar een besparing van belastinggeld op, maar zouden de stad dus ook veel kosten. Als het culturele aanbod in de stad deels weg zou vallen, zou daarmee ook de aantrekkingskracht van de stad op verhuizende huishoudens, met in hun kielzog bedrijven, verder worden ondermijnd. 9

10 10

11 1 De betekenis van cultuur voor de stad Vroeger gingen mensen in de buurt van fabrieken wonen. Waar het werk was, woonden de mensen. Ofwel: wonen volgde werken. Die tijd is voorbij. Door opeenvolgende transportrevoluties (trein, auto, vliegtuig, hogesnelheidslijn, internet) is het mogelijk steeds verder van huis te gaan werken. Dat betekent omgekeerd ook dat het steeds makkelijker is een woonplek te kiezen, verder weg van het werk. Of zelfs onafhankelijk van de plek van het werk, op een plek in het land van waaruit zoveel mogelijk banen binnen acceptabele tijd te bereiken zijn; de huidige baan, de huidige baan van de partner, de toekomstige baan, de toekomstige baan van de partner, etc. Als de plek van het werk niet meer doorslaggevend is in de woonplaatskeuze kunnen andere factoren een rol gaan spelen. Mensen gaan in toenemende mate wonen waar de kwaliteit van de woonomgeving hoog is. Voor sommige mensen betekent dat een zo groot mogelijk huis in een zo groen mogelijke omgeving. Anderen wonen liever in een stad. Maar de kwaliteit van die woonsteden varieert. Mensen kiezen een woonstad die ze aantrekkelijk vinden. Dat is meestal een veilige stad, met veel historie en stedelijke voorzieningen. Zoals culturele voorzieningen. Cultuur speelt tegenwoordig een prominente rol in de concurrentiepositie van steden. Steden met een groot en gevarieerd aanbod aan cultuur zijn over het algemeen ook de populaire woonsteden. 1 Deze steden hebben de grootste aantrekkingskracht op hoger opgeleiden en mensen uit de hogere inkomensgroepen. In figuur 1.1 is dit weergegeven met de relatie tussen het aanbod aan podiumkunsten in een stad (in 2004) en het aandeel mensen uit de zogenoemde creatieve klasse (in 2004). 2 Uit de grafiek blijkt dat er in steden met een groter aanbod aan concerten en theatervoorstellingen (ofwel: uitvoeringen in de podiumkunsten) over het algemeen meer creatieve, hoogopgeleide mensen wonen dan in steden die op het culturele vlak minder te bieden hebben. 1 G.A. Marlet, 2009: De aantrekkelijke stad (VOC Uitgevers Nijmegen). 2 Dat zijn in feite mensen die werken in een hooggekwalificeerde baan. Zie voor de gebruikte definitie: G.A. Marlet, C.M.C.M., van Woerkens, 2007: The Dutch Creative class and how it fosters urban employment growth, in: Urban Studies, 44, 13, pp

12 Figuur 1.1 Creatieve hoogopgeleide mensen wonen over het algemeen in steden met veel cultuur 35% 30% 25% 20% 15% 10% aandeel creatieve klasse (2004) gecorrigeerd voor andere verklarende factoren Nijmegen Amsterdam Breda Leidschendam- Amersfoort 's-hertogenbosch Leiden Voorburg Eindhoven Utrecht Hengelo (O.) Den Haag Zoetermeer Amstelveen Maastricht ArnhemHaarlem Sittard-Geleen ZwolleLeeuwarden Deventer Gouda Groningen Almere Heerlen Alkmaar Alphen aan den Rijn Hoorn Tilburg Dordrecht Delft Ede Roosendaal Vlaardingen Apeldoorn Oss Rotterdam Hilversum Helmond Venlo Velsen Purmerend Bergen Enschede op Zoom Almelo Schiedam LelystadHaarlemmermeer Zaanstad Spijkenisse Emmen aantal theatervoorstellingen per inwoners (2004) De grafiek is een gestileerde weergave van het resultaat uit een regressieanalyse waarmee de bevolkingssamenstelling in de Nederlandse steden wordt verklaard uit verschillende kenmerken van die steden. Zie voor het volledige model: G.A. Marlet, 2009: De aantrekkelijke stad (VOC Uitgevers Nijmegen), hoofdstuk 6. De meest aantrekkelijke woonsteden zijn over het algemeen ook de steden waar op cultureel gebied veel te kiezen valt. Waar mensen s avonds spontaan terecht kunnen in een van de vele theaters, concertgebouwen, poppodia en jazzcafés. Zonder daarvoor maanden van tevoren een kaartje te hoeven kopen. Het zijn de zogenoemde walking cities; steden waarvan de inwoners op loop- of fietsafstand van hun huis een gevarieerd aanbod aan cultuur, horeca en andere voorzieningen in een historische, esthetische binnenstad kunnen bereiken. Die steden worden door de economisch kansrijke bevolkingsgroepen de meest aantrekkelijke woonsteden gevonden. Uit figuur 1.1 blijkt ook dat Enschede in 2004 nog niet zo n stad was. Zowel het aanbod aan uitvoeringen in de podiumkunsten als de omvang van de creatieve klasse in de stad waren toen nog veel lager dan gemiddeld in de andere steden in Nederland. In de jaren daarna is de situatie in Enschede wat dat betreft verbeterd, zo zal blijken uit de hoofdstukken 2 en 3. Aantrekkelijke woonsteden doen het ook economisch beter. Want waar wonen steeds minder het werken volgt, volgt werken wel steeds vaker 12

13 het wonen. De ondernemer heeft het niet langer voor het zeggen in de vestigingsbeslissing, dat is steeds vaker de werknemer. Waar productieve werknemers graag willen wonen, groeien bedrijven en vestigen zich (nieuwe) bedrijven. Waar hoogopgeleide, creatieve mensen wonen neemt de werkgelegenheid over het algemeen meer toe (zie figuur 1.2). 3 Figuur 1.2 en in steden met veel creatieve, hoogopgeleide mensen groeit de werkgelegenheid harder 20% 15% 10% 5% 0% -5% -10% -15% werkgelegenheidsgroei ( ) Zoetermeer gecorrigeerd voor andere Amstelveen significant verklarende Almelo factoren Lelystad Amsterdam Apeldoorn Alphen Almereaan den Rijn Hilversum Den Haag Nijmegen Purmerend Maastricht Breda 's-hertogenbosch Tilburg Enschede Utrecht Alkmaar Zwolle Oss Ede Gouda Leiden Haarlemmermeer Haarlem Eindhoven Venlo Groningen Heerlen Rotterdam Leeuwarden Arnhem Hoorn Dordrecht Helmond Roosendaal Leidschendam- Amersfoort Delft Zaanstad Hengelo Schiedam (O.) Deventer Voorburg Sittard-Geleen Spijkenisse Emmen Bergen op Zoom Vlaardingen -20% -25% Velsen aandeel creatieve klasse (1996) 0% 5% 10% 15% 20% 25% 30% 35% De grafiek is een gestileerde weergave van het resultaat uit een regressieanalyse waarmee de werkgelegenheidsgroei in de Nederlandse steden wordt verklaard uit verschillende kenmerken van die steden. Zie voor het volledige model: G.A. Marlet, 2009: De aantrekkelijke stad (VOC Uitgevers Nijmegen), hoofdstuk 3. Figuur 1.2 liet zien dat steden met een grote creatieve klasse wat over het algemeen de steden zijn met een groot cultureel aanbod (zie figuur 1.1) over het algemeen ook meer werkgelegenheidsgroei kennen. Veel cultuur in de stad is dus niet alleen goed voor de concurrentiepositie van die stad in de strijd om het aantrekken van kansrijke bevolkingsgroepen. Indirect is cultuur in de stad ook van belang voor de lokale economie. Overigens blijkt uit figuur 1.2 ook dat Enschede zich boven de trendlijn bevindt. Dat betekent dat de werkgelegenheidsgroei in Enschede tussen 1996 en 2005 groter was dan op basis van de omvang van de creatieve klasse in de stad, en andere verklarende factoren, verwacht mocht worden. 3 Lucas, R.E., 1988: On the mechanism of economic development, in: Journal of monetary economics, 22, pp

14 Het mechanisme van cultuur naar aantrekkingskracht naar economische vitaliteit is alleen van belang voor de stad zelf. Het blijkt dat ook het ommeland van een stad profiteert van de aantrekkingskracht van die stad. Mensen suburbaniseren vaak in de directe omgeving van de stad waar ze voordien hebben gewoond. 4 Dat betekent dat regio s met een aantrekkelijke centrumstad het over het algemeen beter doen dan regio s zonder een aantrekkelijke stad. Onderstaande kaarten laten dat zien. De stad Enschede heeft een positieve migratiebalans voor mensen tot en met 29 jaar (kaart 1.1). Het ommeland van Enschede heeft daardoor een positieve migratiebalans voor mensen in de leeftijd vanaf 30 jaar (kaart 1.2). De omgeving van Enschede profiteert dus van de instroom van mensen die in de stad hebben gewoond en op een gegeven moment willen suburbaniseren. Het gaat hier om de leeftijd (30-plus) waarop veel mensen kinderen krijgen en de stad willen verlaten. Die mensen kiezen voor een groter huis met een grotere tuin in een groene en veilige omgeving buiten de stad; maar wel op acceptabele afstand van de stad waar ze gewoond hebben, en waar ze de (culturele) voorzieningen kennen, zodat ze daar nog gebruik van kunnen blijven maken. Om die reden doet een regio met een aantrekkelijke centrumstad het over het algemeen beter dan een regio zonder een aantrekkelijke stad in de buurt. Dat betekent dat de hele regio Twente naar verwachting profiteert van het culturele aanbod in Enschede. Nu het spook van de bevolkingskrimp opdoemt, is dat van extra groot belang. Het belang van cultuur zal namelijk in de toekomst voor stad en regio waarschijnlijk alleen maar groter worden. Omdat de bevolkingsgroei in Nederland stagneert hebben huishoudens meer te kiezen op de woningmarkt. Daardoor zal de concurrentie tussen woonlocaties verder gaan toenemen. Een regio met een sterke centrumstad heeft minder kans op krimp en leegstand dan een regio die een dergelijke aantrekkelijke stad ontbeert. En zoals gezegd is het culturele aanbod in een stad van groot belang voor die aantrekkingskracht. 4 G.A. Marlet, 2009: De aantrekkelijke stad (VOC Uitgevers Nijmegen). 14

15 Kaart 1.1 Migratiebalans voor jarigen (index 0-100), gemiddelde migratiebalans (index: 0-100) 93,75 tot 100,00 87,50 tot 93,75 81,25 tot 87,50 75,00 tot 81,25 68,75 tot 75,00 62,50 tot 68,75 56,25 tot 62,50 50,00 tot 56,25 43,75 tot 50,00 37,50 tot 43,75 31,25 tot 37,50 25,00 tot 31,25 18,75 tot 25,00 12,50 tot 18,75 6,25 tot 12,50 0,00 tot 6,25 Bron: Atlas voor gemeenten o.b.v. data CBS 15

16 Kaart 1.2 Migratiebalans voor jarigen (index 0-100), gemiddelde migratiebalans (index: 0-100) 93,75 tot 100,00 87,50 tot 93,75 81,25 tot 87,50 75,00 tot 81,25 68,75 tot 75,00 62,50 tot 68,75 56,25 tot 62,50 50,00 tot 56,25 43,75 tot 50,00 37,50 tot 43,75 31,25 tot 37,50 25,00 tot 31,25 18,75 tot 25,00 12,50 tot 18,75 6,25 tot 12,50 0,00 tot 6,25 Bron: Atlas voor gemeenten o.b.v. data CBS 16

17 In dit rapport wordt het belang van cultuur voor de aantrekkingskracht van de stad Enschede verder onderzocht. Allereerst wordt in hoofdstuk 2 het culturele aanbod in Enschede vergeleken met dat in andere, vergelijkbare steden. Vervolgens wordt de cultuurdeelname onder de bevolking van Enschede in kaart gebracht en verklaard. In hoofdstuk 3 wordt de bijdrage van cultuur aan de aantrekkingskracht van de stad Enschede en de Netwerkstad Twente geanalyseerd. En in hoofdstuk 4 wordt tot slot de waarde van (een deel van) het culturele aanbod in Enschede in euro s uitgedrukt. 17

18 18

19 2 De culturele positie van Enschede In dit hoofdstuk worden het culturele aanbod, en de cultuurdeelname, in Enschede vergeleken met andere steden in Nederland. Dat levert inzicht op in de relatief sterke en zwakke punten van het culturele aanbod in de stad. In hoofdstuk 3 wordt vervolgens geanalyseerd wat dat culturele aanbod betekent voor de aantrekkingskracht en de economische vitaliteit van Enschede. Enschede wordt in dit hoofdstuk behalve met het gemiddelde van de G27 (de andere steden die vallen onder het Grotestedenbeleid, exclusief de vier grote steden 5 ) ook vergeleken met de andere universiteitssteden in Nederland, met uitzondering van de vier grote steden. Dat zijn: 1. Groningen 2. Nijmegen 3. Delft 4. Leiden 5. Eindhoven 6. Tilburg 7. Maastricht Daarnaast is ook het gemiddelde van alle steden in Netwerkstad Twente in de grafieken opgenomen. Dat zijn: 1. Enschede 2. Almelo 3. Hengelo 4. Oldenzaal 5. Borne Daarnaast wordt Enschede vergeleken met de zogenoemde G9: de negen grote stedelijke brandpunten voor kunst en cultuur ; 6 steden die naast podia ook over een eigen gezelschap beschikken en hoger kunstonderwijs 5 De rest van de G27-gemeenten zijn: Alkmaar, Almelo, Amersfoort, Arnhem, Breda, Deventer, Dordrecht, Eindhoven, Emmen, Groningen, Haarlem, Heerlen, Helmond, Hengelo, s- Hertogenbosch, Leeuwarden, Leiden, Lelystad, Maastricht, Nijmegen, Schiedam, Sittard-Geleen, Tilburg, Venlo, Zaanstad en Zwolle 6 Zie de brief van Carolien Gehrels aan staatssecretaris Halbe Zijlstra, dd. 15 oktober

20 aanbieden (vandaar dat Arnhem wel, en Nijmegen niet tot die groep behoort). Naast Enschede bestaan de G9 uit: 1. Amsterdam 2. Rotterdam 3. Den Haag 4. Utrecht 5. Eindhoven 6. Maastricht 7. Arnhem 8. Groningen En tot slot wordt Enschede vergeleken met andere grote steden in de grensregio s: de regio s die nu of in de toekomst mogelijkerwijze te maken hebben/krijgen met bevolkingskrimp, in eerste instantie buiten de steden (maar ook steden zijn niet immuun voor bevolkingsdaling). 7 Die benchmark van steden in de grensregio s bestaat uit: 1. Emmen 2. Almelo 3. Hengelo 4. Groningen 5. Venlo 6. Sittard-Geleen 7. Heerlen 8. Maastricht In dit hoofdstuk wordt het culturele aanbod en de cultuurdeelname in Enschede met die vijf benchmarks van steden vergeleken. 7 G.A. Marlet, C.M.C.M. van Woerkens, 2010: Krimp!?, in: Atlas voor gemeenten 2010 (Atlas voor gemeenten, Utrecht). 20

21 2.1 Het culturele aanbod Hoe groot is het aanbod aan kunst en cultuur in Enschede? En hoe verhoudt dat aanbod zich tot dat in andere steden in Nederland? In de grafieken hieronder wordt ingegaan op het aanbod aan podiumkunsten en musea, maar ook bioscopen, monumenten, evenementen, bibliotheken, boekwinkels en galerieën worden meegenomen. In die vergelijking is door gebrek aan goede landsdekkende gegevens overigens geen rekening gehouden met de capaciteit, kwaliteit en bezettingsgraad van dat aanbod. In de bijlage bij dit rapport staan de definities van de gebruikte indicatoren. De grafieken waarin het culturele aanbod van Enschede wordt getoond laten een gemêleerd van de culturele positie van de stad zien. Enschede biedt haar inwoners een relatief groot aanbod aan films en uitvoeringen in de podiumkunsten. Vooral het jaarlijkse aantal popconcerten en klassieke concerten is in Enschede relatief groot. De andere culturele sectoren zijn ten opzichte van de andere steden in Nederland echter minder goed vertegenwoordigd. Met name op het gebied van letteren en erfgoed scoort Enschede minder dan veel andere steden. Ook de beeldende kunst is in Enschede duidelijk ondervertegenwoordigd. Alleen scoort Enschede op dit punt wel beter dan de meeste andere steden in de grensregio s. Dat laatste geldt ook voor het aanbod aan culturele evenementen in de stad. Podiumkunsten Uit de figuren 2.1 tot en met 2.4 blijkt allereerst dat Enschede vergeleken met de meeste andere steden in de benchmarks een groter aanbod aan uitvoeringen in de podiumkunsten biedt. Dat aanbod is de laatste jaren bovendien flink toegenomen. Alleen ten opzichte van het gemiddelde van de andere universiteitssteden en de G9 is het aanbod in Enschede wat lager. Daarbij moet worden opgemerkt dat het gemiddelde van de G9 nogal wordt overheerst door de bijzondere positie van Amsterdam daarin. Vooral het muzikale aanbod (popconcerten en klassieke muziek) is in Enschede groter dan in veel andere middelgrote steden en steden in de grensregio s. Het klassieke aanbod is in Enschede zelfs groter dan gemiddeld in de andere universiteitssteden. Het aantal toneeluitvoeringen in Enschede blijft daar enigszins bij achter. 21

22 Erfgoed Voor wat betreft het erfgoed (figuur 2.5 tot en met 2.7) scoort Enschede relatief ongunstig. Enschede heeft relatief weinig Rijksmonumenten en archeologische monumenten, en ook het aantal cultuur-historische musea blijft achter bij dat in de andere steden. Dat negatieve beeld geldt echter voor de hele Netwerkstad Twente. Ten opzichte van andere steden in Twente scoort Enschede op dit punt zelfs nog relatief goed. Beeldende kunst Ook met de beeldende kunst in Enschede is het niet zo goed gesteld (figuur 2.8 tot en met 2.10). De stad herbergt weliswaar meer musea voor beeldende kunst dan de meeste andere middelgrote steden en steden in de grensregio s. Maar het aantal galerieën en beeldend kunstenaars is er veel geringer dan elders. Ook dat geldt voor alle steden in Netwerkstad Twente. Van die Twentse steden springt Enschede er ook hier weer in positieve zin uit. Film De filmsector is uitermate goed vertegenwoordigd in Enschede (figuur 2.11 en 2.12). Het aantal stoelen en doeken in bioscopen is hoger dan in de andere steden. Vooral het aantal bioscoopstoelen wijkt fors af van dat in andere steden. Bij het aantal filmdoeken is die voorsprong iets minder geprononceerd. Dat duidt erop dat Enschede relatief grote bioscopen en filmzalen heeft. Letteren Voor de letteren is het beeld weer veel minder positief (zie figuur 2.13 tot en met 2.15). Ten opzichte van het gemiddelde van de Twentse steden heeft Enschede weliswaar een bovengemiddeld aanbod, maar ten opzichte van het gemiddelde van de andere steden in de benchmarks heeft Enschede veel minder bibliotheken en ook minder boekhandels en antiquariaten per inwoner. Evenementen Tot slot is ook het jaarlijks aantal culturele festivals in Enschede lager dan gemiddeld in de meeste andere steden (figuur 2.16). Ten opzichte van de andere steden in de grensregio s is het beeld echter weer vrij positief. Bovendien dient bij deze indicator te worden opgemerkt dat alle festivals boven een bepaalde omvang in gelijke mate meetellen (zie de bijlage bij dit 22

23 rapport). Een stad met minder maar relatief grote festivals wordt op die manier in de statistieken enigszins benadeeld. Onder de categorie evenementen is ook de Voetbalindex gepresenteerd (figuur 2.17). Een beetje vreemde eend in de bijt van de Cultuurkaart, maar wel zeer relevant voor Enschede. Net als bij culturele festivals is ook hier sprake van periodieke evenementen waar veel mensen op afkomen, en die bovendien meewegen in de aantrekkingskracht van steden op verhuizende huishoudens (zie hoofdstuk 3). Het beeld van het culturele aanbod van Enschede is over het algemeen dus gemengd. Enschede lijkt haar inwoners vooral veel grootschalige en toegankelijke cultuur te bieden, zoals films en (pop)concerten (en voetbal). De overige culturele sectoren zijn minder goed vertegenwoordigd. De Culturele Index (figuur 2.18) bevestigt dat beeld van Enschede. In die Culturele Index zijn vijftien indicatoren voor het culturele aanbod in een stad gecombineerd (zie de bijlage voor een methodologische verantwoording). De index meet de totale omvang en de diversiteit van het culturele aanbod in een stad. Het op die manier berekende culturele aanbod in een stad verklaart ongeveer 10% van de verschillen in aantrekkingskracht tussen steden. Op de ranglijst van die Culturele Index voor de 50 grootste gemeenten van Nederland neemt Enschede een gemiddelde 21 ste positie in. Ten opzichte van de andere Twentse steden die tot de G50 behoren scoort Enschede veel beter. In hoofdstuk 3 wordt geanalyseerd wat dat betekent voor de aantrekkingskracht van de stad. Maar eerst wordt het culturele aanbod in Enschede in paragraaf 2.2 in verband gebracht met de cultuurdeelname onder de bevolking van de stad. 23

24 Figuur 2.1a Podiumkunsten totaal 8 12 Aantal uitvoeringen in de podiumkunsten per 1000 inwoners Enschede Twente G27 G9 universiteit grens Bron: Atlas voor gemeenten Figuur 2.1b Het aantal uitvoeringen in de podiumkunsten in Enschede (rode lijn) is de laatste jaren flink toegenomen 6,0 5,5 Aantal uitvoeringen per 1000 inwoners 5,0 4,5 4,0 3,5 3,0 2, Bron: Atlas voor gemeenten 8 Niet alleen uitvoeringen op zelfstandige podia zijn meegeteld, ook uitvoeringen in de podiumkunsten op andere locaties in de stad. Zie de bijlage bij dit rapport voor de definities van de in deze paragraaf gepresenteerde indicatoren voor het culturele aanbod in Enschede. 24

25 Figuur 2.2 Theatervoorstellingen 6 Aantal uitvoeringen toneel per 1000 inwoners Enschede Twente G27 G9 universiteit grens Bron: Atlas voor gemeenten Figuur 2.3 Klassieke muziek 1,8 Aantal uitvoeringen klassieke muziek per 1000 inwoners 1,6 1,4 1,2 1,0 0,8 0,6 0,4 0,2 0,0 Enschede Twente G27 G9 universiteit grens Bron: Atlas voor gemeenten 25

26 Figuur 2.4 Popmuziek 4,5 Aantal uitvoeringen popmuziek per 1000 inwoners 4,0 3,5 3,0 2,5 2,0 1,5 1,0 0,5 0,0 Enschede Twente G27 G9 universiteit grens Bron: Atlas voor gemeenten Figuur 2.5 Historische monumenten 1,0% 0,9% Aantal rijksmonumenten als percentage van het aantal woningen 0,8% 0,7% 0,6% 0,5% 0,4% 0,3% 0,2% 0,1% 0,0% Enschede Twente G27 G9 universiteit grens Bron: Atlas voor gemeenten o.b.v. data Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed 26

27 Figuur 2.6 Archeologische monumenten 8 Aantal archeologische monumenten per inwoners Enschede Twente G27 G9 universiteit grens Bron: Atlas voor gemeenten o.b.v. data Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed Figuur 2.7 Cultuur-historische musea 16 Aantal cultuurhistorische musea Enschede Twente G27 G9 universiteit grens Bron: Atlas voor gemeenten o.b.v. data Nederlandse Museumvereniging 27

28 Figuur 2.8 Musea beeldende kunst 5 Aantal musea voor beeldende kunst Enschede Twente G27 G9 universiteit grens Bron: Atlas voor gemeenten o.b.v. data Nederlandse Museumvereniging Figuur 2.9 Galerieën Aanbod galerieën per inwoners Enschede Twente G27 G9 universiteit grens Bron: Atlas voor gemeenten o.b.v. data Nederlandse Galerie Associatie 28

29 Figuur 2.10 Kunstenaars 1,6% Aantal kunstenaars als percentage van de bevolking 1,4% 1,2% 1,0% 0,8% 0,6% 0,4% 0,2% 0,0% Enschede Twente G27 G9 universiteit grens Bron: Atlas voor gemeenten Figuur 2.11 Bioscoopstoelen Aantal bioscoopstoelen per inwoners Enschede Twente G27 G9 universiteit grens Bron: Atlas voor gemeenten o.b.v. data Nederlandse Vereniging van Bioscoopexploitanten 29

30 Figuur 2.12 Aantal filmdoeken in bioscopen Aantal doeken in bioscopen per inwoners Enschede Twente G27 G9 universiteit grens Bron: Atlas voor gemeenten o.b.v. data Nederlandse Vereniging van Bioscoopexploitanten Figuur 2.13 Bibliotheken 5 Aantal aantal bibliotheken per inwoners Enschede Twente G27 G9 universiteit grens Bron: Atlas voor gemeenten o.b.v. data Vereniging van Openbare Bibliotheken 30

31 Figuur 2.14 Boekwinkels 14 Aanbod boekwinkels per inwoners Enschede Twente G27 G9 universiteit grens Bron: Atlas voor gemeenten o.b.v. data Lijstenboek Figuur 2.15 Antiquariaten 6 Aantal antiquariaten per inwoners Enschede Twente G27 G9 universiteit grens Bron: Atlas voor gemeenten o.b.v. data Gouden Gids en Boek en boek 31

32 Figuur 2.16 Culturele evenementen per jaar 70 Aantal culturele evenementen Enschede Twente G27 G9 universiteit grens Bron: Atlas voor gemeenten o.b.v. data Respons Figuur 2.17 De Voetbalindex 120 Aanwezigheid en succes van profvoetbalclubs in de gemeente (index) Enschede Twente G27 G9 universiteit grens Bron: Atlas voor gemeenten o.b.v. data Voetbal International 32

33 Figuur 2.18 De Culturele Index: omvang en diversiteit van het culturele aanbod in de stad Culturele index Amsterdam Groningen Utrecht Leiden Leeuwarden 's-hertogenbosch Nijmegen Maastricht Haarlem Den Haag Gouda Arnhem Heerlen Zwolle Alkmaar Delft Eindhoven Deventer Tilburg Rotterdam Enschede Dordrecht Amersfoort Sittard-Geleen Hoorn Breda Venlo Amstelveen Hilversum Oss Apeldoorn Bergen op Zoom Ede Purmerend Hengelo (O.) Alphen aan den Rijn Velsen Emmen Zaanstad Leidschendam-Voorburg Zoetermeer Roosendaal Haarlemmermeer Helmond Almelo Schiedam Lelystad Vlaardingen Almere Spijkenisse Zie de bijlage voor een methodologische verantwoording. Bron: Atlas voor gemeenten 33

34 2.2 De cultuurdeelname Het belang van cultuur voor de aantrekkingskracht en de economische vitaliteit van een stad begint bij het feit dat mensen van cultuur genieten, en daardoor graag culturele activiteiten bezoeken. Om die reden willen veel mensen en in hun kielzog bedrijven in een stad met een groot en gevarieerd cultureel aanbod wonen. Hoofdstuk 3 gaat uitgebreid in op het belang van cultuur voor de aantrekkingskracht en economische vitaliteit van de stad Enschede. In deze paragraaf wordt daarvoor allereerst het fundament gelegd: de relatie tussen het culturele aanbod en de (passieve) cultuurdeelname in Enschede. Hoe verhoudt die participatie zich tot het aanbod aan kunst en cultuur in de stad? En in hoeverre is de samenstelling van de bevolking van Enschede bepalend voor die cultuurdeelname? De figuren 2.19 en 2.20 laten zien dat de (passieve) deelname aan cultuur onder de inwoners van Enschede kleiner is dan in de andere steden in de benchmarks. Zowel het bezoek aan concerten en theatervoorstellingen (bezoek aan podiumkunsten) als het bezoek aan musea is kleiner dan in de andere steden. De vraag is hoe die relatief geringe cultuurdeelname kan worden verklaard. Om die vraag te kunnen beantwoorden is de cultuurdeelname onder de bevolking van steden in Nederland met regressieanalyses in verband gebracht met de samenstelling van de bevolking van die steden, en het culturele aanbod in de stad en de regio. 9 Op die manier kan per stad worden verklaard welke factoren verantwoordelijk zijn voor de mate waarin de inwoners een bezoek brengen aan podiumkunsten en musea. De figuren 2.21 en 2.22 tonen de uitkomsten van de (regressie-)analyses voor Enschede. Per verklarende factor het opleidingsniveau en de gemiddelde leeftijd van de bevolking, het aanbod in de stad en de regio, en de aansluiting van dat aanbod op de kenmerken van de bevolking is aangegeven of die in de stad een hogere of lagere cultuurdeelname onder de bevolking zou voorspellen. Als het staafje boven de x-as uitwijst, draagt die factor bij aan de verklaring voor een hogere cultuurdeelname onder de 9 Zie voor een beschrijving van die modellen: G.A. Marlet, 2010: Muziek in de stad. Het belang van podiumkunsten, musea, festivals en erfgoed voor de stad (VOC Uitgevers, Nijmegen), hoofdstuk 4. 34

35 bevolking dan gemiddeld in Nederland. Wijst het staafje onder de x-as uit, dan draagt die factor bij aan de verklaring voor een lager dan gemiddelde cultuurdeelname in de stad. De grafieken laten allereerst zien dat op basis van het opleidingsniveau van de bevolking van Enschede een benedengemiddelde bezoekfrequentie aan de podiumkunsten en de musea mocht worden verwacht. Dat opleidingsniveau is lager dan gemiddeld, en verklaart voor een deel waarom ook de cultuurdeelname onder de inwoners van Enschede geringer is. Datzelfde geldt voor de leeftijdsopbouw van de bevolking. Daarenboven is de relatief geringe cultuurdeelname te wijten aan het geringe regionale aanbod aan podiumkunsten en musea. Niet alleen vanwege het aanbod op zich, maar ook door de aansluiting van dat aanbod op de kenmerken van de bevolking. Het bovengemiddelde aanbod aan podiumkunsten in Enschede, en de goede aansluiting daarvan op de samenstelling van de bevolking, kan dat niet volledig compenseren. Het feit dat er zo n belangrijk verband bestaat tussen cultureel aanbod en cultuurdeelname is tevens het startpunt voor het belang van cultuur voor de aantrekkingskracht van de stad (hoofdstuk 3) en de maatschappelijke waarde van het culturele aanbod (hoofdstuk 4). Die waarde begint immers bij de constatering dat de inwoners van de stad van kunst en cultuur genieten. 35

36 Figuur 2.19 Bezoek aan podiumkunsten 5 Bezoeken aan uitvoeringen in de podiumkunsten, per inwoner per jaar Enschede Twente G27 G9 universiteit grens Bron: Atlas voor gemeenten o.b.v. data SCP Figuur 2.20 Bezoek aan musea 1,6 Museumbezoek, per inwoner per jaar 1,4 1,2 1,0 0,8 0,6 0,4 0,2 0,0 Enschede Twente G27 G9 universiteit grens Bron: Atlas voor gemeenten o.b.v data SCP 36

37 Figuur 2.21 Verklaringen voor bezoek aan podiumkunsten door inwoners van Enschede en de steden in de benchmark (de rest van de G27), als afwijking van het gemiddelde van Nederland 0,2 0,2 Bijdragen aan aantal bezoeken aan podiumkunsten per inwoner per jaar (t.o.v. gemiddelde van Nederland) 0,1 0,1 0,0-0,1 opleidingsniveau leeftijd aanbod lokaal aanbod regionaal match opleidingsniveau en aanbod lokaal match opleidingsniveau en aanbod regionaal Enschede -0,1 G27-0,2-0,2 Bron: Atlas voor gemeenten Figuur 2.22 Verklaringen voor bezoek aan musea door inwoners van Enschede en de steden in de benchmark (de rest van de G27), als afwijking van het gemiddelde van Nederland 0,08 0,06 Bijdragen aan aantal bezoeken aan musea per inwoner per jaar (t.o.v. gemiddelde van Nederland) 0,04 0,02 Enschede G27 0,00-0,02 opleidingsniveau leeftijd aanbod lokaal aanbod regionaal match opleidingsniveau en aanbod lokaal match opleidingsniveau en aanbod regionaal -0,04-0,06-0,08 Bron: Atlas voor gemeenten 37

38 38

39 3 De aantrekkingskracht van Enschede Cultuur speelt over het algemeen een prominente rol in de concurrentiepositie van steden, zo bleek uit de bespreking van de wetenschappelijke literatuur in hoofdstuk 1. Steden die een groot en gevarieerd cultureel aanbod hebben, zijn over het algemeen ook de populaire woonsteden. Die steden hebben de grootste aantrekkingskracht op verhuizende huishoudens. En bovendien gaat het in die steden ook economisch vaak beter. In dit hoofdstuk wordt de aantrekkingskracht van de stad Enschede nader geanalyseerd. Die aantrekkingskracht wordt vergeleken met andere steden in Nederland. Onderzocht wordt welke factoren de afwijking van Enschede ten opzichte van die andere steden verklaren, en welke rol cultuur daarin speelt. In dit deel van het onderzoek wordt dan ook de vraag beantwoord wat het belang van cultuur is voor (de aantrekkingskracht van) Enschede. Vervolgens wordt daarmee ook het indirecte belang van cultuur voor het vestigingsklimaat en de economische vitaliteit van de stad geanalyseerd (paragraaf 3.2). 3.1 Wat verklaart de aantrekkingskracht van steden? Om die vraag te kunnen beantwoorden is met zogenoemde regressieanalyses achterhaald welke factoren ervoor zorgen dat de ene stad wel en de andere niet in trek is bij verhuizende huishoudens. In tabel 3.1 zijn de uitkomsten uit die analyses gestileerd weergegeven. Naast de bereikbaarheid van banen blijkt ook het culturele aanbod in een stad van groot belang voor de aantrekkingskracht van de stad. Bij het culturele aanbod blijkt het vooral te gaan om het aanbod aan uitvoeringen in de podiumkunsten, en in mindere mate om de nabijheid van musea voor beeldende kunst en cultuurhistorische musea. Ook biedt de aanwezigheid van historisch erfgoed, afgemeten aan het aantal rijksmonumenten en historisch vaarwater, een significante verklaring voor de aantrekkingskracht van een stad. 39

40 Tabel 3.1 Wat bepaalt de aantrekkingskracht van een stad? Aantrekkingskracht van een stad op verhuizende huishoudens ECONOMIE Bereikbaarheid van banen + WOONOMGEVING Woningen Aandeel vrijstaande woningen + Aandeel tweekappers + Aandeel tussenwoningen - Aandeel appartementen - Aandeel sociale huurwoningen - Aandeel hoogbouw - Aandeel vooroorlogse woningen + Gemiddelde afstand tot het centrum - Gentrification Index + Voorzieningen Aantal winkels mode en luxe + Nabijheid winkels dagelijkse boodschappen - Aanbod podiumkunsten + Aanbod musea (voor beeldende kunst en cultuurhistorie) Culinaire kwaliteit + Historisch erfgoed (aandeel Rijksmonumenten) + Aanwezigheid universiteit 10 + Voetbalindex + Natuur Nabijheid Noordzeekust + Nabijheid natuurgebieden + OVERLAST EN ONVEILIGHEID Overlast - Vernielingen - Geweldsmisdrijven - De tabel is een gestileerde weergave van de uitkomsten uit de modellen (regressie-analyses) waarmee de aantrekkingskracht van steden wordt verklaard. Een + betekent dat die factor positief van invloed is op die aantrekkingskracht. Een - betekent dat die factor daar negatief mee samenhangt. Een volledige beschrijving van de gebruikte modellen is te vinden in: G.A. Marlet, 2009: De aantrekkelijke stad (VOC Uitgevers Nijmegen), hoofdstuk 5 en In dit model speelt alleen de aanwezigheid van een universiteit - en niet van hbo-instellingen - een rol bij het verklaren van de aantrekkingskracht van steden. De reden daarvoor is dat vooral universiteitssteden zich onderscheiden van niet-universiteitssteden, en het hebben van een hboinstelling minder onderscheidend is. Bovendien zijn hbo-studenten gemiddeld minder dan universitaire studenten geneigd om in de stad van studie te gaan (en blijven) wonen. In varianten op dit model, waarin wordt gekeken naar in de stad woonachtige universitaire en hbo-studenten speelt de aanwezigheid van een hbo maar nog steeds minder dan een universiteit wel een rol bij de aantrekkingskracht van steden. Zie: G.A. Marlet, C.M.C.M. van Woerkens, 2010: Krimp!?, in: Atlas voor gemeenten 2010 (Atlas voor gemeenten, Utrecht). 40

41 Behalve het culturele aanbod in een stad doen ook andere voorzieningen ertoe bij het verklaren van verschillen tussen aantrekkingskracht. Zo blijkt de aanwezigheid van een goed presterende profvoetbalclub (Voetbalindex) van invloed te zijn op de aantrekkingskracht van een stad op bepaalde bevolkingsgroepen. Ook de bereikbaarheid van natuur (en de kust) vanuit de stad doet ertoe. Uit de directe woonomgeving blijken vooral de indicatoren voor geweld, overlast en vernielingen een negatieve verklaring te bieden voor de aantrekkingskracht van een stad en regio. Behalve ligging, voorzieningen en een veilige woonomgeving zijn ook de kenmerken van de woningvoorraad van invloed op de aantrekkingskracht van een stad. Het aandeel hoogbouw en sociale huurwoningen is bijvoorbeeld negatief van invloed op de aantrekkingskracht, de omvang van de woningen positief. 3.2 Wat verklaart de aantrekkingskracht van Enschede? De in tabel 3.1 getoonde indicatoren zijn gemiddeld van invloed op de aantrekkingskracht van de Nederlandse steden. De vraag is welke van die factoren voor Enschede van belang zijn bij het verklaren van de aantrekkingskracht. Het linkerstaafje in figuur 3.1 laat zien dat de aantrekkingskracht van Enschede op verhuizende huishoudens kleiner is dan het gemiddelde (van de G27). De overige staafjes in de grafiek laten zien hoe die relatief lage aantrekkingskracht van Enschede te verklaren is. De relatief lage aantrekkingskracht van Enschede komt vooral door de relatief ongunstige ligging in het land. Door die ligging zijn er voor de (potentiële) inwoners van Enschede minder banen binnen acceptabele reistijd dan gemiddeld voor de inwoners van de andere steden in het land (het tweede staafje in figuur 3.1), waardoor ook de carrièrekansen voor de (potentiële) inwoners van Enschede lager zijn dan gemiddeld. Factoren die de aantrekkingskracht van Enschede positief beïnvloeden zijn vooral de aanwezigheid van een universiteit en de kwaliteit van de woningvoorraad en woonomgeving. Het voorzieningenniveau in Enschede is ongeveer gemiddeld, maar uit figuur 3.2 blijkt dat het culturele aanbod (in dit geval podiumkunsten) juist (naast FC Twente) een van de positieve onderdelen van het 41

42 voorzieningenniveau is. Het aanbod aan podiumkunsten levert dus wel degelijk een belangrijke bijdrage aan de aantrekkingskracht van Enschede. Dat laat onverlet dat Enschede op de zogenoemde woonaantrekkelijkheidsindex die de migratiebalans en de concurrentiepositie van steden in hoge mate bepaalt en verklaart 42 ste van de 50 grootste gemeenten staat (figuur 3.3). De aantrekkingskracht van Enschede is de laatste jaren echter wel verbeterd (figuur 3.4), wat mede het gevolg is van een toename van het aanbod aan podiumkunsten in de stad. Als dat weg zou vallen, zou de aantrekkingskracht van de stad op verhuizende huishoudens, met in hun kielzog bedrijven, nog geringer worden. Een lagere aantrekkingskracht zou onherroepelijk betekenen dat Enschede minder jonge huishoudens zal aantrekken en/of vasthouden. Dat is niet alleen slecht voor de economische vitaliteit van de stad zelf (zie hoofdstuk 1), maar ook voor de nabij gelegen gemeenten. Figuur 3.1 De aantrekkingskracht van Enschede, aantrekkingskracht -300 beschikbaarheid van banen natuurlijke ligging voorzieningen gentrification woningvoorraad universiteitsstad historiciteit overlast en onveiligheid residu Op de y-as staat een indexscore voor de aantrekkingskracht van de stad. De eerste staaf laat zien in welke mate de aantrekkingskracht van Enschede afwijkt van het gemiddelde van de G27. De overige staafjes laten zien hoe die afwijking te verklaren is. Staafje omhoog: biedt positieve verklaring voor de aantrekkingskracht van de stad Enschede. Staafje naar beneden: biedt negatieve verklaring voor de aantrekkingskracht van de stad Enschede. Bron: Atlas voor gemeenten 42

43 Figuur 3.2 De amenities van Enschede, 2010 sociale huur hoogbouw vooroorlogse woningen omvang woningen winkels mode & luxe podiumkunsten musea culinaire kwaliteit historiciteit historisch water nabijheid natuur nabijheid kust voetbalindex De figuur toont de afwijking van het gemiddelde van de G27. Hoe verder het staafje naar rechts wijst, hoe hoger de score ten opzichte van de G27. Hoe verder het staafje naar links wijst, hoe lager. Bronnen: Vastgoedmonitor, NVM, Atlas voor gemeenten, Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, Ministerie van BZK, Voetbal International. 43

44 Figuur 3.3 Woonaantrekkelijkheidsindex, 2010 Score op de woonaantrekkelijkheidsindex (2010) 1 Amsterdam 2 Utrecht 3 Amstelveen 4 's-hertogenbosch 5 Den Haag 6 Haarlem 7 Nijmegen 8 Arnhem 9 Leiden 10 Alphen aan den Rijn 11 Zwolle 12 Groningen 13 Leidschendam-Voorburg 14 Amersfoort 15 Rotterdam 16 Tilburg 17 Haarlemmermeer 18 Purmerend 19 Dordrecht 20 Eindhoven 21 Velsen 22 Gouda 23 Delft 24 Oss 25 Zoetermeer 26 Hilversum 27 Zaanstad 28 Ede 29 Breda 30 Apeldoorn 31 Maastricht 32 Alkmaar 33 Hoorn 34 Leeuwarden 35 Schiedam 36 Roosendaal 37 Deventer 38 Hengelo (O.) 39 Lelystad 40 Almere 41 Helmond 42 Enschede 43 Vlaardingen 44 Venlo 45 Bergen op Zoom Almelo Sittard-Geleen 48 Heerlen Spijkenisse Emmen Bron: Atlas voor gemeenten 44

45 Figuur 3.4 Ontwikkeling van de aantrekkingskracht van Nederlandse steden (G50), Ontwikkeling score woonaantrekkelijkheidsindex Gouda Almere Almelo Rotterdam Leiden Schiedam Alkmaar Emmen Velsen Apeldoorn Deventer Zoetermeer Lelystad Breda Ede Amersfoort Leidschendam-Voorburg Oss Zaanstad Haarlemmermeer Roosendaal Bergen op Zoom Vlaardingen Delft Hilversum Spijkenisse Enschede Haarlem Dordrecht Tilburg Maastricht Helmond Utrecht Amsterdam Eindhoven Venlo Zwolle Purmerend Amstelveen Alphen aan den Rijn Heerlen Sittard-Geleen 's-hertogenbosch Nijmegen Arnhem Den Haag Groningen Hengelo (O.) Leeuwarden Hoorn -1,4-1,0-0,6-0,2 0,2 0,6 1,0 1,4 Bron: Atlas voor gemeenten 45

46 3.3 Van aantrekkingskracht naar economische vitaliteit Figuur 1.2 in hoofdstuk 1 liet zien dat steden met een grote creatieve klasse ook meer werkgelegenheidsgroei kennen. En steden met een groot en gevarieerd cultureel aanbod hebben een relatief grote aantrekkingskracht op creatieve, hoogopgeleide mensen (zie figuur 1.1 in hoofdstuk 1). Het effect van cultuur op werkgelegenheidsgroei is dus indirect en loopt van het culturele aanbod naar de voorraad human capital in de stad (het aantal mensen dat deel uitmaakt van de creatieve klasse, als percentage van de beroepsbevolking) en vervolgens naar werkgelegenheidsgroei. Sinds het beroemde boek van Richard Florida 11 is er veel geschreven over het vermeende belang van creatieve mensen (en bedrijven) in de stad. Er is weliswaar veel scepsis over de creative capital theorie, 12 maar empirisch is voor Nederland het belang van creatieve mensen in de stad wel aangetoond. 13 Een deel van de relatie tussen human capital en werkgelegenheidsgroei loopt van creatieve mensen naar creatieve bedrijven; waar veel creatieve mensen wonen worden veel creatieve bedrijven gestart, of vestigen zich bestaande creatieve bedrijven. En veel creatieve bedrijven in de stad kunnen op hun beurt weer voor spillover effecten zorgen, en zo de werkgelegenheid in andere sectoren stimuleren. 14 Een ander deel van de relatie loopt van human capital naar werkgelegenheidsgroei in andere dan de creatieve sectoren. Aan het verband tussen de hoogopgeleide, creatieve bevolking in de stad (human capital) en de groei van die werkgelegenheid in die sectoren liggen vier mechanismen ten grondslag: 1. Mensen met meer kennis en vaardigheden zijn productiever, waardoor bedrijven daar goedkoper kunnen produceren, zich in de buurt van die hoogopgeleide, creatieve mensen vestigen, en de werkgelegenheid daar zal toenemen R. Florida, 2002: The rise of the creative class, and how it's transforming work, leisure, community and everyday life (Basic Books, New York). 12 E.L. Glaeser, 2004: Review of Richard Florida's The rise of the creative class. 13 G.A. Marlet, C.M.C.M. van Woerkens, 2007: The Dutch Creative class and how it fosters urban employment growth, in: Urban Studies, 44, 13, pp E. Stam, J. de Jong, G. Marlet, 2008: Creative industries in the Netherlands: structure, development, innovativeness and effects on urban growth, Geografiska Annaler: Series B, Human Geography 90 (2): E.L. Glaeser, J. Scheinkman, A. Schleifer, 1995: Economic growth in a cross-section of cities, in: Journal of monetary economics, 36, pp

47 2. Hoogopgeleiden geven meer geld uit in de plaatselijke horeca, detailhandel en theaters waarmee ze de werkgelegenheid bevorderen, vooral de laagopgeleide werkgelegenheid (trickle down) Mensen met een hogere opleiding zijn eerder geneigd vanuit hun woonhuis een eigen bedrijf te starten Steden met veel hoogopgeleiden passen zich beter aan nieuwe economische omstandigheden aan, zoals een economische recessie, omdat hoogopgeleiden creatiever zijn in het zoeken naar alternatieven. 18 De onderstaande grafieken geven een eerste indruk van het belang van die mechanismen voor Enschede. Enschede heeft behalve een relatief groot en gevarieerd cultureel aanbod (zie hoofdstuk 2), (als gevolg daarvan) ook een relatief grote creatieve klasse (en dus veel human capital) en relatief veel bedrijven in de creatieve bedrijfstakken (figuur 3.5 en 3.6). Ook het aantal starters en zzp ers is in Enschede relatief groot, vooral in vergelijking met de andere steden in de grensregio s (figuur 3.7 en 3.8). Er zijn dus aanwijzingen dat ook de lokale economie van Enschede indirect profiteert van het culturele aanbod in de stad. Op basis van de regressiemodellen die ten grondslag lagen aan de figuren 1.1 en 1.2 is het mogelijk om een globale inschatting te maken van de structurele werkgelegenheidseffecten die indirect, op basis van de hierboven beschreven mechanismen van het culturele aanbod in Enschede uitgaan. Dat is overigens alleen mogelijk voor de podiumkunsten omdat dat de enige sector is waarvoor dat mechanisme overtuigend is aangetoond. De coëfficiënt voor de relatie tussen het aantal uitvoeringen in de podiumkunsten in een stad en de omvang van de creatieve klasse is 0, In Enschede zijn (en waren) er jaarlijks ongeveer 5,9 uitvoeringen in de podiumkunsten per inwoners. Als gevolg van dat aanbod aan podiumkunsten behoort in Enschede dus ongeveer 5,8% van de 16 P. Aghion, P. Bolton, 1997: A theory of trickle-down growth and development, in: The Review of Economic Studies, 64, pp R.R. Nelson, S.G. Winter, 1982: An evolutionary theory of economic performance (Cambridge University Press, Cambridge). 18 E.L. Glaeser, 2005: Reinventing Boston: , in: Journal of Economic Geography, 5, 2, pp G.A. Marlet, 2009: De aantrekkelijke stad (VOC Uitgevers Nijmegen), p