Beroepsmatige blootstelling aan cytostatica in Nederlandse Universitair Medische Centra

Transcriptie

1 Beroepsmatige blootstelling aan cytostatica in Nederlandse Universitair Medische Centra April 2014

2 Caesar Consult is een adviesbureau dat werkzaam is op het terrein van de arbeidshygiëne en toxicologie. Diensten van Caesar Consult zijn: Inventarisatie van toxische stoffen in bedrijven. Opstellen van programma's met frequentie en soort metingen voor bewaking van blootstelling aan toxische stoffen. Uitvoering van meetprogramma s. Statistische bewerking van meetgegevens. Opstellen van bedrijfsnormen. Beoordelen van de toxiciteit van stoffen en producten. Analyse van gezondheidsrisico's. Vaststellen van omvang van risico's. Haalbaarheidsstudies van biologische monitoring in specifieke situaties. Ontwikkeling van branche-specifieke toetsmethoden voor de beroepsblootstelling. Ontwerp van een stofarme productiewijze. Beoordeling van de beroepsblootstelling in het verleden in verband met beroepszieken. Caesar Consult heeft arbeidshygiënisten en geregistreerde toxicologen (NVT-EUROTOX) in dienst. Caesar Consult is gevestigd in het Universitair Bedrijven Centrum Nijmegen, Toernooiveld 100, 6525 EC NIJMEGEN Tel : Fax : info@caesar-consult.nl Internet : opdrachtgever: contactpersoon: Landelijk Overleg Academische Ziekenhuizen (LOAZ) mevr. drs. A. Boumans - d Onofrio (Arbo & Milieudienst RU/Radboudumc) uitvoering: Caesar Consult Nijmegen plaats, datum: Nijmegen, 5 mei 2014 auteur: rapportnummer: doc.ref.: dr. Joost G.M. van Rooij (toxicoloog/arbeidshygiënist) & Ir. Simone K.M. Hilhorst (arbeidshygiënist) CC CC mei 2014.doc

3 Samenvatting In opdracht van het Landelijk Overleg Academische Ziekenhuizen (LOAZ)) is in de periode september 2013 t/m begin maart 2014 onderzoek verricht naar cytostatica blootstelling bij apothekersassistenten, verpleegkundigen en schoonmaakmedewerkers in Nederlandse Universitair Medische Centra (UMC's). LOAZ wil weten of onder het huidige regime de gezondheidsrisico's voor medewerkers, en in het bijzonder voor zwangere medewerkers, in voldoende mate worden beheerst. In totaal hebben 509 medewerkers van de Nederlandse UMC's, die te maken hebben met (mogelijke) blootstelling aan cytostatica, deelgenomen aan een uitgebreid vragenlijstonderzoek naar werkhandelingen met mogelijke cytostaticablootstelling. Tevens zijn in de UMC's in totaal 167 metingen verricht naar cytostaticablootstelling tijdens de uitvoering van de belangrijkste risicotaken. Het betreft metingen van cytostaticabesmetting op de handschoenen, op de handen (bij gebruik van handschoenen) en op het voorhoofd. Elk van de monsters is door IUTA laboratorium in Duisburg geanalyseerd op 8 veelvoorkomende cytostatica, waaronder de markerstof cyclofosfamide. De huidige blootstellingsniveaus blijken aanzienlijk lager dan in de periode De gemiddelde huidblootstelling bij een aantal risicotaken zoals het voor toediening gereedmaken van cytostatica, het wassen van kuurpatiënten en beddengoed afhalen is anno tot 7 keer lager. Dit vertaalt zich in een aanzienlijk lagere weekblootstelling. De gemiddelde blootstelling aan cytostatica bij verpleegkundigen, apothekersassistenten en schoonmaakmedewerkers in UMC's wordt geschat op respectievelijk 0.12, 0.05 en 0.03 µg per week. Het betreft de hoeveelheid cyclofosfamide op de handen bij gebruik van handschoenen. Destijds bedroeg de gemiddelde weekblootstelling van verpleegkundigen 0,65 µg per week. Voor verpleegkundigen is eerder door onderzoekers van IRAS een toetsingswaarde afgeleid ter voorkoming van nadelige effecten op de zwangerschap als gevolg van cytostaticablootstelling. Deze toetsingswaarde bedraagt 0.74 µg cyclofosfamide op de handen per week. De gemiddelde weekblootstelling van verpleegkundigen (0.12 µg/week) ligt derhalve ruimschoots onder de toetsingswaarde van 0.74 µg/week. Omdat de besmetting van de huid met cytostatica een grote spreiding vertoont is het niet uitgesloten dat onder ongunstige omstandigheden (zoals veel risicotaken gedurende de werkweek) deze toetsingswaarde wordt overschreden. De kans op overschrijding van de toetsingswaarde bij verpleegkundigen is echter beperkt: 3.6 %. Dit betekent dat de cytostaticablootstelling bij verpleegkundigen en daarmee het risico op nadelige effecten op de zwangerschap in voldoende mate wordt beheerst (kans op normoverschrijding kleiner dan 5%). Voor apothekersassistenten en schoonmaakmedewerkers is een dergelijke toetsingswaarde niet beschikbaar. Ter indicatie is in dit onderzoek daarom gebruik gemaakt van de toetsingswaarde van 0,74 µg/week voor verpleegkundigen. Ook de gemiddelde weekblootstelling van apothekersassistenten (0.05 µg/week) ligt ruimschoots onder deze toetsingswaarde. Een valide inschatting van de kans op normoverschrijding bij apothekersassistenten is echter niet mogelijk omdat er grote onzekerheden kleven aan de geschatte besmetting op de handen bij apothekersassistenten bij zowel het voor toediening CC mei 2014.doc pagina 1

4 gereedmaken als het schoonmaken van de veiligheidswerkbank. Dit komt doordat van de in totaal 19 handenspoelmonsters slechts 3 spoelmonsters een meetbare hoeveelheid cyclofosfamide lieten zien. Daarnaast is een enorme spreiding aanwezig in zowel het aantal bereidingen dat apothekersassistenten verrichten, als in de besmetting op de handen. Overigens blijkt uit aanvullende indicatieve metingen dat ook bij werkzaamheden in de voorbereidingsruimte besmetting van de handen van apothekersassistenten kan plaatsvinden. Uitsluitsel over de gezondheidsrisico's van apothekersassistenten is op basis van de beschikbare gegevens niet mogelijk. Geadviseerd wordt om bij apothekersassistenten aanvullend onderzoek van handenspoelmonsters uit te voeren en om een good practice op te stellen voor de werkzaamheden in de voorbereidingsruimte van de apotheek. De geschatte gemiddelde weekblootstelling van schoonmaakmedewerkers (0.03 µg per week) ligt eveneens ruimschoots onder de toetsingswaarde voor verpleegkundigen van 0.74 µg/week. Door het beperkt aantal handenspoelmonsters is echter ook de geschatte besmetting op de handen bij de schoonmaakmedewerkers dermate onzeker, dat ook voor deze functiegroep een valide inschatting van de kans op normoverschrijding en daarmee het gezondheidsrisico niet mogelijk is. Geadviseerd wordt om ook bij schoonmaakmedewerkers aanvullende handenspoelmonsters uit te voeren. Uit het vragenlijstonderzoek blijkt dat met name bij verpleegkundigen en schoonmaakmedewerkers, maar ook bij apothekersassistenten, het gebruik van handschoenen bij risicotaken sterk is toegenomen. Dit betekent niet dat alle voorschriften met betrekking tot veilige werkwijzen en gebruik van persoonlijke beschermingsmiddelen volledig worden nageleefd. Zo blijkt bijvoorbeeld dat verpleegkundigen nog vaak urine van kuurpatiënten overgieten terwijl is voorgeschreven dit zoveel mogelijk te voorkomen. In de Arbocatalogus is daarnaast een good practice opgenomen in de vorm van een gesloten ('vacutainer') systeem. Ook blijken medewerkers onvoldoende op de hoogte te zijn van het gegeven dat cytostatica verwijderd kunnen worden door gebruik van water en zeep. Men beperkt zich bij reiniging van de handen vaak tot het desinfecteren van de handen. De perceptie is dat door middel van desinfecteren van de handen ook cytostatica verwijderd worden. Handenreiniging is sowieso een punt van zorg omdat er in dit onderzoek aanwijzingen zijn voor restbesmettingen ook na het reinigen van de handen met water en zeep. Uit het vragenlijstonderzoek blijkt overigens ook dat vaak meer persoonlijke beschermingsmiddelen worden toegepast dan zijn voorgeschreven. Aanvullende voorlichting en opleiding lijken hier op zijn plaats. Dit onderzoek laat zien dat de aanscherping van de regels voor het veilig werken met cytostatica in ziekenhuizen zijn vruchten heeft afgeworpen. De blootstelling en daarmee de gezondheidsrisico's van verpleegkundigen in UMC's worden in voldoende mate beheerst. Voor apothekersassistenten en schoonmaakmedewerkers is aanvullend onderzoek gewenst. CC mei 2014.doc pagina 2

5 Inhoudsopgave SAMENVATTING 1 INHOUDSOPGAVE 3 1. INLEIDING 4 2. DOEL 4 3. KWALITEITSBORGING 4 4. UITVOERING ONDERZOEK VRAGENLIJSTONDERZOEK BLOOTSTELLINGSMETINGEN NAAR CYTOSTATICA LABORATORIUMANALYSES TOETSINGSWAARDE BEREKENING WEEKBLOOTSTELLING VERWERKING VAN NON-DETECTABLES GEBRUIK VAN CYCLOFOSFAMIDE IN UMC'S RESULTATEN VRAGENLIJSTONDERZOEK ALGEMENE BESCHRIJVING RESPONDENTEN FREQUENTIE EN DUUR VAN RISICOTAKEN NALEVING VAN DE ACTUELE WERKVOORSCHRIFTEN CYTOSTATICA Apothekersassistente Verpleegkundigen en zorgassistenten Schoonmaakmedewerkers VERGELIJKING MET VRAGENLIJSTONDERZOEK RESULTATEN BLOOTSTELLINGSMETINGEN CYTOSTATICA BESMETTING VAN DE HANDSCHOENEN MET CYCLOFOSFAMIDE CYCLOFOSFAMIDE BESMETTING OP DE HANDEN BIJ GEBRUIK VAN HANDSCHOENEN CYCLOFOSFAMIDE BESMETTING OP DE HANDEN ZONDER GEBRUIK VAN HANDSCHOENEN CYCLOFOSFAMIDE BESMETTING OP HET VOORHOOFD AAN HET EIND VAN WERKDAG VERGELIJKING MET RESULTATEN EERDER ONDERZOEK IN NEDERLANDSE ZIEKENHUIZEN HUIDBESMETTING MET ANDERE CYTOSTATICA SCHATTING WEEKBLOOTSTELLING AAN CYTOSTATICA (CYCLOFOSFAMIDE) CYCLOFOSFAMIDE BESMETTING OP DE HANDEN PER RISICOTAAK FREQUENTIE VAN BEMETEN RISICOTAKEN EN GEBRUIK VAN HANDSCHOENEN SCHATTING WEEKBLOOTSTELLING CYCLOFOSFAMIDE VERGELIJKING MET EERDERE SCHATTINGEN CONCLUSIES REFERENTIES BIJLAGEN 37 CC mei 2014.doc pagina 3

6 1. Inleiding Diverse onderzoeken in het recente verleden hebben geleid tot aanscherping van de regels voor het veilig werken met cytostatica in ziekenhuizen. Binnen de Nederlandse Universitair Medische Centra (UMC s) zijn deze regels vertaald in toetsingscriteria (Arboconvenant en Arbo+convenant) en meer recent in de Arbocatalogus Cytostatica. Inmiddels is een aantal jaren verstreken sinds de eerste grootschalige meetcampagnes (begin jaren 00) en rijst de vraag in hoeverre het huidige beleid effectief is geweest en leidt tot voldoende bescherming voor alle medewerkers van UMC s die met cytostatica werken. Het Landelijk Overleg Academische Ziekenhuizen (LOAZ)) wil een evaluatie van het huidige cytostaticabeleid in UMC s en inzicht in de gezondheidsrisico s van zwangeren onder het huidige regime. Zij heeft Caesar Consult Nijmegen verzocht om dit onderzoek uit te voeren. 2. Doel Het onderzoek beoogt antwoord te geven op de volgende vragen: a. Wat zijn de huidige blootstellingsniveaus aan cytostatica bij de volgende functiegroepen: apothekersassistenten, verpleegkundigen en schoonmaakmedewerkers? b. Hoe verhouden deze niveaus zich ten opzichte van de afgelopen jaren (inclusief de arboconvenantsperiode)? c. Wat zijn de gezondheidsrisico s voor zwangeren onder het huidige regime? d. Moet het huidige beleid worden veranderd / aangescherpt? 3. Kwaliteitsborging Het onderzoek is uitgevoerd onder begeleiding van een onderzoeksbegeleidingscommissie. Deze commissie is bij aanvang van het onderzoek door de opdrachtgever, het Landelijk Overleg Academische Ziekenhuizen (LOAZ), geformeerd. Een overzicht van de leden van de onderzoeksbegeleidingscommissie is opgenomen in bijlage I. In de begeleidingscommissie waren de volgende disciplines vertegenwoordigd: ziekenhuis apotheker/farmacie, verpleegkundige en arbeidshygiënist. Het onderzoek is uitgevoerd door een onderzoeksteam dat is geformeerd door Caesar Consult Nijmegen, bestaande uit een toxicoloog (Eurotox), een gezondheidswetenschapper en arbeidshygiënisten (zie bijlage II). Bij de uitvoering van het onderzoek is ondersteuning verleend door arbeidshygiënisten/arbocoördinatoren werkzaam bij de deelnemende UMC s. Een overzicht van de UMC's en de namen van de contactpersonen is opgenomen in bijlage III. De analyses van de verzamelde monsters zijn uitgevoerd door IUTA laboratorium te Duisburg. Dit laboratorium is gespecialiseerd in de analyses van cytostatica. Daarnaast is nagegaan of dit onderzoek WMO-plichtig is. Uit de aanvraag bij de Medisch Ethische Toetsingscommissie is gebleken dat dit niet het geval is. Ook heeft een ICTdeskundige een check gedaan op de bescherming van de privacy en is de internetapplicatie, die voor de vragenlijst is gebruikt, beoordeeld. CC mei 2014.doc pagina 4

7 Bij de verwerking van de gegevens en de berekeningen zijn meerdere checks uitgevoerd door leden van het onderzoeksteam. De begeleidingscommissie heeft conceptrapportages beoordeeld en voorzien van opmerkingen en suggesties resulterend in dit definitieve rapport. 4. Uitvoering onderzoek Voor een beoordeling van de actuele gezondheidsrisico s ten gevolge van blootstelling aan cytostatica is het nodig om inzicht te krijgen in: - de frequentie van verschillende werkhandelingen met mogelijke cytostatica-blootstelling. Deze informatie is verzameld door middel van een vragenlijstonderzoek. Hiertoe is in de periode september 2013 tot en met februari 2014 een vragenlijstonderzoek uitgevoerd in Nederlandse UMC's. - aard en mate van blootstelling aan cytostatica bij (een selectie van) werkhandelingen/taken met mogelijke cytostaticablootstelling. Hiertoe zijn in de periode oktober 2013 tot maart 2014 blootstellingsmetingen uitgevoerd in Nederlandse UMC's. Op basis van de frequentie van werkhandelingen en anderzijds de blootstellingsniveaus tijdens deze werkhandelingen is de weekblootstelling aan cytostatica (markerstof cyclofosfamide) bepaald bij ziekenhuispersoneel. Door deze weekblootstelling vervolgens te vergelijken met de toetsingswaarde voor cytostaticablootstelling ter voorkoming van effecten op de zwangerschap, wordt inzicht verkregen in de actuele gezondheidsrisico s. 4.1 Vragenlijstonderzoek Vragenlijst Het vragenlijstonderzoek heeft tot doel om actuele informatie in te winnen over de duur en de frequentie van werkhandelingen met mogelijke blootstelling aan cytostatica en over de gebruikte beheersmaatregelen en/of beschermingsmiddelen tijdens elk van deze werkhandelingen in UMC s. De vragenlijst is gebaseerd op de vragenlijst die in 2003 is gebruikt in het TNO/IRAS onderzoek. Waar nodig is deze vragenlijst aangevuld en geactualiseerd. De vragenlijst is online aangeboden aan de doelgroepen en was beschikbaar gedurende de periode 26 september 2013 t/m 28 februari Doelgroepen/functies In Universitair Medische Centra worden werkhandelingen met potentiële blootstelling aan cytostatica verricht door medewerkers in verschillende functies. De functies met de naar verwachting hoogste cytostatica blootstelling zijn opgenomen in tabel 4.1. CC mei 2014.doc pagina 5

8 Tabel 4.1. Doelgroep vragenlijstonderzoek. Doelgroep Vragenlijstonderzoek Afdeling van UMC* Benaderd via Functie Apothekersassistent(e) Verpleegkundige/ Zorgassistent(e) Schoonmaakmedewerk(st)er Takenpakket omvat één of meer van de onderstaande werkhandelingen Voor toediening gereedmaken cytostatica Toediening cytostatica, overige medische handelingen bij kuurpatiënten, verzorging kuurpatiënten, zorg dragen afvalverwerking Schoonmaakwerk in gemarkeerde cytostatica ruimtes en sanitair van kuurpatiënten (sanitair/vloeren) * In Nederland zijn in totaal 8 Universitair Medische Centra (UMC s) Apotheek Oncologie, Longziekten, Hematologie, Interne geneeskunde, Urologie, Kindergeneeskunde, Reumatologie, Overige afdelingen waar cytostatica wordt toegediend o.a. Heelkunde Schoonmaak Hoofd apotheek Hoofd afdeling en/of Hoofd HR-afdeling Hoofd schoonmaak Benadering doelgroep De doelgroep is benaderd via de leidinggevenden van de betreffende afdelingen van de UMC s (zie ook tabel 4.1). De contactpersoon binnen elk van de deelnemende UMC s heeft de leidinggevenden gevraagd om aan de betreffende medewerkers die te maken hebben met (mogelijke) blootstelling aan cytostatica, een bericht te sturen met het verzoek om deel te nemen aan het vragenlijstonderzoek. Dit bericht is in nauw overleg met de begeleidingscommissie opgesteld door het onderzoeksteam en bevatte een korte beschrijving van het onderzoek, een korte instructie, een privacy statement en de link naar de vragenlijst. De contactpersonen hebben vervolgens aan de onderzoekers gemeld hoeveel personen per afdeling zijn benaderd met het verzoek om de vragenlijst in te vullen. 4.2 Blootstellingsmetingen naar cytostatica Selectie van werkhandelingen Bij de selectie van de te bemeten werkhandelingen is vooraf geïnventariseerd welke werkhandelingen in de periode zijn bemeten door IRAS (Monitoring van Cytostatica in Academische ziekenhuizen, 2003). Deze werkhandelingen zijn opgenomen in tabel 4.2. Van elk van deze vijf werkhandelingen is vervolgens beoordeeld of deze anno 2013 nog steeds plaatsvinden/relevant zijn. Het overgieten van urine, zoals destijds bemeten, vindt momenteel niet of slechts incidenteel plaats. Deze werkhandeling is zodoende niet meegenomen in dit onderzoek. Aanvullend is in overleg met de onderzoeksbegeleidingscommissie een aantal werkhandelingen geselecteerd dat nog niet eerder is bemeten, maar mogelijk wel bijdraagt aan de cytostaticablootstelling van apothekersassistenten en verpleegkundigen. Het betreft de volgende werkhandelingen: 'Schoonmaken van veiligheidswerkbank', 'Toedienen van CC mei 2014.doc pagina 6

9 parenterale cytostatica via infuus met voorgevuld lijntje' en 'Ophalen van volle bedpannen, urinalen, braakbekkens, bokalen en/of emmertjes van de po-stoel en naar po-spoeler brengen' (zie ook tabel 4.2). Omdat in eerder onderzoek het cytostaticum cyclofosfamide als markerstof voor de totale cytostatica blootstelling is gebuikt zijn ook in dit onderzoek alleen werkhandelingen met cyclofosfamide en werkhandelingen aan/rondom met cyclofosfamide behandelde patiënten in de risicoperiode, bemeten. Type uitgevoerde metingen Bij elk van de geselecteerde werkhandelingen zijn 'handenspoelmetingen' en 'handschoenmetingen' uitgevoerd. Door middel van handenspoelmetingen wordt de actuele besmetting op de hand gemeten, dus de hoeveelheid die daadwerkelijk op de hand komt ondanks het gebruik van handschoenen. Bij een handenspoelmeting wast de medewerker de handen in 250 ml van een 10% isopropanol-water oplossing. Dit handenwaswater wordt vervolgens geanalyseerd op cytostatica. Met handschoenmetingen wordt de potentiële besmetting op de hand gemeten. Hiertoe wordt ook de handschoen aan het eind van de werkhandeling geanalyseerd op cytostatica besmetting. De monsters zijn op een vergelijkbare wijze als ten tijde van het IRAS onderzoek verzameld. Tevens zijn er end-of-shift voorhoofdmetingen uitgevoerd bij apothekersassistenten, verpleegkundigen en schoonmakers (zie tabel 4.3). Bij een veegmonster op het voorhoofd van een medewerker is gebruik gemaakt van een mal van 5 bij 3 cm en heeft de onderzoeker met een tissue, bevochtigd met 10 ml van een 10% isopropanol-water oplossing, over de huid geveegd. Vervolgens wordt de huid met een droge tissue nageveegd. Een gedetailleerde beschrijving van de monsterneming is vastgelegd in meetprotocollen. De gebruikte meetprotocollen zijn opgenomen in bijlage V. Aantal metingen en verdeling over UMC s Om een representatief beeld van de blootstelling te krijgen gedurende een werkhandeling is er, in navolging van BOHS-NVvA richtlijn voor toetsing aan grenswaarden (BOHS-NVvA, 2011), naar gestreefd om elke geselecteerde werkhandeling in totaal 9 maal te bemeten. Om inzicht te krijgen in de spreiding tussen ziekenhuizen en binnen één ziekenhuis is tevens gepoogd om de betreffende werkhandeling in 5 ziekenhuizen te bemeten, waarvan in 2 UMCs 3 maal en in 3 UMCs 1 maal. Dit resulteert in 9 metingen per werkhandeling: 2 UMCs * 3 metingen + 3 UMC * 1 meting = 9 metingen per werkhandeling. Ook de end-of-shift voorhoofdmetingen bij apothekers assistenten, verpleegkundigen en schoonmakers zijn op een vergelijkbare wijze verdeeld over de UMC's. Aanvullend zijn in totaal 13 blanco monsters genomen (zie tabel 4.2 en tabel 4.3; bijlage V: tabel V5). In de praktijk bleek het niet eenvoudig om dit meetschema volledig te volgen. Met name de metingen bij schoonmaakmedewerkers tijdens schoonmaak van sanitair van patiënt in kuurperiode, bleken moeilijk in te plannen. Gedurende het onderzoek kwam uit één van de ziekenhuizen het verzoek om ook handenspoelmetingen te doen bij medewerkers in de voorbereidingsruimte van de apotheek bij de taken voorbereiding cyclofosfamide bereiding en verpakken gereed infuus. Ook werd gevraagd een aantal handenspoelmonsters te nemen aan het eind van de werkdag. Bij betrokken medewerkers zijn alleen handenspoelmetingen verricht omdat er volgens de huidige werkvoorschriften bij deze werkhandelingen geen handschoenen hoeven te worden gedragen. CC mei 2014.doc pagina 7

10 Een overzicht van het aantal verrichte metingen is opgenomen in tabel 4.2 en 4.3. De metingen zijn verricht in 6 van de 8 UMC's (zie ook bijlage V). Tabel 4.2. Cytostatica onderzoek 2013/2014: taakgebonden blootstellingsmetingen. Werkhandelingen met mogelijke cytostatica blootstelling A. Bereiden en toedienen van cytostatica Voor toediening gereedmaken van cytostatica Schoonmaken van veiligheidswerkbank Voorbereiding : CF bereiding, Verpakken gereed infuus en endof shift Toedienen van parenterale cytostatica via infuus met voorgevuld lijntje B. Verzorging van kuurpatiënten Beddengoed afhalen op verpleegafdeling Wassen van kuurpatiënt aan bed Overgieten van urine Ophalen van volle bedpannen, urinalen, braakbekkens, bokalen en/of emmertjes van de po-stoel en naar po-spoeler brengen. C. Schoonmaakwerkzaamheden Functie Apotheker(s assistent(e)) Apotheker(s assistent(e)) Apotheker(s assistent(e)) Gemeten door IRAS en gerapporteerd in 2003? Cytostatica onderzoek Handenspoel Handschoen meting - meting (aantal) (aantal) Ja * Nee * Nee 9 n.v.t Verpleegkundige Ja~ Zorgassistent(e)/ schoonmaker/ verpleegkundige verpleegkundige/ zorgassistent(e) verpleegkundige/ zorgassistent(e) Verpleegkundige/ zorgassistent(e) Ja 8 8 Ja 7 7 Ja Nee (komt nog slechts incidenteel voor) nee 8 7 Sanitair schoonmaker ja 3 4 Blanco monsters 5 5 * binnen handschoenen ~ gemeten in (Fransman et al. 2005) Totaal aantal metingen CC mei 2014.doc pagina 8

11 Tabel 4.3. Cytostatica onderzoek 2013/2014: functiegerichte blootstellingsmetingen: voorhoofdmeting aan het eind van de werkdag. Functie Gemeten door IRAS in 2003? Cytostatica onderzoek Voorhoofdmeting end-of-shift (aantal) Apothekersassistent(e) nee~ 12 Verpleegkundige / Zorgassistent(e) nee~ 10 Schoonmaker nee~ 4 Blanco monsters - 3 Totaal aantal metingen 29 ~ IRAS heeft voorhoofdmetingen (veegtesten) uitgevoerd na elke taak (niet na werkdag / end-of-shift) Registratie van omstandigheden tijdens de metingen De omstandigheden tijdens elk van de metingen zijn geregistreerd met behulp van een taakregistratieformulier. Dit omvat onder andere het tijdstip van de metingen, de beschrijving van de bemeten werkhandeling en de werkhandelingen op de dag van de voorhoofdsmeting. Belasting voor medewerkers en patiënten Medewerkers van de Universitair Medische Centra die hebben deelgenomen aan de blootstellingsmetingen is gevraagd om voorafgaand aan de te bemeten werkhandeling eerst hun handen te wassen met water en zeep. Vervolgens heeft de betreffende medewerker de werkhandeling verricht op de wijze zoals hij of zij dat normaal ook doet. Na het beëindigen van de werkhandeling heeft de onderzoeker de gebruikte handschoenen ingenomen en heeft de medewerker de handen gewassen in 250 ml 10% isopropanol-water oplossing. Bij werknemers die hebben deelgenomen aan de end-of-shift voorhoofdmetingen is na afloop van de dienst het voorhoofd (5 bij 3 cm) geveegd met een tissue, bevochtigd met 10 ml van een 10% isopropanol-water. De belasting voor de patiënten is zeer beperkt, aangezien de metingen uitsluitend zijn verricht bij medewerkers van de ziekenhuizen. Omwille van het onderzoek is het voorgekomen dat een patiënt aan bed is gewassen in plaats van onder de douche. Hiervoor is vooraf toestemming aan de patiënt gevraagd. 4.3 Laboratoriumanalyses Geanalyseerde cytostatica Elk van de verzamelde monsters is geanalyseerd op een 8-tal veelvoorkomende cytostatica (zie tabel 4.4). Laboratorium Bij een drietal laboratoria is een offerte aangevraagd. De ontvangen offertes zijn door het onderzoeksteam en begeleidingscommissie beoordeeld op de volgende aspecten: detectiegrenzen, analysetijd, recovery en kosten (van zowel analyses als media). De CC mei 2014.doc pagina 9

12 begeleidingscommissie heeft besloten om de analyses te laten uitvoeren bij het laboratorium IUTA in Duisburg, Duitsland. Tabel 4.4 Geanalyseerde cytostatica in de handschoenmonsters, handenspoelmonsters en voorhoofdveegmonsters. Cytostaticum Afkorting Cyclofosfamide 5-Fluorouracil Ifosfamide Gemcitabine Etoposide Methotrexaat Paclitaxel Docetaxel CF 5-FU IF Gct Eto MTX Pac Doc Beschrijving analysemethode De monsters zijn geanalyseerd met LC-MS/MS. Een gedetailleerde beschrijving van de analyse methode is opgenomen in bijlage VI. De verzamelde monsters zijn batchgewijs, in bevroren toestand, per koerier naar het laboratorium in Duisburg gebracht. Voor elke batch is de detectiegrens (limit of detection - LOD) van elk van de 8 geanalyseerde cytostatica in de verschillende soorten monsters (handschoenen, handenspoelmonsters en voorhoofdveegmonsters) bepaald. Een overzicht van de detectiegrenzen van elk van de acht cytostatica in de verschillende monsters is opgenomen in de bijlage. De detectiegrenzen van deze analyse methode liggen een stuk lager dan ten tijde van het onderzoek zoals gerapporteerd door IRAS/TNO (Fransman et. al, 2005). De detectiegrens voor CF óp handschoenen varieert in onderhavig onderzoek afhankelijk van het type handschoen van ng per paar. Fransman et al. rapporteert een CF detectiegrens van 27.6 ng per paar. De detectiegrens van CF in handenspoelmonsters varieert van ng per handenspoelmonster terwijl Fransman een detectiegrens van 25 ng rapporteert. Ook de CF detectiegrens in voorhoofdveegmonsters is aanzienlijk lager: ng; Fransman rapporteert 16 ng. 4.4 Toetsingswaarde In 2006 is door Fransman et al. voor oncologieverpleegkundigen een toetsingswaarde afgeleid ter voorkoming van reprotoxische effecten als gevolg van beroepsmatige blootstelling aan cytostatica. Hierbij is cyclofosfamide (CF) als markerstof voor cytostaticablootstelling gebruikt. De door Fransman et al. afgeleide toetsingswaarde bedraagt 0,74 µg CF per week. Het betreft de totale besmetting van cyclofosfamide op de handen van oncologieverpleegkundigen die gedurende één werkweek plaatsvindt als gevolg van de volgende 6 taken met mogelijke CF-blootstelling: voor toediening gereed maken van cytostatica, toedienen van cytostatica, handelingen met urine van patiënten, wassen van een patiënt, beddengoed afhalen en schoonmaak van toilet. Het betreft derhalve niet het totale pakket aan taken van oncologieverpleegkundigen met mogelijke cytostaticablootstelling. Deze totale weekbesmetting van een oncologieverpleegkundige heeft Fransman et al. berekend op basis van de CF-besmetting op de handen als gevolg van de uitvoering van de betreffende CC mei 2014.doc pagina 10

13 taak en het aantal keer per week dat deze taak wordt uitgevoerd. In het geval dat een oncologieverpleegkundige meerdere risicotaken gedurende een werkweek uitvoert, dan zijn deze taakbesmettingen bij elkaar opgeteld om te komen tot de totale weekbesmetting. Het kritisch gezondheidseffect waarop de toetsingswaarde is gebaseerd betreft de tijd tot zwangerschap. Bij oncologieverpleegkundigen met een CF-blootstelling hoger dan deze toetsingswaarde duurt het gemiddeld langer om zwanger te worden. Tevens zijn er aanwijzingen dat blootstelling boven de afgeleide toetsingswaarde resulteert in vroeggeboorte en een lager geboortegewicht. Voor apothekersassistenten en schoonmaakmedewerkers is een dergelijke toetsingswaarde ter voorkoming van reprotoxische effecten als gevolg van beroepsmatige blootstelling aan cytostatica is niet beschikbaar. In dit onderzoek wordt de totale besmetting van cyclofosfamide op de handen van verpleegkundigen die gedurende één werkweek plaatsvindt als gevolg van de bovengenoemde 6 taken met mogelijke CF-blootstelling, getoetst aan de toetsingswaarde ter voorkoming van reprotoxische effecten als gevolg van beroepsmatige blootstelling aan cytostatica van 0,74 µg CF per week. Bij een vergelijking van de weekblootstellingen van apothekersassistenten en schoonmaakmedewerkers met de toetsingswaarde zoals is afgeleid voor oncologieverpleegkundigen, is voorzichtigheid geboden. De toetsingswaarde zoals is afgeleid voor verpleegkundigen is immers gebaseerd op 6 risicotaken, terwijl er mogelijk meer risicotaken zijn. Hierdoor is de totale weekblootstelling waarbij reprotoxische effecten kunnen optreden mogelijk onderschat en derhalve hoger dan 0,74 µg/week. De toetsing van de totale weekblootstelling van apothekersassistenten en schoonmaakmedewerkers aan de toetsingswaarde van 0,74 µg/week (zoals opgesteld voor verpleegkundigen op basis van een beperkt aantal risicotaken) is derhalve indicatief. 4.5 Berekening weekblootstelling Op basis van de resultaten van het vragenlijstonderzoek (frequentie van werkzaamheden met cytostatica blootstelling) en de resultaten van de huidbesmettingsmetingen tijdens de betreffende werkzaamheden is een inschatting gemaakt van de weekblootstelling als gevolg van de bemeten taken in de volgende functiegroepen: apothekers assistenten, verpleegkundigen en schoonmaakmedewerkers. Hierbij wordt de cytostaticablootstelling uitgedrukt als de hoeveelheid cyclofosfamide op de handen gedurende één werkweek (µg CF/week). De weekblootstellingen zijn als volgt berekend: Weekblootstelling Apothekersassistenten = (freq voor toediening gereedmaken * besmetting op handen voor toediening gereedmaken ) + (freq schoonmaak veiligheidswerkbank * besmetting op handen schoonmaak veiligheidswerkbank ) CC mei 2014.doc pagina 11

14 Weekblootstelling Verpleegkundigen = ((freq voor toediening gereed maken * besmetting op handen voor toediening gereedmaken )) + (freq toediening van cytostatica via infuus * besmetting op handen toediening van cytostatica via infuus ) + (freq vervoer urinaal/po * besmetting op handen vervoer urinaal/po ) + (freq wassen kuurpatiënt aan bed * besmetting op handen wassen kuurpatiënt aan bed ) + (freq beddengoed afhalen * besmetting op handen beddengoed afhalen ) + (freq schoonmaak sanitair * besmetting op handen schoonmaak sanitair ) Weekblootstelling Schoonmaakmedewerkers = (freq schoonmaak sanitair * besmetting op handen schoonmaak sanitair ) + (freq schoonmaak gemarkeerde ruimten * besmetting op handen schoonmaak sanitair ) Toelichting: - freq = aantal keer per week dat de werkhandeling wordt uitgevoerd - besmetting op handen = is besmetting op handen bij gebruik van handschoenen - De berekening van de weekblootstelling van de verpleegkundigen beperkt zich tot de 6 taken die ook door Fransman et al. zijn meegenomen bij de afleiding van de toetsingswaarde voor oncologieverpleegkundigen ter voorkoming reprotoxische effecten (zie 4.4). De op deze wijze berekende weekblootstelling van verpleegkundigen kan daardoor rechtstreeks worden vergeleken met de betreffende toetsingswaarde. - Anders dan ten tijde van het onderzoek van Fransman et al. worden cytostatica niet meer voor toediening gereed gemaakt door verpleegkundigen op de afdelingen. Deze taak wordt alleen nog door apothekersassistenten in de apotheek uitgevoerd en draagt derhalve niet bij aan de berekende weekblootstelling van de verpleegkundigen. - De besmetting op handen van schoonmaakmedewerkers tijdens schoonmaak van gemarkeerde ruimten is in dit onderzoek niet bemeten. Bij de berekening van de weekblootstelling van schoonmaakmedewerkers wordt aangenomen dat de huidbesmetting op handen tijdens schoonmaak van gemarkeerde ruimten vergelijkbaar is met de huidbesmetting op handen zoals gemeten tijdens schoonmaak van sanitair. Dit is waarschijnlijk een overschatting. Aan de berekening van de cytostaticablootstelling, uitgedrukt als de hoeveelheid cyclofosfamide op handen gedurende één werkweek (µg CF/week), kleven onzekerheden. Het betreft met name onzekerheden in de frequentie van risicotaken en de mate van blootstelling tijdens deze werkhandelingen. Om inzicht te krijgen in deze onzekerheden zijn de berekeningen van de weekblootstelling van apothekersassistenten, verpleegkundigen en schoonmaakmedewerkers uitgevoerd met behulp van Monte Carlo Simulatie. Monte Carlo simulatie is een statistische rekenmethode waarbij de mogelijke spreiding binnen elk van de variabelen als distributie wordt meegenomen in de berekening. Hiertoe wordt dezelfde berekening vele malen herhaald, telkens met een nieuwe waarde uit de vooraf bepaalde distributie voor elke variabele. Door op deze wijze de berekening vele malen uit te voeren, wordt een beter inzicht verkregen in zowel de hoogte als de mogelijke spreiding van de weekblootstelling van apothekersassistenten, verpleegkundigen en schoonmakers. In dit onderzoek zijn voor elke functiegroep mogelijke weekblootstellingen gesimuleerd met het software pakket Oracle Crystal Ball. CC mei 2014.doc pagina 12

15 4.6 Verwerking van non-detectables Ondanks de gevoelige analysemethode lag de hoeveelheid cyclofosfamide, maar ook andere gemeten cytostatica, in veel van de verzamelde monsters onder de detectiegrens. Men spreekt in dit verband van 'non-detectables'. In de overzichten van de meetresultaten zoals opgenomen in bijlage V, zijn deze aangegeven met het kleiner dan teken (''<''). Om deze zogenaamde nondetectables bij de berekening van de blootstelling aan cyclofosfamide tijdens een bepaalde taak bij apothekersassistenten, verpleegkundigen en schoonmakers op een goede manier te verwerken, bestaan verschillende benaderingen. Vaak worden meetwaarden die onder de bepalingsgrens liggen, in het Engels spreekt men van Limit of Detection (LOD) of correcter de Limit of Quantification (LOQ), vervangen door een waarde die gelijk is aan LOQ/2 of LOQ/ 2. Deze aanpak wordt bekritiseerd in de literatuur, want het veroorzaakt een bias in de schatting van zowel het gemiddelde als de spreiding binnen een meetreeks. In dit onderzoek wordt daarom een non-detectable meetresultaat geschat op basis van de spreiding van de meetwaarden in het meetbare concentratiegebied uitgaande van een lognormale verdeling. De spreiding zoals aangetroffen in de metingen in het meetbare concentratiegebied wordt geëxtrapoleerd naar de waarnemingen in het niet-meetbare gebied. Voor het schatten van meetwaarden in het niet-meetbare gebied (< LOQ) is gebruik gemaakt van de tool NDexpo. Deze tool is ontwikkeld door de Universiteit van Montreal. Deze tool volgt de methode zoals voorgesteld door D. Helsel in zijn monograph (Helsel, 2012). Elk non-detectable meetresultaat wordt met behulp van deze tool vervangen door een voorspelde waarde. Om volgens deze methode een non-detectable meetwaarde in een meetreeks te voorspellen moet de meetreeks minimaal 3 detecteerbare meetwaarden bevatten. Op basis van de gemeten en voorspelde waarden in een meetreeks kunnen vervolgens de gangbare statistische kengetallen voor een meetreeks worden berekend, zoals het rekenkundige gemiddelde (AM), de standaard deviatie (sd), het geometrisch gemiddelde (GM) en de geometrische standaard deviatie (gsd). De statistische kengetallen zoals gepresenteerd in dit onderzoek zijn berekend met IHSTAT+ v.229, dec Deze tool is ontwikkeld door de American Industrial Hygiene Association (AIHA). De gevolgde methodiek wordt geïllustreerd in tabel V.16 (zie: bijlage V Blootstellingsonderzoek: H. Voorbeeld verwerking van non-detectable meetresultaten). In dit onderzoek is een aantal taken bemeten waarbij het aantal detecteerbare meetwaarden in de meetreeks zelfs kleiner was dan 3. Vervanging van de non-detectable meetresultaten door een voorspelde waarde met behulp van de NDexpo tool is dan niet mogelijk. Bij de taken met slechts 1 of 2 meetbare waarden in de reeks zijn de statistische kentallen geschat op basis van (a) de maximale meetwaarde in de betreffende meetreeks en (b) de gemiddelde geometrisch standaard deviatie zoals aangetroffen in de metingen van de andere taken binnen de betreffende functiegroep. De maximale meetwaarde in de meetreeks van 8 tot 10 metingen met slechts 1 of 2 detecteerbare meetwaarden wordt beschouwd als de 90-percentiel. Bij de voorhoofdmetingen aan het einde van de werkdag bij zowel de apothekersassistenten, verpleegkundigen als de schoonmakers lagen alle meetwaarden onder de detectiegrens (<0.006 µg). Voor deze metingen zijn geen schattingen gemaakt van de statistische kentallen. De huidblootstelling op het voorhoofd wordt als verwaarloosbaar beschouwd. CC mei 2014.doc pagina 13

16 4.7 Gebruik van cyclofosfamide in UMC's Cyclofosfamide wordt bij dit en eerder onderzoek gebruikt als marker voor het totaal aan cytostatica blootstelling. Om te kunnen vast stellen of CF nog steeds een belangrijke marker is voor het totaal aan cytostatica dat in UMC's wordt gebruikt, is een inventarisatie uitgevoerd van zowel het CF-verbuik als het aantal cytostaticabereidingen in 2003 en in Het resultaat staat samengevat in tabel 4.5. Hoewel het gegevens betreft van slechts 3 van de 8 UMC's, laat dit overzicht zien dat het CF-gebruik en het totaal aantal cytostatica bereidingen in 2003 redelijk vergelijkbaar is met het jaar 2013, en dat CF ook in 2013 nog een veelgebruikt cytostaticum is. Tabel 4.5 UMC G Verbruik van CF en totaal aantal cytostatica bereidingen in UMC's in 2003 en 2013 Verbruik cyclofosfamide (g/jaar) Totaal aantal cytostatica bereidingen (aantal per jaar) (in 2007) (in 2007) H D CC mei 2014.doc pagina 14

17 5. Resultaten vragenlijstonderzoek Een compleet overzicht van de gestelde vragen en de respons is opgenomen in bijlage IV Vragenlijstonderzoek. In deze bijlage wordt de respons op de vragen gepresenteerd per functiegroep: apothekersassistenten, verpleegkundigen, zorgassistenten en schoonmaakmedewerkers. Voor elke functiegroep wordt vervolgens de respons op vragen over werkwijze en beheersmaatregelen per risicotaak weergegeven in tabellen. De belangrijkste bevindingen uit het vragenlijstonderzoek worden hieronder samengevat. Het betreft een algemene beschrijving van de respondenten, een overzicht van de frequentie en duur van risicotaken per functie, en een overzicht van de afwijkingen ten aanzien van de actuele werkvoorschriften voor cytostatica. 5.1 Algemene beschrijving respondenten In totaal hebben 509 medewerkers van de deelnemende UMC's de online vragenlijst geheel of gedeeltelijk ingevuld. De verdeling van de respondenten over de vier geselecteerde functies is opgenomen in tabel 5.1. De verdeling van de respondenten over de verschillende UMC's is opgenomen in tabel 5.2. Tabel 5.1 Aantal respondenten, leeftijd, geslacht en aantal werkuren per doelgroep Functie Aantal respondenten Leeftijd Geslacht Volledig ingevuld Gedeeltelijk ingevuld Werkuren per week AM (sd) vrouw man AM (sd) Apothekers(assistent(e)) ,5 (10,3) ,7 (6,3) Verpleegkundige ,5 (12,2) ,1 (6,1) Zorgassistent(e) ,6 (13,8) ,4 (6,1) Schoonmaker ,9 (9,83) ,1(9,4) Anders ,1 (9,96) ,1 (6,0) Totaal ,1 (11,7) ,6 (6,7) Anders: Hoofd Zorgeenheid, pedagogisch medewerker, unithoofd, regieverpleegkundige, verpleegkundig consulent, ziekenhuisapotheker, kwaliteitsfunctionaris, farmaceutisch medewerker, researchverpleegkundige, coördinator, magazijnmedewerker, leidinggevende AM = rekenkundig gemiddelde, sd = standaard deviatie Tabel 5.2 Verdeling van de respondenten over de UMC's Functie Verdeling van de respondenten over de UMC's (aantallen) A B C D E F G H Apothekers(assistent(e)) Verpleegkundige Zorgassistent(e) Schoonmaker Anders Totaal (N=509) CC mei 2014.doc pagina 15

18 In drie van de 7 deelnemende UMC's kon door de contactpersonen niet meer precies worden achterhaald hoeveel vragenlijsten door de leidinggevenden van de betreffende afdelingen waren uitgezet. Op basis van het aantal uitgezette vragenlijsten in 4 ziekenhuizen blijkt dat de respons circa 39% bedraagt. 5.2 Frequentie en duur van risicotaken De frequentie en duur van mogelijke risicotaken zijn opgenomen in tabel 5.3. Het betreft de gegevens voor de apothekersassistenten, verpleegkundigen en de schoonmakers. Informatie over de frequentie en duur van mogelijke risicotaken zoals uitgevoerd door zorgassistenten (n=5) is te vinden in bijlage IV. Tabel 5.3 Frequentie van risicotaken per functie. Functie Risicotaak Laatste half jaar uitgevoerd (in %) Frequentie taak (keer per week) Duur taak per keer (min) Ja Nee AM sd AM sd Apothekers assistenten Toediening gereedmaken ,0 53,8 6,3 4,3 Schoonmaken veiligheidswerkbank - - 4,1 4,0 11,9 7,1 Verpleegkundigen Schoonmaakmedewerkers Toediening van cytostatica 97 3 Toediening cytostatica met een open toedieningssysteem Toediening cytostatica met een (semi) gesloten toedieningssysteem Vervangen van opvangzakken bij kuurpatiënten in de risicoperiode Overschenken van urine van kuurpatiënten in de risicoperiode (per maand) Afhalen beddengoed van kuurpatiënten in de risicoperiode Wassen van kuurpatiënten in de risicoperiode aan bed Helpen van kuurpatiënten in de risicoperiode met douchen Ophalen volle urinalen, braakbekkens, bokalen en/of emmertjes en overbrengen naar po-spoeler ,7 8,5 9,6 5, ,3 12,2 9,6 7, ,3 3,7 6,0 3, ,0 8,2 4,9 3, ,9 10,2 6,0 4, ,4 2,3 19,7 8, ,3 2,5 18,2 7, ,0 13,3 4,5 2,6 Afnemen van bloed bij kuurpatiënt ,3 7,6 8,2 4,5 Verzorgen van wonden bij kuurpatiënten ,2 2,7 13,6 9,6 Uitzuigen sputum bij kuurpatiënten ,7 0,5 7,4 4,4 Nemen van puncties bij kuurpatiënten ,7 3,1 22,8 18,8 Schoonmaak gemarkeerde ruimten ,5 8,1 11,4 7,5 Schoonmaak sanitair ,2 1,5 9,1 6,2 Schoonmaak gemarkeerde ruimten ,4 2,1 15,2 10,5 Schoonmaak sanitair ,5 10,5 11,3 5,7 CC mei 2014.doc pagina 16

19 5.3 Naleving van de actuele werkvoorschriften cytostatica De afgelopen jaren zijn de regels voor het veilig werken met cytostatica in ziekenhuizen aangescherpt. Binnen de (UMC s) zijn deze regels vertaald in toetsingscriteria (Arboconvenant en Arbo+convenant) en meer recent in de Arbocatalogus Cytostatica. Hieronder wordt per functiegroep aangegeven waar de werkwijze en/of beheersmaatregelen afwijken van de actuele werkvoorschriften cytostatica Apothekersassistente Voor toediening gereed maken Cytostatica wordt vaak in flacons aangeleverd in de apotheek. Breekampullen komen soms nog voor (tabel B.1.2). In de Arbocatalogus staat vermeld dat bij het voor toediening gereed maken van cytostatica beschermende kleding en handschoenen moeten worden gedragen, zo nodig een overschort en adembescherming om blootstelling aan cytostatica te voorkomen. Conform de tekst in de Arbocatalogus draagt iedereen handschoenen tijdens het voor toediening gereed maken. Het lichaam wordt beschermd door een schort met lange mouwen of een schort met korte mouwen in combinatie met onderarmbescherming. Adembescherming in de vorm van mondmasker (FFP2 of FFP3) wordt vrijwel nooit gedragen (tabel B.1.4). Aangezien de werkzaamheden altijd in een veiligheidswerkbank worden uitgevoerd is dit ook niet nodig. Bij de schoonmaak van de veiligheidswerkbank wordt dezelfde beschermende kleding gedragen (tabel B.2.2.) Verpleegkundigen en zorgassistenten Toedienen De meest voorkomende wijze van toediening van cytostatica is het aankoppelen via een Luer- Lock verbinding gevolgd door infusen, injecties en toediening via een spuitenpomp. Het aanprikken van een infuuszak met cytostaticum via een spike door een verpleegkundige op de afdeling vindt vrijwel niet meer plaatst (tabel C.1.2. ). In de Arbocatalogus staat vermeld dat bij toediening van cytostatica handschoenen moeten worden gedragen. Wanneer er kans is op spatten zoals bij het aan- en afkoppelen van een open systeem wordt een overschort verplicht. Echter bij een bolusinjectie zonder gevuld infuuslijntje en bij intramusculaire toediening wordt de kans op spatten nihil geacht. Bij deze toedieningen kan conform de Arbocatalogus worden volstaan met het dragen van handschoenen. Slechts 20% van de verpleegkundigen dient weleens middels een open toedieningssysteem cytostatica toe. Hierbij draagt men altijd handschoenen en 35% een schort met lange mouwen. Mogelijk wordt in de andere gevallen het risico op spatten nihil geacht. Opmerkelijk is dat 12% een mondmasker draagt en 20% een veiligheidsbril terwijl dit niet wordt voorgeschreven in de Arbocatalogus. Dit beeld is vergelijkbaar voor het afkoppelen van open toedieningssystemen. (tabel C.2.2 en C.2.4.) 85% van de verpleegkundigen heeft het afgelopen half jaar middels een (semi) gesloten toedieningssysteem cytostatica toegediend. Tijdens het aan- en afkoppelen worden altijd handschoenen gedragen. Opmerkelijk is dat in sommige gevallen consequent meer CC mei 2014.doc pagina 17

20 beschermende kleding (overschort met lange mouwen; mondmasker; veiligheidsbril) wordt gedragen dan is voorgeschreven (tabel C.3.2 en tabel C.3.4) Vervangen van opvangzakken bij kuurpatiënten in de risicoperiode In de Arbocatalogus zijn geen specifieke richtlijnen opgenomen m.b.t. het dragen van beschermende kleding bij vervangen van opvangzakken bij kuurpatiënten in de risicoperiode. Wel geldt de algemene richtlijn om handschoenen te gebruiken als er kans bestaat op dermale blootstelling. 69% van de verpleegkundigen heeft het afgelopen half jaar opvangzakken vervangen bij kuurpatiënten in de risicoperiode (tabel C.4.1.). 99% van de verpleegkundigen draagt hierbij altijd handschoenen. Opmerkelijk is dat 21% een mondmasker draagt tijdens het vervangen van opvangzakken (Tabel C.4.2). Mogelijk worden de opvangzakken niet in het geheel afgekoppeld maar afgetapt waardoor de kans op blootstelling via de luchtwegen mogelijk wordt geacht door de verpleegkundige. Overschenken van urine van kuurpatiënten in de risicoperiode. Het overschenken van urine dient zoveel mogelijk te worden voorkomen conform de verschillende Good Practices in de Arbocatalogus. Toch heeft 40% van de verpleegkundigen het afgelopen half jaar urine overgeschonken van kuurpatiënten in de risicoperiode (tabel C.5.1.). In de Arbocatalogus is gesteld dat bij voorkeur wordt gewerkt in een veiligheidswerkbank. Dan is het dragen van handschoenen en overschort voldoende. Wanneer deze handelingen met urine buiten de veiligheidswerkbank plaatsvinden dan worden handschoenen, overschort, beschermbril en mondmasker (FFP2) geadviseerd. 12% van de respondenten verricht deze werkzaamheden altijd in een veiligheidswerkbank (tabel C.5.2) 93% van de verpleegkundigen draagt hierbij altijd handschoenen. Opmerkelijk is dat 25% van de verpleegkundigen tevens consequent een mondmasker draagt (tabel C.5.3). 60% van de respondenten verricht deze werkzaamheden altijd op een werkblad (zonder afzuiging) (tabel C.5.2). 100% van de verpleegkundigen draagt hierbij altijd handschoenen. Opmerkelijk is dat 63% geen schort met lange mouwen, 65% geen mondmasker en 80% geen veiligheidsbril draagt (tabel C.5.4). Afhalen beddengoed van kuurpatiënten in de risicoperiode In de Arbocatalogus is het dragen van handschoenen vermeld in een Good Practice voor het afhalen van beddengoed. 94% van de verpleegkundigen heeft het afgelopen half jaar beddengoed van kuurpatiënten in de risicoperiode afgehaald (tabel C.6.1.). 92% draagt hierbij altijd handschoenen. 20% van de verpleegkundigen draagt altijd een schort met lange mouwen (tabel C.6.2). Wassen van kuurpatiënt In de Arbocatalogus is een Good Practice opgenomen m.b.t. het wassen van patiënten. Bij het wassen met kant en klare vochtige doekjes kan worden volstaan met het dragen van handschoenen. Bij het wassen met water en washandje en helpen van de patiënt onder de douche wordt geadviseerd om naast handschoenen onderarmbescherming of overschort te dragen. 58% van de verpleegkundigen heeft het afgelopen half jaar een kuurpatiënt in de risicoperiode aan bed gewassen (tabel C.7.1.). 40% maakt altijd gebruik van kant en klare vochtige doekjes CC mei 2014.doc pagina 18

21 terwijl 5% altijd nog gebruik maakt van de conventionele methode (tabel C.7.2.). 90% van de verpleegkundigen draagt tijdens het wassen aan bed altijd handschoenen, 30% draagt tevens een schort met lange mouwen aan (tabel C.7.3.). 41% van de verpleegkundigen heeft het afgelopen half jaar een kuurpatiënt in de risicoperiode geholpen met douchen (tabel C.8.1.). 90% van de verpleegkundigen draagt tijdens het assisteren onder de douche altijd handschoenen, 35% draagt tevens een schort met lange mouwen (tabel C.8.2.) Ophalen van volle urinalen, braakbekkens, bokalen en/of emmertjes Tijdens het vervoer van een volle beddenpan, een bokaal of braaksel wordt in de Arbocatalogus het dragen van handschoenen geadviseerd in een Good Practice. 85% van de verpleegkundigen heeft het afgelopen half jaar volle urinalen, braakbekkens, bokalen en/of emmertjes van kuurpatiënt overgebracht naar po-spoeler (tabel C.9.1.). 97% gebruikt hierbij altijd handschoenen. Opmerkelijk is dat 4-8% van de verpleegkundigen consequent meer beschermende kleding (overschort met lange mouwen; mondmasker; veiligheidsbril) draagt dan wordt geadviseerd (tabel C.9.2) Afnemen van bloed bij kuurpatiënt in risicoperiode In de Arbocatalogus zijn geen specifieke richtlijnen opgenomen m.b.t. het dragen van beschermende kleding bij bloedafname bij kuurpatiënten. Wel geldt de algemene richtlijn om handschoenen te gebruiken als er kans bestaat op dermale blootstelling. 84% van de verpleegkundigen heeft het afgelopen half jaar bloed afgenomen bij kuurpatiënt (tabel C.10.1.).Voornamelijk wordt gebruik gemaakt van een gesloten systeem (tabel C.10.2). 93% van de verpleegkundigen draagt bij afname van bloed altijd handschoenen en 18% een schort met lange mouwen (tabel C.10.3) Verzorgen van wonden bij kuurpatiënten in risicoperiode In de Arbocatalogus zijn geen specifieke richtlijnen opgenomen m.b.t. het dragen van beschermende kleding bij het verzorgen van wonden bij kuurpatiënten in de risicoperiode. Wel geldt de algemene richtlijn om handschoenen te gebruiken als er kans bestaat op dermale blootstelling. 26% van de verpleegkundigen heeft het afgelopen half jaar wonden bij kuurpatiënten verzorgd. (tabel C.11.1.). 98% van de verpleegkundigen draagt bij het verzorgen van wonden altijd handschoenen. 18% draagt tevens een schort met lange mouwen (Tabel C.11.2). Uitzuigen van sputum bij kuurpatiënten in risicoperiode In de Arbocatalogus zijn geen specifieke richtlijnen opgenomen m.b.t. het dragen van beschermende kleding bij het uitzuigen van sputum bij kuurpatiënten in de risicoperiode. Wel geldt de algemene richtlijn om handschoenen te gebruiken als er kans bestaat op dermale blootstelling. 7% van de verpleegkundigen heeft het afgelopen half jaar sputum uitgezogen bij kuurpatiënten (tabel C.12.1.). 94% van de verpleegkundigen draagt altijd handschoenen,. 18% draagt tevens een schort met lange mouwen en een mondmasker (Tabel C.12.2). Nemen van puncties bij kuurpatiënten CC mei 2014.doc pagina 19

22 In de Arbocatalogus zijn geen specifieke richtlijnen opgenomen m.b.t. het dragen van beschermende kleding bij het nemen van puncties bij kuurpatiënten. Wel geldt de algemene richtlijn om handschoenen te gebruiken als er kans bestaat op dermale blootstelling. 33% van de verpleegkundigen heeft het afgelopen half jaar een punctie afgenomen bij kuurpatiënten (tabel C.13.1.). 94% van de verpleegkundigen draagt altijd handschoenen, 25% draagt tevens een schort met lange mouwen (tabel C.13.3). Schoonmaakwerkzaamheden in gemarkeerde cytostatica ruimtes. In de Arbocatalogus worden in een Good Practice handschoenen voorgeschreven in een algemeen schoonmaakprotocol. 26% van de verpleegkundigen heeft het afgelopen half jaar schoonmaakwerkzaamheden verricht in gemarkeerde cytostatica ruimtes (tabel C.14.1.). 93% van de verpleegkundigen draagt altijd handschoenen, 11% draagt tevens een schort met lange mouwen (tabel C.14.2). Schoonmaakwerkzaamheden van sanitair van kuurpatiënten in de risicoperiode In de Arbocatalogus worden in een Good Practice handschoenen voorgeschreven in een algemeen schoonmaakprotocol. 12% van de verpleegkundigen heeft het afgelopen half jaar schoonmaakwerkzaamheden van sanitair van kuurpatiënten in de risicoperiode uitgevoerd (tabel C.15.1.). 100% van de verpleegkundigen draagt altijd handschoenen, 25% draagt tevens een schort met lange mouwen. (tabel C.15.2) Schoonmaakmedewerkers Schoonmaakwerkzaamheden in gemarkeerde cytostatica ruimtes. In de Arbocatalogus worden in een Good Practice handschoenen voorgeschreven in een algemeen schoonmaakprotocol. 78% van de schoonmaakmedewerkers heeft het afgelopen half jaar schoonmaakwerkzaamheden verricht in gemarkeerde cytostatica ruimtes (tabel E.1.1.). 100% van de schoonmaakmedewerkers draagt altijd handschoenen. Opmerkelijk is dat 17-29% van de schoonmaakmedewerkers consequent meer beschermende kleding (overschort met lange mouwen; mondmasker) draagt dan wordt geadviseerd (tabel E.1.2). Schoonmaakwerkzaamheden van sanitair van kuurpatiënten in de risicoperiode In de Arbocatalogus worden in een Good Practice handschoenen voorgeschreven in een algemeen schoonmaakprotocol. 65% van de schoonmaakmedewerkers heeft het afgelopen half jaar schoonmaakwerkzaamheden aan het sanitair van kuurpatiënten in de risicoperiode uitgevoerd (tabel E.2.1.). 95% van de schoonmaakmedewerkers draagt altijd handschoenen. Opmerkelijk is dat 17-33% van de schoonmaakmedewerkers consequent meer beschermende kleding (overschort met lange mouwen; mondmasker; veiligheidsbril) draagt dan wordt geadviseerd (tabel E.2.2). CC mei 2014.doc pagina 20

23 5.4 Vergelijking met vragenlijstonderzoek 2003 In het onderzoek van Fransman et al (2006) is het handschoenengebruik in 1997 en 2003 bij verschillende risicotaken opgenomen. In tabel 5.4 zijn deze gegevens en de actuele gegevens over het handschoenengebruik uit dit onderzoek opgenomen. Opvallend is dat het handschoenengebruik sterk is toegenomen tot (bijna) 100% voor alle taken. Tabel 5.4 Vergelijking handschoenen gebruik met eerder onderzoek in Nederlandse ziekenhuizen Periode Referentie Fransman et al. (2006) (dit onderzoek) Taak Ja Nee Ja (altijd/vaak) Nee (soms/nooit) Voor toediening gereedmaken % 0% Schoonmaak veiligheidswerkbank % 0% Toediening van cytostatica 81% 19% 100% 0% Vervoer urinaal of po 90% 10% 100% 0% Beddengoed afhalen 36% 64% 96% 4% Wassen kuurpatiënt 30% 70% 94% 6% Schoonmaak sanitair 59% 41% 100% 0% CC mei 2014.doc pagina 21

24 6. Resultaten blootstellingsmetingen cytostatica Elk van de verzamelde monsters is op 8 cytostatica geanalyseerd. De resultaten van de volledige analyses zijn opgenomen in bijlage V. In dit hoofdstuk worden de resultaten gepresenteerd van de gemeten cyclofosfamide besmetting bij de verschillende risicotaken. Het betreft de: - CF-besmetting op de handschoenen (potentiële huidbesmetting, 6.1), - CF-besmetting op de handen bij gebruik van handschoenen ( 6.2) - CF-besmetting op de handen zónder gebruik van handschoenen ( 6.3), en de - CFbesmetting zoals gemeten op het voorhoofd aan het eind van de werkdag ( 6.4). In 6.5 worden de resultaten van de cyclofosfamide metingen vergeleken met de resultaten van eerder onderzoek in Nederlandse ziekenhuizen. In 6.6 worden de resultaten van de andere 7 cytostatica toegelicht. 6.1 Besmetting van de handschoenen met cyclofosfamide De statistische kentallen van de metingen van de cyclofosfamide besmetting op handschoenen van medewerkers zijn opgenomen in tabel 6.1. De resultaten van de afzonderlijke cyclofosfamide metingen zijn opgenomen in bijlage V(sectie F). De statistische kengetallen van de taak toediening van cytostatica zijn vanwege het grote aantal non-detectables (8 van de 10 metingen) geschat. Hierbij is de geometrische standaard deviatie geschat op 3.0 en de hoogste meetwaarde (0.009) beschouwd als de 90-percentiel (zie ook 4.6). Van de in totaal 55 metingen gaven 15 monsters een non-detectable resultaat. Van deze 15 metingen kon voor 7 waarnemingen een waarde worden voorspeld met de NDExpo-tool op basis van de overige meetwaarden in de betreffende meetreeks. Op basis van de daadwerkelijk gemeten waarden (N=40) en de voorspelde waarden (N=7) zijn vervolgens de statistische kentallen berekend van de totale meetset (N=47) en opgenomen in tabel 6.1. Wat opvalt zijn de hoge geometrische standaard deviaties bij de taken voor toediening gereedmaken (gsd =31) en schoonmaak sanitair (gsd = 21). Dit betekent dat er bij deze taken sprake is van zeer scheve verdeling en een enorme spreiding in de meetwaarden. Dat blijkt ook uit de grote verschillen tussen de laagste (voorspelde) waarde en de hoogste meetwaarde bij deze taken. De grote spreiding bij apothekersassistenten wordt mogelijk veroorzaakt doordat in de apotheek met zeer geconcentreerde oplossingen in vials en infuuszakken wordt gewerkt. Een minimale hoeveelheid op handschoenen of werkblad resulteert al gauw in een forse besmetting (in aantal microgram). Het is overigens niet zo dat bij het bemeten van deze taken sprake is geweest van een incidentele hit als gevolg van bijvoorbeeld een accidentele besmetting en dat de rest van de metingen onder de detectiegrens lag. Er was dus sprake van een min of meer homogene verdeling van de meetresultaten over de gehele meetrange. Bij de taak voor toediening gereedmaken lagen slechts 2 van de 10 meetwaarden onder de detectiegrens. Bij schoonmaak sanitair zijn slechts 4 metingen verricht, maar deze 4 meetwaarden lagen allen boven de detectiegrens. CC mei 2014.doc pagina 22

25 Tabel 6.1 Cyclofosfamide besmetting op de handschoenen (µg/taak) Taak N N (n.d.) HANDSCHOENMETINGEN (µg/taak) AM sd GM gsd min max Voor toediening gereedmaken Schoonmaak veiligheidswerkbank Toediening van cytostatica via infuus met voorgevuld lijntje 10 (8) (0.0040) (0.0057) (0.0022) (3.0) < Vervoer urinaal of po Beddengoed afhalen Wassen kuurpatiënt (aan bed) Schoonmaak sanitair totaal 47 (zie tekst) N = aantal metingen. N (n.d.) = aantal non-detectables. AM = rekenkundig gemiddelde. sd = standaard deviatie. GM = geometrisch gemiddelde. gsd = geometrische standaard deviatie. min = laagste waarde. max = hoogste waarde Bij dergelijke scheve verdelingen en grote spreidingen in de meetgegevens van een aantal van de bemeten taken is het voor de vergelijking van de taken beter om de geometrisch gemiddelden (GM) te beschouwen in plaats van de rekenkundig gemiddelden (AM): rekenkundige gemiddelden zijn gevoeliger voor één of meerdere uitschieters in de meetreeks dan geometrisch gemiddelden. In het rekenkundig gemiddelde van een meetreeks met een zeer scheve verdeling worden de lage meetwaarden als het ware overschreeuwd door enkele hoge meetwaarden. Tabel 6.1 laat zien dat de geometrische gemiddelde besmetting van alle gemeten en voorspelde handschoenmetingen samen µg/taak bedraagt (GM, N= 47). Uit de metingen blijkt dat de geometrisch gemiddelde CF-blootstelling op de handschoenen relatief hoog is bij de volgende taken: voor toediening gereed maken (GM = µg/taak), het wassen van een kuurpatiënt (GM = µg/taak) en bij schoonmaak van sanitair (GM = µg/taak). De geometrische gemiddelde CF-blootstelling op de handschoenen is relatief laag bij schoonmaak veiligheidsbank, toediening van cytostatica, vervoer urinaal of po en beddengoed afhalen (GM µg/taak). 6.2 Cyclofosfamide besmetting op de handen bij gebruik van handschoenen De statistische kentallen van de metingen van de cyclofosfamide besmetting op de handen bij gebruik van handschoenen staan in tabel 6.2. De resultaten van de afzonderlijke cyclofosfamide metingen zijn opgenomen in bijlage V(sectie F). De statistische kengetallen van de taak voor toediening gereedmaken en schoonmaak veiligheidswerkbank zijn vanwege het groot aantal non-detectables (9 van de 10 metingen en 7 van de 9 metingen) geschat. Hierbij is de geometrische standaard deviatie geschat op 7.0 en de hoogste meetwaarde in de betreffende meetreeks (respectievelijk en µg/taak) beschouwd als de 90-percentiel (zie ook 4.6). Van de in totaal 54 metingen gaven 30 monsters een non-detectable resultaat. Van deze 30 metingen kon voor 12 waarnemingen een waarde worden voorspeld met de NDExpo-tool op CC mei 2014.doc pagina 23

26 basis van de overige meetwaarden in de betreffende meetreeks. Op basis van de daadwerkelijk gemeten waarden (N=24) en de voorspelde waarden (N=12) zijn de statistische kentallen berekend van de totale meetset aan handspoelmetingen (N=36) en opgenomen in tabel 6.2. Het aantal metingen bij Schoonmaak sanitair is te laag (N=3 waarvan 2 non-detectables) voor een valide schatting van de statistische kentallen van de handenbesmetting volgens de methodes zoals hierboven toegepast en beschreven in 4.6. De geometrisch gemiddelde besmetting op de handen bedraagt µg/taak (GM, N=36). Dit is 4 maal lager dan de gemiddelde besmetting zoals gemeten òp de handschoenen (GM = 0.008, N=47). Uit de metingen blijkt dat de geometrisch gemiddelde CF-blootstelling op de handen bij gebruik van handschoenen relatief hoog is bij de volgende taken: voor toediening gereed maken (GM = µg/taak), vervoer urinaal of po (GM = µg/taak), beddengoed afhalen (GM = µg/taak) en het wassen van een kuurpatiënt (GM = µg/taak). De geometrische gemiddelde CF-blootstelling op de handen bij gebruik van handschoenen is relatief laag bij schoonmaak veiligheidsbank en bij toediening van cytostatica (GM µg/taak). Tabel 6.2 Taak Cyclofosfamide besmetting op de handen bij gebruik van handschoenen (µg/taak). N HANDENSPOELMETINGEN (µg/taak) - bij gebruik van handschoenen N (n.d.) AM sd GM gsd min max Voor toediening gereedmaken 10 9 (0.0264) (0.0433) (0.0040) (7.0) < Schoonmaak veiligheidswerkbank 9 7 (0.0028) (0.0045) (0.0004) (7.0) < Toediening van cytostatica via infuus met voorgevuld lijntje , Vervoer urinaal of po Beddengoed afhalen Wassen kuurpatiënt (aan bed) Schoonmaak sanitair 3 2 < totaal 36 (zie tekst) Cyclofosfamide besmetting op de handen zonder gebruik van handschoenen Bij één van de bemeten taken is de werkhandeling, tegen de actuele werkvoorschriften in, verricht zonder gebruik van handschoenen. Het betreft het vervoer urinaal op po door een verpleegkundige. Het resultaat van de bij deze persoon uitgevoerde handenspoelmeting is opgenomen in tabel 6.3. De handenblootstelling bij deze handeling blijkt relatief hoog (0.029 µg/taak) in vergelijking met de metingen waarbij deze handeling met handschoenen werd uitgevoerd. De hoogste gemeten besmetting op handschoenen bij vervoer urinaal of po bedraagt µg/taak (N=7, zie tabel 6.1). Gedurende het onderzoek kwam uit één van de ziekenhuizen het verzoek om aanvullende metingen te doen bij apothekersassistenten die werkhandelingen verrichten in de CC mei 2014.doc pagina 24

27 voorbereidingsruimte van de apotheek. Er zijn metingen uitgevoerd bij de taken voorbereiding CF-bereiding en verpakken gereed infuus. Tevens is bij een 4-tal apothekersassistenten werkzaam in de voorbereidingsruimte aan het eind van de werkdag een handenspoelmonster genomen. De resultaten van deze handspoelmetingen zijn eveneens opgenomen in tabel 6.3. Ondanks het beperkt aantal metingen blijkt dat ook bij werkzaamheden in de voorbereidingsruimte van de apotheek aanzienlijke besmetting van de handen kan optreden. Bij de taak voorbereiding CF-bereiding is µg CF op de handen van de betrokken medewerker gemeten. Het lijkt niet aannemelijk dat een dergelijke besmetting zich voordoet in alle UMC's. De werkwijzen in de voorbereiding blijken sterk te verschillen tussen de UMCs (zie bijlage VII). Tabel 6.3 Taak Cyclofosfamide besmetting op de handen zónder gebruik van handschoenen (µg/taak) HANDENSPOELMETINGEN (µg/taak) zònder gebruik van handschoenen N N min max (n.d.) Vervoer urinaal of po Voorbereiding - CF bereiding 4 1 < Voorbereidingsruimte - verpakken gereed infuus 1 1 < Voorbereiding -end-of-shift 4 2 < totaal 10 4 < Cyclofosfamide besmetting op het voorhoofd aan het eind van werkdag De resultaten van de metingen van de cyclofosfamide besmetting op het voorhoofd van ziekenhuismedewerkers zijn samengevat in tabel 6.4. Deze voorhoofdmetingen zijn uitgevoerd aan het einde van de werkdag. In elk van de in totaal 26 veegmonsters lag de hoeveelheid CF onder de detectiegrens (< µg). De CF-blootstelling op het voorhoofd van apothekersassistenten, verpleegkundigen en schoonmakers wordt op basis van deze gegevens als verwaarloosbaar beschouwd. CC mei 2014.doc pagina 25

28 Tabel 6.4 Cyclofosfamide besmetting op het voorhoofd - einde werkdag (µg) Functie VOORHOOFDMETINGEN (µg) einde werkdag N N min max (n.d.) Apothekersassistenten < Verpleegkundigen/zorgassistenten < Schoonmaakmedewerkers 4 4 < totaal < Vergelijking met resultaten eerder onderzoek in Nederlandse ziekenhuizen In de periode en in de periode zijn door IRAS/TNO eveneens metingen verricht naar huidblootstelling aan cyclofosfamide in Nederlandse ziekenhuizen. De resultaten van deze metingen zijn gepubliceerd door W. Fransman et al. in 2005 en 2006 en samengevat in onderstaande tabellen. Ter vergelijking zijn ook de resultaten uit dit onderzoek ( ) toegevoegd aan de tabellen (tabel 6.5, 6.6 en 6.7). Niet alle metingen in dit onderzoek kunnen worden vergeleken met het werk van Fransman et al.. Zo is de taak schoonmaak veiligheidswerkbank niet bemeten in eerder onderzoek door IRAS/TNO. Andersom is de taak overgieten van urine in het verleden bemeten maar niet in dit onderzoek meegenomen, omdat deze taak relatief weinig meer plaatsvindt. Ter vergelijking zijn de in dit onderzoek gemeten blootstellingen bij de taak vervoer van urinaal of po opgenomen in tabel 6.5 en 6.6. Deze tabellen 6.5 en 6.6 laten zien dat de dermale blootstelling aan cyclofosfamide bij de verschillende werkhandelingen met cytostatica momenteel aanzienlijk lager is dan in de periode en Met name de potentiële blootstelling tijdens het voor toediening gereedmaken is sinds het eind van de jaren 90 spectaculair gedaald. Dit geldt niet alleen voor de gemiddelde besmetting op de handschoenen bij deze werkhandeling, ook de maximale meetwaarden zijn momenteel een stuk lager. De besmetting op de handschoenen bij de taken beddengoed afhalen en schoonmaak sanitair blijkt eveneens een stuk lager dan in de periode Alleen bij de taak wassen kuurpatiënt meten we in dit onderzoek gemiddeld een hogere besmetting op de handschoenen dan IRAS/TNO in De gemiddelde besmettingen op de handen (bij gebruik van handschoenen) zoals in dit onderzoek gemeten, zijn echter een stuk lager dan de periode (zie tabel 6.6). Ook de besmetting op het voorhoofd blijkt in vergelijking met de periode zeer sterk gedaald (zie tabel 6.7). En dat terwijl in dit onderzoek de besmetting op het voorhoofd is gemeten aan het eind van de werkdag, dus na mogelijk meerdere opeenvolgende risicotaken (end-of-shift). In de periode is het voorhoofd direct na afloop van een taak bemonsterd. CC mei 2014.doc pagina 26

29 Soort meting Tabel 6.5 Vergelijking resultaten met eerder onderzoek in Nederlandse ziekenhuizen - Cyclofosfamide besmetting op handschoenen (µg/taak) Cyclofosfamide besmetting op handschoenen (µg/taak) Periode Referentie (Fransman et al, 2006) (Fransman et. al, 2005) (dit onderzoek) aantal ziekenhuizen Taak N GM range N GM range N GM range Voor toediening gereedmaken Toediening van cytostatica Overgieten van urine Vervoer urinaal of po Wassen kuurpatiënt Beddengoed afhalen Schoonmaak sanitair Tabel 6.6 Vergelijking resultaten met eerder onderzoek in Nederlandse ziekenhuizen - Cyclofosfamide besmetting op de handen bij gebruik van handschoenen (µg/taak) soort meting Cyclofosfamide besmetting op handen bij gebruik van handschoenen (µg/taak) Periode Referentie (Fransman et. al., 2005) (dit onderzoek) aantal ziekenhuizen 4 6 Taak N GM range N GM range Voor toediening gereedmaken < Toediening van cytostatica Overgieten van urine Vervoer urinaal of po Wassen kuurpatiënt Beddengoed afhalen Schoonmaak sanitair < CC mei 2014.doc pagina 27

30 Tabel 6.7 Vergelijking resultaten met eerder onderzoek in Nederlandse ziekenhuizen - Cyclofosfamide besmetting op het voorhoofd (µg) soort meting Voorhoofdmeting (µg) Periode Referentie (Fransman et. al., 2005) (dit onderzoek) aantal ziekenhuizen 4 5 Soort meting taakmeting end-of-shift meting Functie N GM range N GM range Apothekersassistenten < Verpleegkundigen < Schoonmaakmedewerkers < Huidbesmetting met andere cytostatica De analyseresultaten van de andere 7 cytostatica in de verzamelde monsters zijn opgenomen in bijlage V (sectie B,C en D). Besmetting van andere cytostatica op handschoenen Op de handschoenen van apothekersassistenten is naast cyclofosfamide vooral gemcitabine in meetbare hoeveelheden aangetroffen (10 van de 19 handschoenmetingen, waarvan 3 metingen met een gemcitabine besmetting van > 0.1 µg/taak). Bij één handschoenmeting (schoonmaak veiligheidswerkbank) was sprake van een hoge ifosfamide besmetting (1,5 µg/taak). De overige cytostatica zijn niet of slechts in kleine hoeveelheden aangetroffen op de handschoenen van de apothekersassistenten. De handschoenen van de bemeten verpleegkundigen blijken niet of nauwelijks besmet met andere cytostatica dan cyclofosfamide. Op de handschoenen van de schoonmaakmedewerkers is de besmetting met andere cytostatica niet meetbaar of beperkt met één uitzondering: op 1 van de 4 bemeten handschoenen is sprake van een hoge methotrexaat besmetting (2.8 µg/taak). Besmetting van andere cytostatica op handen bij gebruik van handschoenen Ondanks gebruik van handschoenen wordt op de handen van apothekersassistenten in 13 van de 19 handenspoelmonsters gemcitabine, in kleine maar meetbare hoeveelheden aangetroffen. Opmerkelijk is dat ook 5-fluorouracil (8 van de 19 handenspoelmonsters), methotrexaat (5 van de 19 handenspoelmonsters) en ifosfamide (3 van de 19 monsters) in meetbare hoeveelheden worden aangetroffen terwijl deze stoffen veelal niet worden aangetroffen óp de handschoen van de betreffende apothekersassistent. Er lijkt sprake te zijn van een restbesmetting op de handen als gevolg van andere taken voorafgaand aan de meting, ondanks het feit dat de deelnemers is gevraagd om de handen te wassen met water en zeep voordat ze begonnen met de taak die werd bemeten. Dat er sprake is van restbesmettingen op de huid, ondanks de wasbeurt van de handen voorafgaand aan de bemeten taak, blijkt nog sterker uit de metingen zoals uitgevoerd bij verpleegkundigen. In 26 van de 33 handenspoelmonsters is gemcitabine in meetbare CC mei 2014.doc pagina 28

31 hoeveelheden aangetroffen, terwijl er slechts in 2 gevallen sprake was van meetbare gemcitabine besmetting óp de handschoenen. Hetzelfde geldt voor methotrexaat: dit cytostaticum wordt in 14 van de 33 handenspoelmonsters aangetroffen terwijl er bij geen van deze verpleegkundigen methotrexaat besmetting is aangetroffen óp de handschoen. Bij de 11 verpleegkundigen waarbij geen meetbare hoeveelheden cyclofosfamide zijn aangetroffen óp de handschoen hadden 3 personen meetbare hoeveelheden in het handenspoelmonster (variërend van 0,001 tot 0.10 µg). Dus ook voor cyclofosfamide zijn er aanwijzingen dat er sprake is van restbesmetting ondanks de wasbeurt met water en zeep voorafgaand aan de taakmeting. Besmetting van andere cytostatica op het voorhoofd De voorhoofdveegmonsters bevatten geen van allen cyclofosfamide. Geheel 'schoon' waren ze echter niet. In 11 van de 26 voorhoofdveegmonsters zijn kleine maar meetbare hoeveelheden gemcitabine aangetroffen ( µg). In 4 veegmonsters, waarvan 3 afkomstig van schoonmaakmedewerkers is 5-fluorouracil aangetroffen ( µg). En in 2 monsters, beide van apothekersassistenten, is ifosfamide gemeten ( µg). CC mei 2014.doc pagina 29

32 7. Schatting weekblootstelling aan cytostatica (cyclofosfamide) 7.1 Cyclofosfamide besmetting op de handen per risicotaak In tabel 7.1 staat een overzicht van de cyclofosfamide besmetting op de handen per risicotaak, bij gebruik van handschoenen. Deze waarde zijn één op één overgenomen uit tabel 6.2. Voor de taak schoonmaak sanitair was het aantal metingen te laag (N=3 waarvan 2 nondetectables) voor een valide schatting van de statistische kentallen van de handenbesmetting bij gebruik van handschoenen, volgens de methodes zoals beschreven in 4.6. Ten behoeve van de schattingen van de weekblootstelling worden voor deze taak de statistische kentallen gebruikt van de totale meetset aan handspoelmetingen: GM = en gsd = 7.04 (zie ook 6.2 en tabel 6.2). Tabel 7.1 Huidblootstelling Cyclofosfamide per risicotaak (µg/taak) - bij gebruik van handschoenen. Risicotaak Blootstelling op handen bij gebruik van handschoenen GM gsd Voor toediening gereedmaken Schoonmaak veiligheidswerkbank Toediening van cytostatica via infuus met voorgevuld lijntje Vervoer urinaal of po Wassen kuurpatiënt aan bed Beddengoed afhalen Schoonmaak sanitair (0.0020) (7.04) 7.2 Frequentie van bemeten risicotaken en gebruik van handschoenen De informatie uit het vragenlijstonderzoek over de frequentie van de bemeten risicotaken en het handschoengebruik is samengevat in tabel 7.2. CC mei 2014.doc pagina 30

33 Tabel 7.2 Frequentie van risicotaken en handschoengebruik. Functie Risicotaak Frequentie taak (keer per week) Apothekers assistenten Verpleegkundige Toediening gereedmaken Schoonmaak veiligheidswerkbank Toediening van cytostatica - (semi) gesloten systeem Handschoenen gebruik (in %) Niet AM sd Altijd altijd 24,0 53,8 100% 0% 4,1 4,0 100% 0% 10,3 12,2 99% 1% Vervoer urinaal/po 11,0 13,3 97% 3% Wassen kuurpatiënt aan bed 2,4 2,3 90% 10% Beddengoed afhalen 10,9 10,2 91% 9% Schoonmaak medewerker Schoonmaak sanitair 1,17 1,46 100% 0% Schoonmaak sanitair 8,5 10,5 96% 4% Schoonmaak gemarkeerde ruimten 3,39 2,14 100% 0% 7.3 Schatting weekblootstelling cyclofosfamide Uitgaande van een log-normale verdeling van zowel de taakfrequentie als de blootstellingsgegevens is de weekblootstelling berekend met behulp van Monte Carlo simulatie. Hierbij zijn voor elke functiegroep mogelijke weekblootstellingen gesimuleerd met het software pakket Oracle Crystal Ball. Bij deze berekeningen van de weekblootstelling wordt ervan uitgegaan dat, conform de werkvoorschriften, altijd handschoenen worden gedragen bij de betreffende risicotaken. Tevens wordt er vanuit gegaan dat een medewerker binnen de betreffende functiegroep ook daadwerkelijk alle risicotaken zoals weergegeven in tabel 7.2, uitvoert. Dat is niet voor alle taken het geval. Dit geldt met name voor de schoonmaak van sanitair door verpleegkundigen en het wassen van kuurpatiënten aan bed. 88% van de verpleegkundigen die hebben meegedaan aan het vragenlijstonderzoek geeft aan dat ze het afgelopen half jaar geen sanitair hebben schoongemaakt. Ook het wassen van kuurpatiënten aan bed is niet voor alle verpleegkundigen een gangbare taak: 42% geeft aan dat ze deze taak het afgelopen jaar niet heeft uitgevoerd (zie ook tabel 5.3). Dit resulteert in een overschatting van de weekblootstelling van de verpleegkundigen die deze handelingen niet wekelijks uitvoeren. De resultaten van de schatting van de weekblootstelling CF op de handen bij gebruik van handschoenen zijn opgenomen in tabel 7.3. CC mei 2014.doc pagina 31

34 Tabel 7.3 Functie Schatting weekblootstelling cyclofosfamide op handen bij gebruik van handschoenen - per functie in µg/week. Geometrisch gemiddelde (mediaan) Weekblootstelling Cyclofosfamide op handen (µg/week) bij gebruik van handschoen 10- percentiel 90- percentiel Toetsings Waarde* Overschrijdingskans van toetsingswaarde voor verpleegkundigen Apothekers assistenten niet beschikbaar (9.7%) # Verpleegkundigen ,74 µg/week 3.6% Schoonmaakmedewerkers niet beschikbaar (3.1%) # * Voor verpleegkundigen is een toetsingswaarde ter voorkoming van reprotoxische effecten afgeleid. Voor apothekersassistenten en schoonmakers beschikken we niet over een dergelijke toetsingswaarde (zie ook 4.4). # (indicatieve waarde). De geschatte weekblootstelling van zowel apothekersassistenten als schoonmaakmedewerkers is gebaseerd op een zeer beperkt aantal handenspoelmonsters met meetbare hoeveelheden cyclofosfamide. De gepresenteerde weekblootstellingen, met name de 90-percentiel waarden, zijn daardoor dermate onzeker dat aan de berekende kans op normoverschrijding geen conclusies kunnen worden verbonden. Deze staan daarom tussen haakjes. Bij consequent gebruik van handschoenen is de kans dat een weekblootstelling van een verpleegkundige boven de toetsingswaarde van 0.74 µg/week beperkt: 3.6%. Dit betekent dat de cytostaticablootstelling bij verpleegkundigen en daarmee het gezondheidsrisico voldoende wordt beheerst (kans op normoverschrijding kleiner dan 5%). Voor apothekersassistenten is geen toetsingswaarde beschikbaar. Als we de geschatte weekblootstelling van de apothekersassistenten vergelijken met de toetsingswaarde voor verpleegkundigen dan blijkt, dat ook de gemiddelde weekblootstelling van apothekersassistenten (0.05 µg/week) ruimschoots onder de toetsingswaarde van 0.74 µg/week voor verpleegkundigen, liggen. De berekende overschrijdingskans bedraagt echter 9.7 % (zie tabel 7.3). Dit relatief hoge percentage wordt veroorzaakt door de enorme spreiding in zowel het aantal bereidingen dat apothekersassistenten verrichten, als in de besmetting op de handen. De geschatte besmetting op de handen bij apothekersassistenten bij zowel het voor toediening gereedmaken als het schoonmaken van de veiligheidswerkbank is echter zeer onzeker, omdat deze is gebaseerd op in totaal 19 handenspoelmonsters waarvan slechts 3 spoelmonster een meetbare hoeveelheid cyclofosfamide lieten zien. De berekende overschrijdingskans van 9.7% moet derhalve worden gezien als een indicatieve waarde. Aan de berekende kans op normoverschrijding kunnen derhalve geen conclusies worden verbonden. Uitsluitsel over de gezondheidsrisico's van apothekersassistenten is op basis van de beschikbare gegevens niet mogelijk. Voor schoonmaakmedewerkers ligt de gemiddelde (0.03 µg per week) ruimschoots onder de toetsingswaarde voor verpleegkundigen van 0.74 µg/week te liggen. De kans op overschrijding CC mei 2014.doc pagina 32

35 van deze toetsingswaarde lijkt eveneens laag: 3.1 %. Echter ook de geschatte besmetting op de handen bij de schoonmaakmedewerkers is zeer onzeker bij gebrek aan voldoende handenspoelmonsters. Ook de berekende overschrijdingskans van 3.1% bij schoonmaakmedewerkers moet derhalve worden gezien als een indicatieve waarde. Aan de berekende kans op normoverschrijding kunnen derhalve geen conclusies worden verbonden. Uitsluitsel over de gezondheidsrisico's van schoonmaakmedewerkers is op basis van de beschikbare gegevens niet mogelijk. 7.4 Vergelijking met eerdere schattingen Op basis van de beschikbare meetgegevens in 2005 schatten Fransman et al. (2007) de mediane dermale cyclofosfamideblootstelling van Nederlandse oncologieverpleegkundigen op 0,65 µg/week, met een 10-percentiel van 0,12 µg/week en een 90-percentielwaarde van 3,2 µg/week. Dit betekent dat destijds de kans op normoverschrijding, ruw geschat circa 45% bedroeg. Op basis van de actuele blootstelling in de Nederlandse UMC's zoals gerapporteerd in dit rapport blijkt dat bij consequent gebruik van handschoenen, de mediane dermale cyclofosfamideblootstelling een stuk lager ligt, namelijk 0.12 µg/week. Ook de 10-percentiel en de 90-percentiel waarden blijken sterk gedaald en zijn respectievelijk en 0.45 µg/week. Dit resulteert eveneens in een sterke daling van de kans op normoverschrijding van circa 45% naar 3.6%. Fransman heeft geen schattingen uitgevoerd van de weekblootstelling van apothekersassistenten en/of schoonmaakmedewerkers. CC mei 2014.doc pagina 33

36 8. Conclusies De gemiddelde blootstelling aan cytostatica bij verpleegkundigen, apothekersassistenten en schoonmaakmedewerkers in UMC's wordt geschat op respectievelijk 0.12, 0.05 en 0.03 µg per week. Het betreft de hoeveelheid cyclofosfamide op de handen bij gebruik van handschoenen. De huidige blootstellingsniveaus blijken aanzienlijk lager dan in de periode De gemiddelde huidblootstelling bij een aantal risicotaken zoals het voor toediening gereedmaken van cytostatica, het wassen van kuurpatiënten en beddengoed afhalen is anno tot 7 keer lager. Dit vertaalt zich in een aanzienlijk lagere weekblootstelling. Destijds bedroeg de gemiddelde weekblootstelling van verpleegkundigen 0,65 µg per week. Nu bedraagt die 0,12 µg per week. Verpleegkundigen Voor verpleegkundigen is eerder door onderzoekers van IRAS een toetsingswaarde afgeleid ter voorkoming van nadelige effecten op de zwangerschap als gevolg van cytostaticablootstelling. Deze toetsingswaarde voor verpleegkundigen bedraagt 0.74 µg cyclofosfamide op de handen per week. De gemiddelde weekblootstelling van verpleegkundigen (0.12 µg/week) ligt derhalve ruimschoots onder de toetsingswaarde van 0.74 µg/week. Omdat de besmetting van de huid met cytostatica een grote spreiding vertoont is het niet uitgesloten dat onder ongunstige omstandigheden (zoals veel risicotaken gedurende de werkweek) deze toetsingswaarde wordt overschreden. De kans op overschrijding van de toetsingswaarde bij verpleegkundigen is echter beperkt: 3.6 %. Dit betekent dat de cytostaticablootstelling bij verpleegkundigen en daarmee het gezondheidsrisico voldoende wordt beheerst (kans op normoverschrijding kleiner dan 5%). Apothekersassistenten Voor apothekersassistenten is geen toetsingswaarde beschikbaar. Als de geschatte weekblootstelling van de apothekersassistenten wordt vergeleken met de toetsingswaarde voor verpleegkundigen dan blijkt, dat ook de gemiddelde weekblootstelling van apothekersassistenten (0.05 µg/week) ruimschoots onder de toetsingswaarde van 0.74 µg/week voor verpleegkundigen ligt. De berekende overschrijdingskans bedraagt echter 9.7 %. Dit relatief hoge percentage wordt veroorzaakt door de enorme spreiding in zowel het aantal bereidingen dat apothekersassistenten verrichten, als in de besmetting op de handen. De geschatte besmetting op de handen bij apothekersassistenten bij zowel het voor toediening gereedmaken als het schoonmaken van de veiligheidswerkbank is echter zeer onzeker, omdat deze is gebaseerd op in totaal 19 handenspoelmonsters waarvan slechts 3 spoelmonster een meetbare hoeveelheid cyclofosfamide lieten zien. De berekende overschrijdingskans van 9.7% moet derhalve worden gezien als een indicatieve waarde. Uit aanvullende indicatieve metingen blijkt dat ook bij werkzaamheden in de voorbereidingsruimte besmetting van de handen van apothekersassistenten kan plaatsvinden. Uitsluitsel over de gezondheidsrisico's van apothekersassistenten is op basis van de beschikbare gegevens niet mogelijk. Geadviseerd wordt om aanvullend onderzoek op handenspoelmonsters uit te voeren bij apothekersassistenten en om een good practice op te stellen voor de werkzaamheden in de voorbereidingsruimte van de apotheek. CC mei 2014.doc pagina 34

37 Schoonmaakmedewerkers Voor schoonmaakmedewerkers is geen toetsingswaarde beschikbaar. De gemiddelde weekblootstelling van schoonmaakmedewerkers (0.03 µg per week) blijkt ruimschoots onder de toetsingswaarde voor verpleegkundigen van 0.74 µg/week te liggen. De kans op overschrijding van deze toetsingswaarde lijkt laag: 3.1 %. Echter de geschatte besmetting op de handen bij de schoonmaakmedewerkers is zeer onzeker bij gebrek aan voldoende handenspoelmonsters. Ook de berekende overschrijdingskans van 3.1% bij schoonmaakmedewerkers moet derhalve worden gezien als een indicatieve waarde. Dit betekent dat ook voor de schoonmaakmedewerkers geen uitsluitsel over de gezondheidsrisico's kan worden gegeven op basis van de beschikbare gegevens. Geadviseerd wordt om ook bij schoonmaakmedewerkers aanvullende onderzoek op handenspoelmonsters uit te voeren. Uit het vragenlijstonderzoek blijkt dat met name bij verpleegkundigen en schoonmaakmedewerkers, maar ook bij apothekersassistenten, het gebruik van handschoenen bij risicotaken sterk is toegenomen. Dit betekent niet dat alle voorschriften met betrekking tot veilige werkwijzen en gebruik van persoonlijke beschermingsmiddelen volledig worden nageleefd. Zo blijkt bijvoorbeeld dat verpleegkundigen nog vaak urine van kuurpatiënten overgieten terwijl is voorgeschreven dit zoveel mogelijk te voorkomen. In de Arbocatalogus is daarnaast een good practice opgenomen in de vorm van een gesloten ('vacutainer') systeem. Ook blijken medewerkers onvoldoende op de hoogte te zijn van het gegeven dat cytostatica verwijderd kunnen worden door gebruik van water en zeep. Men beperkt zich bij reiniging van de handen vaak tot het desinfecteren van de handen. De perceptie is dat door middel van desinfecteren van de handen ook cytostatica verwijderd worden. Handenreiniging is sowieso een punt van zorg omdat er in dit onderzoek aanwijzingen zijn voor restbesmettingen na het reinigen van de handen met water en zeep. Uit het vragenlijstonderzoek blijkt overigens ook dat vaak meer persoonlijke beschermingsmiddelen worden toegepast dan zijn voorgeschreven. Aanvullende voorlichting en opleiding lijken hier op zijn plaats. Dit onderzoek laat zien dat de aanscherping van de regels voor het veilig werken met cytostatica in ziekenhuizen zijn vruchten heeft afgeworpen. De blootstelling en daarmee de gezondheidsrisico's van verpleegkundigen in UMC's worden in voldoende mate beheerst. Voor apothekersassistenten en schoonmaakmedewerkers is aanvullend onderzoek gewenst. CC mei 2014.doc pagina 35

38 9. Referenties BOHS-NVvA. Testing compliance with Occupational Exposure Limits for Airborne Substances. Rapport, Fransman W, Vermeulen R, Kromhout H. Dermal exposure to cyclophosphamide in hospitals during preparation, nursing and cleaning activities. Int Arch Occup Environ Health, 78(5): , 2005 Fransman W, Huizer D, Tuerk J, Kromhout H Inhalation and dermal exposure to eight antineoplastic drugs in an industrial laundry facility, Int Arch Occup Environ Health 80(5): , 2007 Fransman W, Roeleveld N, Peelen S, De Kort W, Kromhout H., Heederik D. Nurses with dermal exposure to antineoplastic drugs: reproductive outcomes. Epidemiology; 18(1): 112-9, 2007 Helsel RD. Statistics for Censored Environmental Data Using Minitab and R. CourseSmart, Wiley, 2012 Meijster T, Fransman W, van Hemmen JJ, Kromhout H, Heederik D, Tielemans E. A probabilistic assessment of the impact of interventions on the exposure to antineoplastic agents of oncology nurses. Occup Environ Med; 63: , 2006 Tuerk J, Kiffmeyer TK, Hadtstein C, Heinemann A, Hahn M, Stuetzer H, Kuss H-M, Eickmann U. Development and validation of an LC MS/MS procedure for environmental monitoring of eight cytostatic drugs in pharmacies, Int J Environ Anal Chem, 91 (12): , 2011 CC mei 2014.doc pagina 36

39 10. Bijlagen I II Begeleidingscommissie Onderzoeksteam III Deelnemende UMC's en contactpersonen IV Vragenlijstonderzoek A. Algemene beschrijving respondenten B. Resultaten vragenlijstonderzoek - Apothekers(assistenten) C. Resultaten vragenlijstonderzoek - Verpleegkundigen en zorgassistenten D. Resultaten vragenlijstonderzoek - Schoonmaakmedewerkers E. Incidenten met cytostatica F. Beïnvloeding werkzaamheden door langdurig verlof, ziekte of fysieke beperkingen G. Algemene opmerkingen van respondenten V Blootstellingsonderzoek A. Meetprotocollen B. Resultaten taakmetingen - Apothekersassistenten C. Resultaten taakmetingen - Verpleegkundigen/Zorgassist. en schoonmaakmedewerkers D. Resultaten end-of shift voorhoofdmetingen - Alle functies E. Resultaten blanco's F. Resultaten cyclofosfamide metingen per taak G. Resultaten cyclofosfamide op het voorhoofd (eindewerkdag) H. Voorbeeld verwerking van non-detectable meetresultaten VI Laboratoriumanalyse A. Analysemethode B. Rapportagegrenzen van geanalyseerde cytostatica VII Werkwijzen in de voorbereiding van apotheken in de verschillende UMCs CC mei 2014.doc pagina 37

40 I Begeleidingscommissie Naam Werkgever - Afdeling Functie Kennisgebied Drs. J.R.C. Boumans-d' Onofrio (voorzitter) Radboudumc Arbo- en Milieudienst Manager Arbo & Veiligheid Arbeidshygiëne Drs. P.J.J.M. Janssen Erasmus MC Apotheek Ziekenhuis apotheker Ziekenhuis farmacie J. Ouwerkerk LUMC - Klinische oncologie Researchcoördinator oncologie Verpleegkunde K.D. Witters Erasmus MC Interne Arbodienst Arbeidshygiënist Arbeidshygiëne Secretariële ondersteuning is verleend door Mevr. G. van der Sluys - Arbo- en Milieudienst, Radboudumc. CC mei 2014.doc pagina 38

41 II Onderzoeksteam Naam Organisatie Bijdrage aan onderzoek Kennisgebied Ir. S K.M. Hilhorst Drs. S. de Poot Caesar Consult Nijmegen/ Arboprofiel Caesar Consult Nijmegen Organisatie en uitvoering metingen, Rapportage resultaten van het vragenlijstonderzoek Vragenlijstonderzoek Arbeidshygiëne Gezondheidswetenschappen K.D. Witters Erasmus MC Rotterdam Arbeidshygiëne Ir. D. Huizer Caesar Consult Nijmegen Opzet meetplan en Monte Carlo simulaties Arbeidshygiene Dr. J. Türk Institut für Energie- und Umwelttechnik e.v. (IUTA), Duisburg, D. Cytostatica analyses Analytische chemie Dr. J.G.M. van Rooij Caesar Consult Nijmegen Coördinatie onderzoek, opzet onderzoek, rapportage Toxicologie/ arbeidshygiëne CC mei 2014.doc pagina 39

42 III Deelnemende UMC's en contactpersonen Universitair Medisch Centrum Plaats Contactpersoon vragenlijstonderzoek en blootstellingsmetingen VU Medisch Centrum (VUmc) Amsterdam N. Bruckwilder Academisch Medisch Centrum (AMC) Amsterdam M. van der Bij Universitair Medisch Centrum Groningen (UMCG) Leids Universitair Medisch Centrum (LUMC) Academisch ziekenhuis Maastricht (MUMC+) Groningen Leiden Maastricht F.Steenstra P.Oosterveld E. Bleijlevens Radboudumc Nijmegen P. van Heijst Erasmus MC Rotterdam K.Witters Universitair Medisch Centrum Utrecht (UMC Utrecht) Utrecht E. Hagelen en H.Wernert CC mei 2014.doc pagina 40

43 geen In werkoverleg Tijdens klinische les Scholings bijeenkomst Van collega tijdens inwerken Met e-learning In beroepsopleiding Anders Beroepsmatige blootstelling aan cytostatica in IV Vragenlijstonderzoek A. Algemene beschrijving respondenten B. Resultaten vragenlijstonderzoek - Apothekers(assistenten) C. Resultaten vragenlijstonderzoek - Verpleegkundigen D. Resultaten vragenlijstonderzoek - Zorgassistenten E. Resultaten vragenlijstonderzoek - Schoonmaakmedewerkers F. Incidenten met cytostatica G. Beïnvloeding werkzaamheden door langdurig verlof, ziekte of fysieke beperkingen H. Algemene opmerkingen van respondenten A. Algemene beschrijving respondenten Tabel A.1 Functie Aantal respondenten, leeftijd, geslacht en aantal werkuren per doelgroep Aantal respondenten Leeftijd Geslacht Volledig ingevuld Gedeeltelijk ingevuld Werkuren per week AM (sd) vrouw man AM (sd) Apothekers(assistent(e)) ,5 (10,3) ,7 (6,3) Verpleegkundige ,5 (12,2) ,1 (6,1) Zorgassistent(e) ,6 (13,8) ,4 (6,1) Schoonmaker ,9 (9,83) ,1(9,4) Anders ,1 (9,96) ,1 (6,0) Totaal ,1 (11,7) ,6 (6,7) Anders: Hoofd Zorgeenheid, pedagogisch medewerker, unithoofd, regieverpleegkundige, verpleegkundig consulent, ziekenhuisapotheker, kwaliteitsfunctionaris, farmaceutisch medewerker, researchverpleegkundige, coördinator, magazijnmedewerker, leidinggevende AM = rekenkundig gemiddelde, sd = standaard deviatie Tabel A.2 Scholing in veilig werken met cytostatica per doelgroep Functie Scholing in veilig werken met cytostatica (in %) Apothekers(assistent(e)) 0 61,97 50,70 35,21 97,18 32,39 38,03 9,86 Verpleegkundige 0,27 51,88 71,24 70,70 89,78 42,20 62,90 12,37 Zorgassistent(e) 0 80,00 60,00 20, ,00 20,00 20,00 Schoonmaker 0 85,00 17,50 52,50 67,50 2,50 42,50 12,50 Anders 19,05 33,33 33,33 38,10 42,86 19,05 42,86 19,05 Totaal (N=509) 0,98 55,40 62,48 64,48 87,23 36,54 56,58 12,38 Anders: CC mei 2014.doc pagina 41

44 A B C D E F G H Ik werk niet met cytostatica Minder dan 1 jaar 1 tot 5 jaar 5 tot 10 jaar Meer dan 10 jaar Beroepsmatige blootstelling aan cytostatica in Tabel A.3 Aantal jaren gewerkt met cytostatica. Functie Aantal jaren gewerkt met cytostatica (in %) Apothekers(assistent(e)) (N=71) - 2,82 32,39 21,13 43,66 Verpleegkundige (N=372) 0,27 9,41 29,03 17,47 43,82 Zorgassistent(e) (N=5) 20,00-20,00 40,00 20,00 Schoonmaker (N=40) 15,00 10,00 32,50 27,50 15,00 Anders (N=21) 66,67-9,52-23,81 Totaal (N=509) 4,31 8,06 28,88 18,27 40,47 Tabel A.4 Functie Verdeling van de respondenten over de UMC's Verdeling van de respondenten over de UMCs (aantallen) Apothekers(assistent(e)) Verpleegkundige Zorgassistent(e) Schoonmaker Anders Totaal (N=509) CC mei 2014.doc pagina 42

45 B. Resultaten vragenlijstonderzoek - Apothekers (assistenten) Hieronder staan de antwoorden van de Apothekers(assistenten) op vragen over de frequentie, duur, de aard van de werkzaamheden en de gebruikte beschermingsmaatregelen per werkhandeling met mogelijke blootstelling aan cytostatica. B.1 Voor toediening gereed maken van cytostatica Van de respondenten geeft 100 % aan dat het voor toediening gereedmaken van cytostatica plaats vindt in een veiligheidswerkbank. Tabel B.1.1. Frequentie en duur van werkhandeling: voor toediening gereed maken van cytostatica. Voor toediening gereed maken van cytostatica (in %) Heeft u het laatste half jaar cytostatica voor toediening gereed gemaakt? 71 84,51 15,49 Voor toediening gereed maken van cytostatica N AM sd min max Aantal keer gemiddeld per week 42 24,02 53, Gemiddelde duur per keer (in minuten) 42 6,31 4, N = aantal antwoorden, AM = rekenkundig gemiddelde, sd = standaard deviatie, min: laagste waarde, max = hoogste waarde Tabel B.1.2. Vorm waarin cytostatica bij apotheek worden aangeleverd. Vorm waarin cytostatica bij apotheek worden aangeleverd (in %) N Altijd Vaak Soms Nooit Flacons met cytostatica oplossing 60 33,33 66, Flacons met cytostaticapoeder voor injectie 60 30,00 61,67 8,33 - Breekampullen 60 10,00 11,67 63,33 15,00 Anders 59 1,69 6,78 11,86 79,66 Anders: tabletten, capsules, crèmes, zalven, dranken, poedervorm in bulkpot Tabel B.1.3 Wijze van verpakking en aflevering van voor toediening gereed gemaakte cytostatica. Wijze van verpakking en aflevering van voor toediening gereed gemaakte cytostatica (in %) N Altijd Vaak Soms Nooit Infuuszakken met voorgevuld infuuslijntje 60 61,67 35,00 3,33 - Bolusinjectie met voorgevuld infuuslijntje 59 23,73 32,20 16,95 27,12 Flessen 60 3,33-20,00 76,67 Inspectiespuit afgesloten met een dopje 60 25,00 41,67 33,33 - Inspectiespuit afgesloten met een naaldje 60-6,67 5,00 88,33 Anders 60 3,33 5,00 11,67 80,00 Anders: intrathecaal (IT) blok, capsules, orale spuitjes, oogdruppels, blaasspoelsysteem, ventielblok, tweewegkraan, bolusinjectie zonder lijn N = aantal antwoorden CC mei 2014.doc pagina 43

46 Tabel B.1.4 Gebruik van beschermende kleding (aanvullend op dienstkleding) tijdens het voor toediening gereed maken van cytostatica. Gebruik van beschermende kleding (aanvullend op dienstkleding) tijdens het voor toediening gereed maken van cytostatica (in %) Draagt u beschermende kleding? Zo ja, wat voor beschermende kleding? N Altijd Vaak Soms Nooit Handschoenen Schort met lange mouw 59 52,54 1,69 3,39 42,37 Schort met korte mouw 59 18,64 1,69-79,66 Onderarmbescherming 59 55, ,07 Mondmasker (FFP2 of FFP3) 59 6,78-10,17 83,05 Chirurgisch mondmasker 59 38,98-3,39 57,63 Veiligheidsbril 59 1,69-8,47 89,83 Anders 59 37,29 1,69 1,69 59,32 Anders: muts, klompen, cytostaticapak (coverall), haarnetje, OK-pak, plastic (spat)schort, beschermende mouwen, dubbele handschoenen N = aantal antwoorden Tabel B.1.4 Reiniging handen na het voor toediening gereed maken van cytostatica. Reiniging handen na het voor toediening gereed maken van cytostatica (in %) N Altijd Vaak Soms Nooit Wast u uw handen na werkhandeling? 59 84,75 8,47 5,08 1,69 B.2 Schoonmaken veiligheidswerkbank Tabel B.2.1 Frequentie en duur van werkhandeling: schoonmaken veiligheidswerkbank. Schoonmaken van veiligheidswerkbank N AM sd min max Aantal keer gemiddeld per week 59 4,09 3, Gemiddelde duur per keer (in minuten) 59 11,97 7, N = aantal antwoorden, AM = rekenkundig gemiddelde, sd = standaard deviatie, min: laagste waarde, max = hoogste waarde Tabel B.2.2 Gebruik van beschermende kleding (aanvullend op dienstkleding) tijdens het schoonmaken van de veiligheidswerkbank. Gebruik van beschermende kleding (aanvullend op dienstkleding) tijdens schoonmaken van de veiligheidswerkbank (in %) Draagt u beschermende kleding? 59 91,53 8,47 Zo ja, wat voor beschermende kleding? N Altijd Vaak Soms Nooit Handschoenen Schort met lange mouw 54 50,00 1,85 3,70 44,44 Schort met korte mouw 54 18,52 1,85-79,63 Onderarmbescherming 54 53, ,30 Mondmasker (FFP2 of FFP3) 54 16,67 5,56 5,56 72,22 Chirurgisch mondmasker 54 29,63 1,85 5,56 62,96 CC mei 2014.doc pagina 44

47 Veiligheidsbril 54 9, ,74 Anders 54 31,48 1,85 1,85 64,81 Anders: Muts, klompen, cytostaticapak, coverall, OK-pak, plastic schort, haarnetje, overschoenen N = aantal antwoorden Tabel B.2.3. Reiniging handen na het schoonmaken van de veiligheidswerkbank. Reiniging handen na het schoonmaken van de veiligheidswerkbank (in %) N Altijd Vaak Soms Nooit Wast u uw handen na werkhandeling? 59 76,27 10,17 6,78 6,78 B.3 Veranderingen in de afgelopen vijf jaren bij voor toediening gereedmaken Tabel B.3.1 Veranderingen in de afgelopen vijf jaar bij voor toediening gereedmaken. Hebben er de afgelopen vijf jaren, of sinds u in dit ziekenhuis werkzaam bent, duidelijke veranderingen plaatsgevonden bij het voor toediening gereed maken van cytostatica? (in %) Hebben duidelijke veranderingen plaatsgevonden? 59 49,15 50,85 Zo ja, welke veranderingen? Extra controle; bereiding met omloop Visuele controle met camera Geen restjes cytostatica bewaren Nieuwe werkruimte Aanscherpen regels, protocollen Boterhamzakjesmethode Werken met spikes ivm naalden Werken met extra lijntjes, zijlijntjes; 2 weg connector Werken met pincet Nieuwe handschoenen Nieuwe kleding: coveralls Verplicht witte sokken Schoonmaakprocedure Steriele alcohol Vochtvanger in pactosafe Elke week pennen verschonen Verpakken infuus in chemoprotectzak CC mei 2014.doc pagina 45

48 C. Resultaten vragenlijstonderzoek - Verpleegkundigen Hieronder staan de antwoorden van de verpleegkundigen op vragen over de frequentie, duur, de aard van de werkzaamheden en de gebruikte beschermingsmaatregelen per werkhandeling met mogelijke blootstelling aan cytostatica. C.1 Toediening van cytostatica - Algemeen Tabel C.1.1 Laatste jaren cytostatica toegediend? Toediening van cytostatica (in %) Heeft u het laatste half jaar cytostatica toegediend? ,04 2,96 Tabel C.1.2 Wijze van toediening cytostatica. Wijze van toediening cytostatica (in %) N Altijd Vaak Soms Nooit Aanprikken via spike 359 5,85 5,85 1,39 86,91 Aankoppelen via LuerLock-koppeling ,44 18,06 2,78 4,72 Via injectie (spuit met naald) 361 1,94 14,68 28,81 54,57 Via bolus injectie 361 7,20 21,33 16,62 54,85 Via spuitenpomp 361 6,65 11,91 12,19 69,25 Blaasspoelingen 361 0,83 0,55 3,32 95,29 Anders 358 4,19 2,79 7,54 85,47 Anders: assisteren, lumbaalpunctie, infuuspomp, sonde, oraal, subcutaan, intrathecaal Tabel C.1.3 Veranderingen in de afgelopen vijf jaar bij het toedienen/afkoppelen van cytostatica. Hebben er de afgelopen vijf jaren, of sinds u in dit ziekenhuis werkzaam bent, duidelijke veranderingen plaatsgevonden bij het toedienen/afkoppelen van cytostatica? (in %) Hebben duidelijke veranderingen plaatsgevonden? ,96 64,04 Zo ja, welke veranderingen? Dubbele controle Centralisatie Minder toedieningen Bereiding door apotheek Verpleging mag bolusinjectie via luer-lock geven Nieuwe protocollen Luer-lock systemen; geen spike aanprikken; gesloten systemen Cytostatica-lijn niet meer af te koppelen Richtlijnen open systemen (vnl subcutaan) aangescherpt; meer beschermende kleding; mondmasker; bril Nieuwe handschoenen Andere mondmaskers Geen overjassen Gebruik van handendesinfectans ipv water en zeep CC mei 2014.doc pagina 46

49 Pactosafe Verrijdbare afvalvaten Veiligere sluiting buizenpost (Meer) aandacht voor scholing, training Meer inzicht in risico s voor de medewerkers Risicoperiode bekend E-learning Patiënt wordt actief betrokken C.2 Toediening cytostatica met een open toedieningssysteem Tabel C.2.1 Frequentie en duur van werkhandeling: toediening cytostatica met een open toedieningssysteem Toediening van cytostatica middels open toedieningssysteem (in %) Heeft u het laatste half jaar cytostatica toegediend middels een open toedieningssysteem? ,45 79,55 Toediening middels open toedieningssysteem N AM sd min max Aantal keer gemiddeld per week 70 5,74 8, Gemiddelde duur per keer (in minuten) 70 9,59 5, N = aantal antwoorden, AM = rekenkundig gemiddelde, sd = standaard deviatie, min: laagste waarde, max = hoogste waarde Tabel C.2.2 Gebruik van beschermende kleding (aanvullend op dienstkleding) tijdens toediening met een open toedieningssysteem. Gebruik van beschermende kleding (aanvullend op dienstkleding) tijdens toediening met een open toedieningssysteem (in %) Draagt u beschermende kleding? 72 70,83 29,17 Zo ja, wat voor beschermende kleding? N Altijd Vaak Soms Nooit Handschoenen 51 98, ,96 Schort met lange mouw 51 35,29-7,84 56,86 Schort met korte mouw ,92 96,08 Onderarmbescherming 51 1, ,04 Mondmasker (FFP2 of FFP3) 51 11,76-9,80 78,43 Chirurgisch mondmasker 51 15,69 1,96-82,35 Veiligheidsbril 51 21,57-7,84 70,59 Anders 50-2,00-98,00 Anders: Zelf brildragend N = aantal antwoorden CC mei 2014.doc pagina 47

50 Tabel C.2.3 Reiniging handen na het toedienen met een open toedieningssysteem. Reiniging handen na het toedienen met een open toedieningssysteem (in %) N Altijd Vaak Soms Nooit Wast u uw handen na werkhandeling? 72 40,28 16,67 25,00 18,06 Tabel C.2.4 Gebruik van beschermende kleding (aanvullend op dienstkleding) tijdens afkoppelen van een open toedieningssysteem. Gebruik van beschermende kleding (aanvullend op dienstkleding) tijdens afkoppelen van een open toedieningssysteem (in %) Draagt u beschermende kleding? 71 66,20 33,80 Zo ja, wat voor beschermende kleding? N Altijd Vaak Soms Nooit Handschoenen Schort met lange mouw 47 36,17-4,26 59,57 Schort met korte mouw ,26 95,74 Onderarmbescherming 47 2, ,87 Mondmasker (FFP2 of FFP3 OF FFP3) 47 10,64-4,26 85,11 Chirurgisch mondmasker 47 14,89 2,13-82,98 Veiligheidsbril 47 25,53-6,38 68,09 Anders Anders: zelf brildragend N = aantal antwoorden Tabel C.2.5 Reiniging handen na het afkoppelen van open toedieningssysteem. Reiniging handen na het afkoppelen van een open toedieningssysteem (in %) N Altijd Vaak Soms Nooit Wast u uw handen na werkhandeling? 72 41,67 18,06 20,83 19,44 C.3 Toediening cytostatica met een (semi) gesloten toedieningssysteem Tabel C.3.1 Frequentie en duur van werkhandeling: toediening cytostatica met een (semi) gesloten toedieningssysteem Toediening van cytostatica middels (semi) gesloten toedienings-systeem (in %) Heeft u het laatste half jaar cytostatica toegediend middels een (semi) gesloten toedieningssysteem? Toediening middels (semi) gesloten toedieningssysteem ,00 15,00 N AM sd min max Aantal keer gemiddeld per week ,29 12, Gemiddelde duur per keer (in minuten) 244 9,63 7, N = aantal antwoorden, AM = rekenkundig gemiddelde, sd = standaard deviatie, min: laagste waarde, max = hoogste waarde CC mei 2014.doc pagina 48

51 Tabel C.3.2 Gebruik van beschermende kleding (aanvullend op dienstkleding) tijdens toediening met een (semi) gesloten toedieningssysteem. Gebruik van beschermende kleding (aanvullend op dienstkleding) tijdens toediening met een (semi) gesloten toedieningssysteem (in %) Draagt u beschermende kleding? ,26 39,74 Zo ja, wat voor beschermende kleding? N Altijd Vaak Soms Nooit Handschoenen ,90 1, Schort met lange mouw ,05 7,18 11,05 70,72 Schort met korte mouw 181 2,76-3,31 93,92 Onderarmbescherming 181 0,55 0,55 1,10 93,92 Mondmasker (FFP2 of FFP3) 181 2,76 2,21 16,57 78,45 Chirurgisch mondmasker 181 1,10 1,66 6,08 91,16 Veiligheidsbril 181 2,76 0,55 8,84 87,85 Anders 181-0,55 0,55 98,90 Anders: zelf brildragend N = aantal antwoorden Tabel C.3.3 Reiniging handen na het toedienen met een (semi) gesloten toedieningssysteem. Reiniging handen na het toedienen met een (semi) gesloten toedieningssysteem (in %) N Altijd Vaak Soms Nooit Wast u uw handen na werkhandeling? ,31 20,13 24,42 20,13 Tabel C.3.4 Gebruik van beschermende kleding (aanvullend op dienstkleding) tijdens afkoppelen van een (semi) gesloten toedieningssysteem. Gebruik van beschermende kleding (aanvullend op dienstkleding) tijdens afkoppelen van een (semi) gesloten toedieningssysteem (in %) Draagt u beschermende kleding? ,63 44,37 Zo ja, wat voor beschermende kleding? N Altijd Vaak Soms Nooit Handschoenen ,81 1, Schort met lange mouw ,57 7,78 10,18 69,46 Schort met korte mouw 167 1,20-3,59 95,21 Onderarmbescherming ,20 98,80 Mondmasker (FFP2 of FFP3) 167 4,79 2,99 12,57 79,64 Chirurgisch mondmasker 167 1,80 2,40 2,99 92,81 Veiligheidsbril 167 3,59 0,60 5,99 88,92 Anders 167 1, ,80 Anders: zelf brildragend N = aantal antwoorden Tabel C.3.5 Reiniging handen na het afkoppelen van (semi) gesloten toedieningssysteem. Reiniging handen na het afkoppelen van een (semi) gesloten toedieningssysteem (in %) N Altijd Vaak Soms Nooit Wast u uw handen na werkhandeling? ,04 18,92 23,23 16,82 CC mei 2014.doc pagina 49

52 C.4 Vervangen van opvangzakken bij kuurpatiënten in de risicoperiode Bij kuurpatiënten worden periodiek opvangzakken voor excreta en lichaamsvocht zoals urine, wondvocht, ascites, pleuravocht, vervangen. Tabel C.4.1 Frequentie en duur van werkhandeling: Vervangen van opvangzakken bij kuurpatiënten in de risicoperiode. Vervangen van opvangzakken bij kuurpatiënten in de risicoperiode (in %) Heeft u het laatste half jaar opvangzakken vervangen bij kuurpatiënten in de risicoperiode? Vervangen opvangzakken bij kuurpatiënten in de risicoperiode ,91 31,09 N AM sd min max Aantal keer gemiddeld per week 244 2,32 3, Gemiddelde duur per keer (in minuten) 244 6,03 3, N = aantal antwoorden, AM = rekenkundig gemiddelde, sd = standaard deviatie, min: laagste waarde, max = hoogste waarde Tabel C.4.2 Gebruik van beschermende kleding (aanvullend op dienstkleding) tijdens vervangen van opvangzakken bij kuurpatiënten in de risicoperiode. Gebruik van beschermende kleding (aanvullend op dienstkleding) tijdens vervangen van opvangzakken bij kuurpatiënten in de risicoperiode (in %) Draagt u beschermende kleding? ,02 28,98 Zo ja, wat voor beschermende kleding? N Altijd Vaak Soms Nooit Handschoenen ,43 0, Schort met lange mouw ,37 5,20 15,61 46,82 Schort met korte mouw 173 1,73-3,47 94,80 Onderarmbescherming 173 3,47-2,31 94,22 Mondmasker (FFP2 of FFP3) ,39 8,67 14,45 55,49 Chirurgisch mondmasker 173 7,51 1,73 8,67 82,08 Veiligheidsbril ,29 3,47 9,25 73,99 Anders 173 0,58-0,58 98,84 Anders: Brildragend; waterafstotend schort; matje; Wordt geleegd in een gesloten systeem/zak, geen open verbinding dus. N = aantal antwoorden Tabel C.4.3 Reiniging handen na het vervangen van opvangzakken bij kuurpatiënten in de risicoperiode. Reiniging handen na het vervangen van opvangzakken bij kuurpatiënten in de risicoperiode (in %) N Altijd Vaak Soms Nooit Wast u uw handen na werkhandeling? ,89 15,16 13,93 9,02 CC mei 2014.doc pagina 50

53 Tabel C.4.4 Veranderingen in de afgelopen vijf jaar bij het vervangen van opvangzakken bij kuurpatiënten in de risicoperiode. Hebben er de afgelopen vijf jaren, of sinds u in dit ziekenhuis werkzaam bent, duidelijke veranderingen plaatsgevonden bij het vervangen van opvangzakken bij kuurpatiënten in de risicoperiode? (%) Hebben duidelijke veranderingen plaatsgevonden? ,70 87,30 Zo ja, welke veranderingen? dragen van mondmasker schort met lange mouwen onderarmbescherming opvangzak in vuilniszak, dichtmaken, SZA vat kraantjes op aansluitpunt asciteszakken ascites: gesloten zakken patiënt moet het zelf doen niet meer wegen van urine andere pospoeler opvangzakken mogen niet meer geleegd worden beschermende kleding handschoenen speciale opvangzakken aanpassing protocollen opvangzakken met grotere inhoud; minder vervanging afspraken over vervoer afvalzakken C.5 Overschenken van urine van kuurpatiënten in de risicoperiode Tabel C.5.1 Frequentie en duur van werkhandeling: Overschenken van urine van kuurpatiënten in de risicoperiode. Overschenken van urine van kuurpatiënten in de risicoperiode (in %) Heeft u het laatste half jaar urine overgeschonken van kuurpatiënten in de risicoperiode? Overschenken van urine van kuurpatiënten in de risicoperiode ,11 59,89 N AM sd min max Aantal keer gemiddeld per maand 142 5,95 8, Gemiddelde duur per keer (in minuten) 141 4,94 3, N = aantal antwoorden, AM = rekenkundig gemiddelde, sd = standaard deviatie, min: laagste waarde, max = hoogste waarde CC mei 2014.doc pagina 51

54 Tabel C.5.2 Plaats van overschenken urine van kuurpatiënten. Plaats van overschenken urine van kuurpatiënten (in %) N Altijd Vaak Soms Nooit In een veiligheidswerkbank of zuurkast ,06 0,71 2,13 85,11 Op een werkblad op de verpleegafdeling (zonder afzuiging) ,87 4,26 4,96 31,91 Op een werkblad op de verpleegafdeling (met afzuiging) 141 5,67 1,42 1,42 91,49 Anders ,18 2,84 0,71 82,27 Anders: in de pospoeler; spoelkeuke; van katheterzak in bokaal bij het bed Tabel C.5.3 Gebruik van beschermende kleding (aanvullend op dienstkleding) tijdens overschenken van urine van kuurpatiënten in veiligheidswerkbank of zuurkast. Gebruik van beschermende kleding (aanvullend op dienstkleding) tijdens het overschenken van urine van kuurpatiënten in veiligheidswerkbank of zuurkast (in %) N.v.t. Draagt u beschermende kleding? ,43 21,43 32,14 Zo ja, wat voor beschermende kleding? N Altijd Vaak Soms Nooit Handschoenen 68 92,65 1,47-5,88 Schort met lange mouw 68 22,06 4,41 8,82 64,71 Schort met korte mouw 68 2,94-1,47 95,59 Onderarmbescherming 68 10,29 1,47-95,59 Mondmasker (FFP2 of FFP3) 68 25,53 2,94 11,76 61,76 Chirurgisch mondmasker 68 5,88 1,47 2,94 89,71 Veiligheidsbril 68 8,82 1,47 14,71 75,00 Anders ,49 98,51 Anders: mondmasker, desinfectie van de handen N = aantal antwoorden, N.v.t. = niet van toepassing Tabel C.5.4 Reiniging handen na overschenken van urine van kuurpatiënten in veiligheidswerkbank of zuurkast. Reiniging handen na het overschenken van urine van kuurpatiënten in veiligheidswerkbank of zuurkast (in %) N Altijd Vaak Soms Nooit Wast u uw handen na werkhandeling? ,86 11,43 7,14 13,57 CC mei 2014.doc pagina 52

55 Tabel C.5.4 Gebruik van beschermende kleding (aanvullend op dienstkleding) tijdens overschenken van urine van kuurpatiënten op de verpleegafdeling. Gebruik van beschermende kleding (aanvullend op dienstkleding) tijdens het overschenken van urine van kuurpatiënten op de verpleegafdeling (in %) N.v.t. Draagt u beschermende kleding? ,00 27,86 17,14 Zo ja, wat voor beschermende kleding? N Altijd Vaak Soms Nooit Handschoenen Schort met lange mouw 77 18,18 3,90 15,58 62,34 Schort met korte mouw 77 1,30 1,30 1,30 96,10 Onderarmbescherming Mondmasker (FFP2 of FFP3) 77 20,78 6,49 7,79 64,94 Chirurgisch mondmasker 77 3,90 5,19 3,90 87,01 Veiligheidsbril 77 7,79-10,39 81,82 Anders 77 1,30-1,30 97,40 Anders: Desinfectie van de handen; mondmasker N = aantal antwoorden, N.v.t. = niet van toepassing Tabel C.5.5 Reiniging handen na overschenken van urine van kuurpatiënten op de verpleegafdeling Reiniging handen na het overschenken van urine van kuurpatiënten op de verpleegafdeling (in %) N Altijd Vaak Soms Nooit Wast u uw handen na werkhandeling? ,71 10,00 7,14 12,14 Tabel C.5.6 Veranderingen in de afgelopen vijf jaar bij het overschenken van urine van kuurpatiënten in de risicoperiode. Hebben er de afgelopen vijf jaren, of sinds u in dit ziekenhuis werkzaam bent, duidelijke veranderingen plaatsgevonden bij het overschenken van urine van kuurpatiënten in de risicoperiode? ( %) Hebben duidelijke veranderingen plaatsgevonden? ,00 85,00 Zo ja, welke veranderingen? MTX, zuurgraad urine: niet meer zelf meten van ph maar middels stickje minder vaak standaard urine verzamelen gesloten systeem; vacutainer vochtbalans: wegen patiënt nieuwe richtlijnen/aanpassen protocol diurese meten beschermende handschoenen pipetgebruik betere techniek/materiaal mondmasker bij overschenken onderarmbescherming persoonlijke veiligheid bevorderen flowkast catheteropvangzakken 2 liter; geheel in SZA-bak CC mei 2014.doc pagina 53

56 C.6 Afhalen beddengoed van kuurpatiënten in de risicoperiode Tabel C.6.1 Frequentie en duur van werkhandeling: Afhalen beddengoed van kuurpatiënten in de risicoperiode. Afhalen beddengoed van kuurpatiënten in de risicoperiode (in %) Heeft u het laatste half jaar beddengoed afgehaald bij kuurpatiënten in de risicoperiode? Afhalen beddengoed van kuurpatiënten in de risicoperiode ,13 5,87 N AM sd min max Aantal keer gemiddeld per week ,86 10, Gemiddelde duur per keer (in minuten) 318 6,01 4,08 0,1 30 N = aantal antwoorden, AM = rekenkundig gemiddelde, sd = standaard deviatie, min: laagste waarde, max = hoogste waarde Tabel C.6.2 Gebruik van beschermende kleding (aanvullend op dienstkleding) tijdens afhalen beddengoed van kuurpatiënten in de risicoperiode. Gebruik van beschermende kleding (aanvullend op dienstkleding) tijdens afhalen beddengoed van kuurpatiënten in de risicoperiode (in %) Draagt u beschermende kleding? ,52 34,48 Zo ja, wat voor beschermende kleding? N Altijd Vaak Soms Nooit Handschoenen ,39 4,78 2,39 1,44 Schort met lange mouw ,10 5,26 12,44 62,20 Schort met korte mouw 209 1,91 0,48 4,31 93,30 Onderarmbescherming 209 0,96-1,44 97,61 Mondmasker (FFP2 of FFP3) 209 1,91 1,91 11,00 85,17 Chirurgisch mondmasker 209 1,91 3,35 5,74 89,00 Veiligheidsbril 209 0,96-2,87 96,17 Anders ,44 98,56 Anders: mondmasker bij isolatie N = aantal antwoorden, N.v.t. = niet van toepassing Tabel C.6.3 Reiniging handen na afhalen beddengoed van kuurpatiënten in de risicoperiode. Reiniging handen na afhalen beddengoed van kuurpatiënten in de risicoperiode (in %) N Altijd Vaak Soms Nooit Wast u uw handen na werkhandeling? ,45 16,61 20,69 17,24 CC mei 2014.doc pagina 54

57 Tabel C.6.4 Veranderingen in de afgelopen vijf jaar bij het afhalen van beddengoed van kuurpatiënten in de risicoperiode Hebben er de afgelopen vijf jaren, of sinds u in dit ziekenhuis werkzaam bent, duidelijke veranderingen plaatsgevonden bij het bij het afhalen beddengoed van kuurpatiënten in de risicoperiode? ( %) Hebben duidelijke veranderingen plaatsgevonden? ,30 83,70 Zo ja, welke veranderingen? speciale waszakken markering cytostatica handschoenen dragen overschort beddengoed als niet besmet beschouwd: gewone waszak (dagbehandeling) geen handschoenen (dagbehandeling) bed opmaken zonder handschoenen bed opmaken met handschoenen protocollen patiënt voorlichting e-learning C.7 Wassen van kuurpatiënt in de risicoperiode aan bed Tabel C.7.1 Frequentie en duur van werkhandeling: Wassen van kuurpatiënt in de risicoperiode aan bed. Wassen van kuurpatiënten in de risicoperiode aan bed (in %) Heeft u het laatste half jaar kuurpatiënten in de risicoperiode aan bed gewassen (in %)? ,43 41,57 Wassen van kuurpatiënten in de risicoperiode aan bed N AM sd min max Aantal keer gemiddeld per week 194 2,39 2, Gemiddelde duur per keer (in minuten) ,74 7, N = aantal antwoorden, AM = rekenkundig gemiddelde, sd = standaard deviatie, min: laagste waarde, max = hoogste waarde Tabel C.7.2 Wijze van wassen van kuurpatiënt aan bed Hoe wast u een kuurpatiënt aan bed? (in %) N Altijd Vaak Soms Nooit Met kant en klare vochtige doekjes ,58 36,46 20,83 3,13 Met water en een washandje 193 4,66 28,50 38,34 28,50 Anders 192-2,60 7,81 89,58 Anders: bad, douche CC mei 2014.doc pagina 55

58 Tabel C.7.3 Gebruik van beschermende kleding (aanvullend op dienstkleding) tijdens wassen van kuurpatiënt in de risicoperiode aan bed. Gebruik van beschermende kleding (aanvullend op dienstkleding) tijdens wassen van kuurpatiënt in de risicoperiode aan bed (in %) Draagt u beschermende kleding? ,36 32,64 Zo ja, wat voor beschermende kleding? N Altijd Vaak Soms Nooit Handschoenen ,00 3,85 4,62 1,54 Schort met lange mouw ,00 8,46 22,31 39,23 Schort met korte mouw 130 0,77 3,85 4,62 90,77 Onderarmbescherming 130 3,08-2,31 94,62 Mondmasker (FFP2 of FFP3) 130 0,77 4,62 15,38 79,23 Chirurgisch mondmasker 130 3,08 7,69 5,38 83,85 Veiligheidsbril 130 1,54-1,54 96,92 Anders 130-0,77 1,54 97,69 Anders: schoenbeschermers; plastic schort N = aantal antwoorden, N.v.t. = niet van toepassing Tabel C.7.4 Reiniging handen na wassen van kuurpatiënten in de risicoperiode aan bed. Reiniging handen na wassen van kuurpatiënten in de risicoperiode aan bed (in %) N Altijd Vaak Soms Nooit Wast u uw handen na werkhandeling? ,66 13,99 16,06 8,29 Tabel C.7.5 Veranderingen in de afgelopen vijf jaar bij het wassen van kuurpatiënten in de risicoperiode aan bed. Hebben er de afgelopen vijf jaren, of sinds u in dit ziekenhuis werkzaam bent, duidelijke veranderingen plaatsgevonden bij het wassen van kuurpatiënten in de risicoperiode aan bed? ( %) Hebben duidelijke veranderingen plaatsgevonden? ,54 84,46 Zo ja, welke veranderingen? kant en klare wasdoekjes handschoenen overschorten onderarmbescherming CC mei 2014.doc pagina 56

59 C.8 Helpen van kuurpatiënt in de risicoperiode met douchen Tabel C.8.1 Frequentie en duur van werkhandeling: Helpen van kuurpatiënt in de risicoperiode met douchen. Helpen van kuurpatiënten in de risicoperiode met douchen (in %) Heeft u het laatste half jaar een kuurpatiënten de risicoperiode geholpen met douchen (in %)? Helpen van kuurpatiënten in de risicoperiode met douchen ,28 58,72 N AM sd min max Aantal keer gemiddeld per week 135 2,32 2, Gemiddelde duur per keer (in minuten) ,21 7, N = aantal antwoorden, AM = rekenkundig gemiddelde, sd = standaard deviatie, min: laagste waarde, max = hoogste waarde Tabel C.8.2 Gebruik van beschermende kleding (aanvullend op dienstkleding) tijdens helpen van kuurpatiënt in de risicoperiode met douchen. Gebruik van beschermende kleding (aanvullend op dienstkleding) tijdens helpen van kuurpatiënt in de risicoperiode met douchen (in %) Draagt u beschermende kleding? ,22 37,78 Zo ja, wat voor beschermende kleding? N Altijd Vaak Soms Nooit Handschoenen 84 90,48 2,38 4,76 2,38 Schort met lange mouw 84 34,52 3,57 20,24 41,67 Schort met korte mouw 84-1,19 4,76 94,05 Onderarmbescherming 84 1,19 1,19 1,19 96,43 Mondmasker (FFP2 of FFP3) 84 2,38 1,19 11,90 84,52 Chirurgisch mondmasker 84 1,19 2,38 7,14 89,29 Veiligheidsbril ,19 98,81 Anders 84 1,19-2,38 96,43 Anders: gebeurd zelden; mondmasker ivm isolatie; schoenbeschermers; plastic schort; gebeurd zelden N = aantal antwoorden, N.v.t. = niet van toepassing Tabel C.8.3 Reiniging handen na helpen van kuurpatiënten in de risicoperiode met douchen. Reiniging handen na helpen van kuurpatiënten in de risicoperiode met douchen (in %) N Altijd Vaak Soms Nooit Wast u uw handen na werkhandeling? ,04 17,78 16,30 8,89 CC mei 2014.doc pagina 57

60 Tabel C.8.4 Veranderingen in de afgelopen vijf jaar bij het helpen van kuurpatiënten in de risicoperiode met douchen. Hebben er de afgelopen vijf jaren, of sinds u in dit ziekenhuis werkzaam bent, duidelijke veranderingen plaatsgevonden tijdens het helpen van kuurpatiënten in de risicoperiode met douchen? ( %) Hebben duidelijke veranderingen plaatsgevonden? 135 5,19 94,81 Zo ja, welke veranderingen? handschoenen schort ruimere doucheruimte protocol venflons worden niet afgekoppeld C.9 Ophalen van volle urinalen, braakbekkens, bokalen en/of emmertjes van de postoel van kuurpatiënten en naar po-spoeler brengen Tabel C.9.1 Frequentie en duur van werkhandeling: Ophalen van volle urinalen, braakbekkens, bokalen en/of emmertjes van de po-stoel van kuurpatiënten en naar po-spoeler brengen Ophalen volle urinalen, braakbekkens, bokalen en/of emmertjes en overbrengen naar po-spoeler (in %) Heeft u het laatste half jaar volle urinalen, braakbekkens, bokalen en/of emmertjes van kuurpatiënt overgebracht naar po-spoeler? (in %) Ophalen volle urinalen, braakbekkens, bokalen en/of emmertjes en overbrengen naar po-spoeler ,63 14,38 N AM sd min max Aantal keer gemiddeld per week ,96 13, Gemiddelde duur per keer (in minuten) 274 4,45 2, N = aantal antwoorden, AM = rekenkundig gemiddelde, sd = standaard deviatie, min: laagste waarde, max = hoogste waarde Tabel C.9.2 Gebruik van beschermende kleding (aanvullend op dienstkleding) tijdens het ophalen van volle urinalen, braakbekkens, bokalen en/of emmertjes van de po-stoel van kuurpatiënten en het overbrengen naar de po-spoeler. Gebruik van beschermende kleding (aanvullend op dienstkleding) tijdens het ophalen volle urinalen, braakbekkens, bokalen en/of emmertjes en het overbrengen naar po-spoeler in %) Draagt u beschermende kleding? ,99 27,01 Zo ja, wat voor beschermende kleding? N Altijd Vaak Soms Nooit Handschoenen ,00 3, Schort met lange mouw 200 7,50 6,65 18,00 68,00 Schort met korte mouw 200 1,50 0,50 4,00 94,00 Onderarmbescherming 200 0,50-2,00 97,00 Mondmasker (FFP2 of FFP3) 200 4,50 5,00 14,00 76,50 Chirurgisch mondmasker 200 4,00 2,50 8,50 85,00 CC mei 2014.doc pagina 58

61 Veiligheidsbril 200 4,50 1,00 4,00 90,50 Anders 200 1,00 0,50 2,00 96,50 Anders: Anders: urinaal afsluiten, braakbakje in afgesloten zakje; mondmasker; schort blijft op patiëntenkamer; soms geen tijd om beschermende kleding aan te trekken ivm acute situatie N = aantal antwoorden, N.v.t. = niet van toepassing Tabel C.9.3 Reiniging handen na het ophalen van volle urinalen, braakbekkens, bokalen en/of emmertjes van de po-stoel van kuurpatiënten en het overbrengen naar de pospoeler. Reiniging handen na het ophalen volle urinalen, braakbekkens, bokalen en/of emmertjes en het overbrengen naar po-spoeler (in %) N Altijd Vaak Soms Nooit Wast u uw handen na werkhandeling? ,15 14,23 13,14 5,47 Tabel C.9.4 Veranderingen in de afgelopen vijf jaar bij het ophalen van volle urinalen, braakbekkens, bokalen en/of emmertjes van de po-stoel van kuurpatiënten en het overbrengen naar de po-spoeler. Hebben er de afgelopen vijf jaren, of sinds u in dit ziekenhuis werkzaam bent, duidelijke veranderingen plaatsgevonden bij het ophalen van volle urinalen, braakbekkens, bokalen en/of emmertjes van de po-stoel van kuurpatiënten en het overbrengen naar de po-spoeler? ( %) Hebben duidelijke veranderingen plaatsgevonden? ,87 86,13 Zo ja, welke veranderingen? minder po s en urinalen door beleid braakzakjes ipv bekkentjes altijd afgesloten/ingepakt vervoeren luiers in afgesloten zakjes flowkast nieuwe pospoeler handschoenen schort mondmasker veiligheidsbril slechte nierbekken, minder stevig afstand pospoeler lang door defecte pospoeler zelf legen stoma aanpassing protocol CC mei 2014.doc pagina 59

62 C.10 Afnemen van bloed bij kuurpatiënt Tabel C.10.1 Frequentie en duur van werkhandeling: Afnemen van bloed bij kuurpatiënt. Afnemen van bloed bij kuurpatiënt (in %) Heeft u het laatste half jaar bloed afgenomen bij kuurpatiënt? (in %) ,60 16,40 Afnemen van bloed bij kuurpatiënt N AM sd min max Aantal keer gemiddeld per week 263 6,30 7, Gemiddelde duur per keer (in minuten) 263 8,24 4, N = aantal antwoorden, AM = rekenkundig gemiddelde, sd = standaard deviatie, min: laagste waarde, max = hoogste waarde Tabel C.10.2 Wijze van afnemen bloed bij kuurpatiënten. Op welke wijze neemt u bloed af bij kuurpatiënten? (in %) N Vaak Soms Nooit Gesloten systeem ,89 13,21 4,91 Open afname ,87 47,55 33,58 Anders: Anders: Via PAC Tabel C.10.3 Gebruik van beschermende kleding (aanvullend op dienstkleding) tijdens het afnemen van bloed bij kuurpatiënt. Gebruik van beschermende kleding (aanvullend op dienstkleding) tijdens het afnemen van bloed bij kuurpatiënt (in %) Draagt u beschermende kleding? ,89 38,11 Zo ja, wat voor beschermende kleding? N Altijd Vaak Soms Nooit Handschoenen ,29 3,66 3,05 - Schort met lange mouw ,29 3,66 8,54 69,51 Schort met korte mouw 164 1,22-4,88 93,92 Onderarmbescherming 164 0, ,39 Mondmasker (FFP2 of FFP3) 164 2,44 3,66 8,54 85,37 Chirurgisch mondmasker 164 3,66 4,88 4,88 86,59 Veiligheidsbril 164 0,61-1,22 98,17 Anders Anders: - N = aantal antwoorden, N.v.t. = niet van toepassing Tabel C.10.4 Reiniging handen na het afnemen van bloed bij kuurpatiënt. Reiniging handen na het afnemen van bloed bij kuurpatiënt (in %) N Altijd Vaak Soms Nooit Wast u uw handen na werkhandeling? ,70 15,85 20,00 12,45 CC mei 2014.doc pagina 60

63 Tabel C.10.5 Veranderingen in de afgelopen vijf jaar bij het afnemen van bloed bij kuurpatiënten. Hebben er de afgelopen vijf jaren, of sinds u in dit ziekenhuis werkzaam bent, duidelijke veranderingen plaatsgevonden bij het afnemen van bloed bij kuurpatiënten? ( %) Hebben duidelijke veranderingen plaatsgevonden? ,58 86,42 Zo ja, welke veranderingen? gesloten systeem, veiligere materialen handschoenen schort etikettering bloedbuis aanpassen protocol C.11 Verzorgen van wonden bij kuurpatiënten in risicoperiode Tabel C.11.1 Frequentie en duur van werkhandeling: Verzorgen van wonden bij kuurpatiënten. Verzorgen van wonden bij kuurpatiënten (in %) Heeft u het laatste half jaar wonden verzorgd bij kuurpatiënten? (in %) ,43 73,57 Verzorgen van wonden bij kuurpatiënten N AM sd min max Aantal keer gemiddeld per week 83 1,24 2, Gemiddelde duur per keer (in minuten) 83 13,57 9, N = aantal antwoorden, AM = rekenkundig gemiddelde, sd = standaard deviatie, min: laagste waarde, max = hoogste waarde Tabel C.11.2 Gebruik van beschermende kleding (aanvullend op dienstkleding) tijdens het verzorgen van een wond bij kuurpatiënt. Gebruik van beschermende kleding (aanvullend op dienstkleding) tijdens het verzorgen van wonden bij kuurpatiënt (in %) Draagt u beschermende kleding? 83 73,49 26,51 Zo ja, wat voor beschermende kleding? N Altijd Vaak Soms Nooit Handschoenen 61 98,36 1, Schort met lange mouw 61 18,03 6,56 22,95 52,46 Schort met korte mouw 61 1,64 1,64 4,92 91,80 Onderarmbescherming 61 1, ,36 Mondmasker (FFP2 of FFP3) 61 3,28 4,91 16,39 75,41 Chirurgisch mondmasker 61-4,92 8,20 86,89 Veiligheidsbril 61 1,64-9,84 88,52 Anders ,64 98,36 Anders: mondmasker bij isolatie patiënt; beschermende kleding afhankelijk van handeling bij wondverzorging N = aantal antwoorden, N.v.t. = niet van toepassing CC mei 2014.doc pagina 61

64 Tabel C.11.3 Reiniging handen na het verzorgen van een wond bij kuurpatiënt. Reiniging handen na het verzorgen van een wond bij kuurpatiënt (in %) N Altijd Vaak Soms Nooit Wast u uw handen na werkhandeling? 83 75,90 14,46 7,23 2,41 Tabel C.11.4 Veranderingen in de afgelopen vijf jaar bij het verzorgen van wonden bij kuurpatiënten. Hebben er de afgelopen vijf jaren, of sinds u in dit ziekenhuis werkzaam bent, duidelijke veranderingen plaatsgevonden bij het verzorgen van wonden bij kuurpatiënten? ( %) Hebben duidelijke veranderingen plaatsgevonden? 83 4,82 95,18 Zo ja, welke veranderingen? andere wondmaterialen schorten C.12 Uitzuigen van sputum bij kuurpatiënten in risicoperiode Tabel C.12.1 Frequentie en duur van werkhandeling: Uitzuigen sputum bij kuurpatiënten. Uitzuigen sputum bij kuurpatiënten (in %) Heeft u het laatste half jaar sputum uitgezogen bij kuurpatiënten? (in %) 314 7,01 92,99 Uitzuigen sputum bij kuurpatiënten N AM sd min max Aantal keer gemiddeld per week 22 0,71 0,5 0 2 Gemiddelde duur per keer (in minuten) 22 7,36 4, N = aantal antwoorden, AM = rekenkundig gemiddelde, sd = standaard deviatie, min: laagste waarde, max = hoogste waarde Tabel C.12.2 Gebruik van beschermende kleding (aanvullend op dienstkleding) tijdens het uitzuigen van sputum bij kuurpatiënt. Gebruik van beschermende kleding (aanvullend op dienstkleding) tijdens het uitzuigen van sputum bij kuurpatiënt (in %) Draagt u beschermende kleding? 22 77,27 22,73 Zo ja, wat voor beschermende kleding? N Altijd Vaak Soms Nooit Handschoenen 17 94,12 5, Schort met lange mouw 17 17,65 17,65 11,76 52,94 Schort met korte mouw Onderarmbescherming Mondmasker (FFP2 of FFP3) 17 17,65 11,76 11,76 58,82 Chirurgisch mondmasker 17 5,88 5,88-88,24 Veiligheidsbril 17 5,88 5,88 11,76 76,47 Anders Anders: - N = aantal antwoorden, N.v.t. = niet van toepassing CC mei 2014.doc pagina 62

65 Tabel C.12.3 Reiniging handen na het uitzuigen van sputum bij kuurpatiënt. Reiniging handen na het uitzuigen van sputum bij kuurpatiënt (in %) N Altijd Vaak Soms Nooit Wast u uw handen na werkhandeling? 22 59,09 13,64 18,18 9,09 Tabel C.12.4 Veranderingen in de afgelopen vijf jaar bij het uitzuigen van sputum bij kuurpatiënten. Hebben er de afgelopen vijf jaren, of sinds u in dit ziekenhuis werkzaam bent, duidelijke veranderingen plaatsgevonden bij het uitzuigen van sputum bij kuurpatiënten? ( %) Hebben duidelijke veranderingen plaatsgevonden? 22 9,09 90,91 Zo ja, welke veranderingen? via uitzuigapparaat schort, bril, mondmasker C.13 Nemen van puncties bij kuurpatiënten in risicoperiode Tabel C.13.1 Frequentie en duur van werkhandeling: Nemen van puncties bij kuurpatiënten. Nemen van puncties bij kuurpatiënten (in %) Heeft u het laatste half jaar puncties genomen bij kuurpatiënten? (in %) ,44 66,56 Nemen van puncties bij kuurpatiënten N AM sd min max Aantal keer gemiddeld per week 105 1,67 3, Gemiddelde duur per keer (in minuten) ,77 18, N = aantal antwoorden, AM = rekenkundig gemiddelde, sd = standaard deviatie, min: laagste waarde, max = hoogste waarde Tabel C.13.2 Soort puncties bij kuurpatiënten. Welk soort puncties neemt u bij kuurpatiënten? (in %) N Altijd Vaak Soms Nooit Lumbale punctie ,45 46,23 11,32 Pleurapunctie 106-0,94 12,26 86,79 Beenmergpunctie ,64 37,36 50,00 Anders 106-9,43 16,04 74,53 Anders: enkel assisteren; ascitespunctie; omaya drain; botboring; venapunctie; Rickhampunktie; huidbiopt CC mei 2014.doc pagina 63

66 Tabel C.13.3 Gebruik van beschermende kleding (aanvullend op dienstkleding) tijdens het nemen van punctie bij kuurpatiënt. Gebruik van beschermende kleding (aanvullend op dienstkleding) tijdens het nemen van punctie bij kuurpatiënt (in %) Draagt u beschermende kleding? ,71 34,29 Zo ja, wat voor beschermende kleding? N Altijd Vaak Soms Nooit Handschoenen 69 94,20 1,45 2,90 1,45 Schort met lange mouw 69 24,64-15,94 59,42 Schort met korte mouw 69 2,90-5,80 91,30 Onderarmbescherming 69 1, ,55 Mondmasker (FFP2 of FFP3) ,49 85,51 Chirurgisch mondmasker 69 2,90 1,45 7,25 88,41 Veiligheidsbril ,45 98,55 Anders 69 1,45-1,45 97,10 Anders: muts; enkel schort bij toediening lumbaal, niet bij diagnostische lumbaalpuncties N = aantal antwoorden, N.v.t. = niet van toepassing Tabel C.13.4 Reiniging handen na het nemen van punctie bij kuurpatiënt. Reiniging handen na het nemen van punctie bij kuurpatiënt (in %) N Altijd Vaak Soms Nooit Wast u uw handen na werkhandeling? ,43 17,14 20,00 11,43 Tabel C.13.5 Veranderingen in de afgelopen vijf jaar bij het nemen van puncties bij kuurpatiënten. Hebben er de afgelopen vijf jaren, of sinds u in dit ziekenhuis werkzaam bent, duidelijke veranderingen plaatsgevonden bij het nemen van puncties bij kuurpatiënten? ( %) Hebben duidelijke veranderingen plaatsgevonden? 105 6,67 93,33 Zo ja, welke veranderingen? gesloten systeem protocollen vaker op OK CC mei 2014.doc pagina 64

67 C.14 Schoonmaakwerkzaamheden in gemarkeerde cytostatica ruimtes Gemarkeerde cytostatica ruimtes omvatten o.a. verpleegkamers, spoelkamers en medicijnkamers. Tabel C.14.1 Frequentie en duur van werkhandeling: Schoonmaakwerkzaamheden in gemarkeerde cytostatica ruimtes. Schoonmaakwerkzaamheden in gemarkeerde cytostatica ruimtes (in %) Heeft u het laatste half jaar schoonmaakwerkzaamheden verricht in gemarkeerde cytostatica ruimtes? (in %) Schoonmaakwerkzaamheden in gemarkeerde cytostatica ruimtes ,56 74,44 N AM sd min max Aantal keer gemiddeld per week 80 4,48 8,07 0,1 60 Gemiddelde duur per keer (in minuten) 80 11,38 7, N = aantal antwoorden, AM = rekenkundig gemiddelde, sd = standaard deviatie, min: laagste waarde, max = hoogste waarde Tabel C.14.2 Gebruik van beschermende kleding (aanvullend op dienstkleding) tijdens schoonmaakwerkzaamheden in gemarkeerde cytostatica ruimtes. Gebruik van beschermende kleding (aanvullend op dienstkleding) tijdens schoonmaakwerkzaamheden in gemarkeerde cytostatica ruimtes (in %) Draagt u beschermende kleding? 80 68,75 31,25 Zo ja, wat voor beschermende kleding? N Altijd Vaak Soms Nooit Handschoenen 55 92,73 5,45 1,82 - Schort met lange mouw 55 10,91 3,64 14,55 70,91 Schort met korte mouw ,09 90,91 Onderarmbescherming ,64 96,36 Mondmasker (FFP2 of FFP3) 55 5,45-7,27 87,27 Chirurgisch mondmasker 55 1,82-9,09 89,09 Veiligheidsbril 55 1,82 1,82 7,27 89,09 Anders ,64 96,36 Anders: slofjes voor schoenen N = aantal antwoorden, N.v.t. = niet van toepassing Tabel C.14.3 Reiniging handen na schoonmaakwerkzaamheden in gemarkeerde cytostatica ruimtes. Reiniging handen na schoonmaakwerkzaamheden in gemarkeerde cytostatica ruimtes (in %) N Altijd Vaak Soms Nooit Wast u uw handen na werkhandeling? 80 51,52 26,25 13,75 8,75 CC mei 2014.doc pagina 65

68 Tabel C.14.4 Veranderingen in de afgelopen vijf jaar bij het schoonmaken in gemarkeerde cytostatica ruimtes. Hebben er de afgelopen vijf jaren, of sinds u in dit ziekenhuis werkzaam bent, duidelijke veranderingen plaatsgevonden bij het schoonmaken in gemarkeerde cytostatica ruimtes? ( %) Hebben duidelijke veranderingen plaatsgevonden? 80 6,25 93,75 Zo ja, welke veranderingen? richtlijnen microvezeldoekjes C.15 Schoonmaakwerkzaamheden van sanitair van kuurpatiënten in de risicoperiode Tabel C.15.1 Frequentie en duur van werkhandeling: Schoonmaakwerkzaamheden van sanitair van kuurpatiënten in de risicoperiode. Schoonmaakwerkzaamheden van sanitair van kuurpatiënten in de risicoperiode (in %) Heeft u het laatste half jaar sanitair schoongemaakt van kuurpatiënten in de risicoperiode? (in %) Schoonmaakwerkzaamheden van sanitair van kuurpatiënten in de risicoperiode ,50 88,50 N AM sd min max Aantal units per week 36 1,17 1, Gemiddelde duur per sanitaire unit (in minuten) 36 9,11 6, N = aantal antwoorden, AM = rekenkundig gemiddelde, sd = standaard deviatie, min: laagste waarde, max = hoogste waarde Tabel C.15.2 Gebruik van beschermende kleding (aanvullend op dienstkleding) tijdens schoonmaakwerkzaamheden van sanitair van kuurpatiënten in de risicoperiode. Gebruik van beschermende kleding (aanvullend op dienstkleding) tijdens schoonmaakwerkzaamheden van sanitair van kuurpatiënten in de risicoperiode (in %) Draagt u beschermende kleding? 36 77,78 22,22 Zo ja, wat voor beschermende kleding? N Altijd Vaak Soms Nooit Handschoenen Schort met lange mouw 28 25,00 10,71 17,86 46,43 Schort met korte mouw 28 3,57-7,14 89,29 Onderarmbescherming ,57 96,43 Mondmasker (FFP2 of FFP3) 28 7,14-10,71 82,14 Chirurgisch mondmasker 28 7,14 7,14 7,14 78,57 Veiligheidsbril 28 7,14-17,86 75,00 Anders ,14 92,86 Anders: slofjes voor schoenen N = aantal antwoorden, N.v.t. = niet van toepassing CC mei 2014.doc pagina 66

69 Tabel C.15.3 Reiniging handen na schoonmaakwerkzaamheden van sanitair van kuurpatiënten in de risicoperiode. Reiniging handen na schoonmaakwerkzaamheden van sanitair van kuurpatiënten in de risicoperiode (in %) N Altijd Vaak Soms Nooit Wast u uw handen na werkhandeling? 36 66,67 13,89 19,44 - Tabel C.15.4 Veranderingen in de afgelopen vijf jaar bij het schoonmaken van sanitair van kuurpatiënten in de risicoperiode. Hebben er de afgelopen vijf jaren, of sinds u in dit ziekenhuis werkzaam bent, duidelijke veranderingen plaatsgevonden bij het schoonmaken van sanitair van kuurpatiënten? ( %) Hebben duidelijke veranderingen plaatsgevonden? 36 5,56 94,44 Zo ja, welke veranderingen? beter instructies aan schoonmaak andere schoonmaakmiddelen bij verschillende kuren CC mei 2014.doc pagina 67

70 D. Resultaten vragenlijstonderzoek - Zorgassistenten Hieronder staan de antwoorden van de zorgassistenten op vragen over de frequentie, duur, de aard van de werkzaamheden en de gebruikte beschermingsmaatregelen per werkhandeling met mogelijke blootstelling aan cytostatica. D.4 Vervangen van opvangzakken bij kuurpatiënten in de risicoperiode Bij kuurpatiënten worden periodiek opvangzakken voor excreta en lichaamsvocht zoals urine, wondvocht, ascites, pleuravocht, vervangen. Tabel D.4.1 Frequentie en duur van werkhandeling: Vervangen van opvangzakken bij kuurpatiënten in de risicoperiode. Vervangen van opvangzakken bij kuurpatiënten in de risicoperiode (in %) Heeft u het laatste half jaar opvangzakken vervangen bij kuurpatiënten in de risicoperiode? Vervangen opvangzakken bij kuurpatiënten in de risicoperiode 5 80,00 20,00 N AM sd min max Aantal keer gemiddeld per week 4 1,25 0, Gemiddelde duur per keer (in minuten) 4 4,25 1, N = aantal antwoorden, AM = rekenkundig gemiddelde, sd = standaard deviatie, min: laagste waarde, max = hoogste waarde Tabel D.4.2 Gebruik van beschermende kleding (aanvullend op dienstkleding) tijdens vervangen van opvangzakken bij kuurpatiënten in de risicoperiode. Gebruik van beschermende kleding (aanvullend op dienstkleding) tijdens vervangen van opvangzakken bij kuurpatiënten in de risicoperiode (in %) Draagt u beschermende kleding? Zo ja, wat voor beschermende kleding? N Altijd Vaak Soms Nooit Handschoenen Schort met lange mouw 2 50,00 50, Schort met korte mouw Onderarmbescherming Mondmasker (FFP2 of FFP3) 2 50,00 50, Chirurgisch mondmasker Veiligheidsbril Anders 2 50, ,00 Anders: schoenbeschermers N = aantal antwoorden CC mei 2014.doc pagina 68

71 Tabel D.4.3 Reiniging handen na het vervangen van opvangzakken bij kuurpatiënten in de risicoperiode. Reiniging handen na het vervangen van opvangzakken bij kuurpatiënten in de risicoperiode (in %) N Altijd Vaak Soms Nooit Wast u uw handen na werkhandeling? Tabel D.4.4 Veranderingen in de afgelopen vijf jaar bij het vervangen van opvangzakken bij kuurpatiënten in de risicoperiode. Hebben er de afgelopen vijf jaren, of sinds u in dit ziekenhuis werkzaam bent, duidelijke veranderingen plaatsgevonden bij het vervangen van opvangzakken bij kuurpatiënten in de risicoperiode? (%) Hebben duidelijke veranderingen plaatsgevonden? 4 25,00 75,00 Zo ja, welke veranderingen? 3 liter opvangzakken chemoton vlakbij patiënt halen D.5 Overschenken van urine van kuurpatiënten in de risicoperiode Tabel D.5.1 Frequentie en duur van werkhandeling: Overschenken van urine van kuurpatiënten in de risicoperiode. Overschenken van urine van kuurpatiënten in de risicoperiode (in %) Heeft u het laatste half jaar urine overgeschonken van kuurpatiënten in de risicoperiode? Overschenken van urine van kuurpatiënten in de risicoperiode 5 40,00 60,00 N AM sd min max Aantal keer gemiddeld per maand Gemiddelde duur per keer (in minuten) N = aantal antwoorden, AM = rekenkundig gemiddelde, sd = standaard deviatie, min: laagste waarde, max = hoogste waarde Tabel D.5.2 Plaats van overschenken urine van kuurpatiënten. Plaats van overschenken urine van kuurpatiënten (in %) N Altijd Vaak Soms Nooit In een veiligheidswerkbank of zuurkast Op een werkblad op de verpleegafdeling (zonder afzuiging) Op een werkblad op de verpleegafdeling (met afzuiging) Anders Anders: - CC mei 2014.doc pagina 69

72 Tabel D.5.3 Gebruik van beschermende kleding (aanvullend op dienstkleding) tijdens overschenken van urine van kuurpatiënten in veiligheidswerkbank of zuurkast. Gebruik van beschermende kleding (aanvullend op dienstkleding) tijdens het overschenken van urine van kuurpatiënten in veiligheidswerkbank of zuurkast (in %) N.v.t. Draagt u beschermende kleding? Zo ja, wat voor beschermende kleding? N Altijd Vaak Soms Nooit Handschoenen Schort met lange mouw Schort met korte mouw Onderarmbescherming Mondmasker (FFP2 of FFP3) Chirurgisch mondmasker Veiligheidsbril Anders Anders: - N = aantal antwoorden, N.v.t. = niet van toepassing Tabel D.5.4 Reiniging handen na overschenken van urine van kuurpatiënten in veiligheidswerkbank of zuurkast. Reiniging handen na het overschenken van urine van kuurpatiënten in veiligheidswerkbank of zuurkast (in %) N Altijd Vaak Soms Nooit Wast u uw handen na werkhandeling? Tabel D.5.4 Gebruik van beschermende kleding (aanvullend op dienstkleding) tijdens overschenken van urine van kuurpatiënten op de verpleegafdeling. Gebruik van beschermende kleding (aanvullend op dienstkleding) tijdens het overschenken van urine van kuurpatiënten op de verpleegafdeling (in %) N.v.t. Draagt u beschermende kleding? Zo ja, wat voor beschermende kleding? N Altijd Vaak Soms Nooit Handschoenen Schort met lange mouw Schort met korte mouw Onderarmbescherming Mondmasker (FFP2 of FFP3) Chirurgisch mondmasker Veiligheidsbril Anders Anders: - N = aantal antwoorden, N.v.t. = niet van toepassing CC mei 2014.doc pagina 70

73 Tabel D.5.5 Reiniging handen na overschenken van urine van kuurpatiënten op de verpleegafdeling Reiniging handen na het overschenken van urine van kuurpatiënten op de verpleegafdeling (in %) N Altijd Vaak Soms Nooit Wast u uw handen na werkhandeling? Tabel D.5.6 Veranderingen in de afgelopen vijf jaar bij het overschenken van urine van kuurpatiënten in de risicoperiode. Hebben er de afgelopen vijf jaren, of sinds u in dit ziekenhuis werkzaam bent, duidelijke veranderingen plaatsgevonden bij het overschenken van urine van kuurpatiënten in de risicoperiode? ( %) Hebben duidelijke veranderingen plaatsgevonden? D.6 Afhalen beddengoed van kuurpatiënten in de risicoperiode Tabel D.6.1 Frequentie en duur van werkhandeling: Afhalen beddengoed van kuurpatiënten in de risicoperiode. Afhalen beddengoed van kuurpatiënten in de risicoperiode (in %) Heeft u het laatste half jaar beddengoed afgehaald bij kuurpatiënten in de risicoperiode? Afhalen beddengoed van kuurpatiënten in de risicoperiode N AM sd min max Aantal keer gemiddeld per week , Gemiddelde duur per keer (in minuten) 4 5,25 3, N = aantal antwoorden, AM = rekenkundig gemiddelde, sd = standaard deviatie, min: laagste waarde, max = hoogste waarde Tabel D.6.2 Gebruik van beschermende kleding (aanvullend op dienstkleding) tijdens afhalen beddengoed van kuurpatiënten in de risicoperiode. Gebruik van beschermende kleding (aanvullend op dienstkleding) tijdens afhalen beddengoed van kuurpatiënten in de risicoperiode (in %) Draagt u beschermende kleding? Zo ja, wat voor beschermende kleding? N Altijd Vaak Soms Nooit Handschoenen Schort met lange mouw Schort met korte mouw Onderarmbescherming Mondmasker (FFP2 of FFP3) Chirurgisch mondmasker Veiligheidsbril Anders Anders: - N = aantal antwoorden, N.v.t. = niet van toepassing CC mei 2014.doc pagina 71

74 Tabel D.6.3 Reiniging handen na afhalen beddengoed van kuurpatiënten in de risicoperiode. Reiniging handen na afhalen beddengoed van kuurpatiënten in de risicoperiode (in %) N Altijd Vaak Soms Nooit Wast u uw handen na werkhandeling? 4 75,00-25,00 - Tabel D.6.4 Veranderingen in de afgelopen vijf jaar bij het afhalen van beddengoed van kuurpatiënten in de risicoperiode Hebben er de afgelopen vijf jaren, of sinds u in dit ziekenhuis werkzaam bent, duidelijke veranderingen plaatsgevonden bij het bij het afhalen beddengoed van kuurpatiënten in de risicoperiode? ( %) Hebben duidelijke veranderingen plaatsgevonden? 5 25,00 75,00 Zo ja, welke veranderingen? altijd aparte waszakken voor besmet goed handschoenen aan D.7 Wassen van kuurpatiënt in de risicoperiode aan bed Tabel D.7.1 Frequentie en duur van werkhandeling: Wassen van kuurpatiënt in de risicoperiode aan bed. Wassen van kuurpatiënten in de risicoperiode aan bed (in %) Heeft u het laatste half jaar kuurpatiënten in de risicoperiode aan bed gewassen (in %)? 4 75,00 25,00 Wassen van kuurpatiënten in de risicoperiode aan bed N AM sd min max Aantal keer gemiddeld per week 3 4 4, Gemiddelde duur per keer (in minuten) N = aantal antwoorden, AM = rekenkundig gemiddelde, sd = standaard deviatie, min: laagste waarde, max = hoogste waarde Tabel D.7.2 Wijze van wassen van kuurpatiënt aan bed Hoe wast u een kuurpatiënt aan bed? (in %) N Altijd Vaak Soms Nooit Met kant en klare vochtige doekjes 3 66,67 33, Met water en een washandje ,33 66,67 Anders Anders: - CC mei 2014.doc pagina 72

75 Tabel D.7.3 Gebruik van beschermende kleding (aanvullend op dienstkleding) tijdens wassen van kuurpatiënt in de risicoperiode aan bed. Gebruik van beschermende kleding (aanvullend op dienstkleding) tijdens wassen van kuurpatiënt in de risicoperiode aan bed (in %) Draagt u beschermende kleding? 3 66,67 33,33 Zo ja, wat voor beschermende kleding? N Altijd Vaak Soms Nooit Handschoenen Schort met lange mouw Schort met korte mouw Onderarmbescherming Mondmasker (FFP2 of FFP3) Chirurgisch mondmasker Veiligheidsbril Anders Anders: - N = aantal antwoorden, N.v.t. = niet van toepassing Tabel D.7.4 Reiniging handen na wassen van kuurpatiënten in de risicoperiode aan bed. Reiniging handen na wassen van kuurpatiënten in de risicoperiode aan bed (in %) N Altijd Vaak Soms Nooit Wast u uw handen na werkhandeling? 3 66,67-33,33 - Tabel D.7.5 Veranderingen in de afgelopen vijf jaar bij het wassen van kuurpatiënten in de risicoperiode aan bed. Hebben er de afgelopen vijf jaren, of sinds u in dit ziekenhuis werkzaam bent, duidelijke veranderingen plaatsgevonden bij het wassen van kuurpatiënten in de risicoperiode aan bed? ( %) Hebben duidelijke veranderingen plaatsgevonden? D.8 Helpen van kuurpatiënt in de risicoperiode met douchen Tabel D.8.1 Frequentie en duur van werkhandeling: Helpen van kuurpatiënt in de risicoperiode met douchen. Helpen van kuurpatiënten in de risicoperiode met douchen (in %) Heeft u het laatste half jaar een kuurpatiënten de risicoperiode geholpen met douchen (in %)? Helpen van kuurpatiënten in de risicoperiode met douchen N AM sd min max Aantal keer gemiddeld per week Gemiddelde duur per keer (in minuten) N = aantal antwoorden, AM = rekenkundig gemiddelde, sd = standaard deviatie, min: laagste waarde, max = hoogste waarde CC mei 2014.doc pagina 73

76 Tabel D.8.2 Gebruik van beschermende kleding (aanvullend op dienstkleding) tijdens helpen van kuurpatiënt in de risicoperiode met douchen. Gebruik van beschermende kleding (aanvullend op dienstkleding) tijdens helpen van kuurpatiënt in de risicoperiode met douchen (in %) Draagt u beschermende kleding? Zo ja, wat voor beschermende kleding? N Altijd Vaak Soms Nooit Handschoenen Schort met lange mouw Schort met korte mouw Onderarmbescherming Mondmasker (FFP2 of FFP3) Chirurgisch mondmasker Veiligheidsbril Anders Anders: - N = aantal antwoorden, N.v.t. = niet van toepassing Tabel D.8.3 Reiniging handen na helpen van kuurpatiënten in de risicoperiode met douchen. Reiniging handen na helpen van kuurpatiënten in de risicoperiode met douchen (in %) N Altijd Vaak Soms Nooit Wast u uw handen na werkhandeling? Tabel D.8.4 Veranderingen in de afgelopen vijf jaar bij het helpen van kuurpatiënten in de risicoperiode met douchen. Hebben er de afgelopen vijf jaren, of sinds u in dit ziekenhuis werkzaam bent, duidelijke veranderingen plaatsgevonden tijdens het helpen van kuurpatiënten in de risicoperiode met douchen? ( %) Hebben duidelijke veranderingen plaatsgevonden? D.9 Ophalen van volle urinalen, braakbekkens, bokalen en/of emmertjes van de postoel van kuurpatiënten en naar po-spoeler brengen Tabel D.9.1 Frequentie en duur van werkhandeling: Ophalen van volle urinalen, braakbekkens, bokalen en/of emmertjes van de po-stoel van kuurpatiënten en naar po-spoeler brengen Ophalen volle urinalen, braakbekkens, bokalen en/of emmertjes en overbrengen naar po-spoeler (in %) Heeft u het laatste half jaar volle urinalen, braakbekkens, bokalen en/of emmertjes van kuurpatiënt overgebracht naar po-spoeler? (in %) Ophalen volle urinalen, braakbekkens, bokalen en/of emmertjes en overbrengen naar po-spoeler N AM sd min max Aantal keer gemiddeld per week 3 3,33 2, Gemiddelde duur per keer (in minuten) 3 4,33 1, N = aantal antwoorden, AM = rekenkundig gemiddelde, sd = standaard deviatie, min: laagste waarde, max = hoogste waarde CC mei 2014.doc pagina 74

77 Tabel D.9.2 Gebruik van beschermende kleding (aanvullend op dienstkleding) tijdens het ophalen van volle urinalen, braakbekkens, bokalen en/of emmertjes van de po-stoel van kuurpatiënten en het overbrengen naar de po-spoeler. Gebruik van beschermende kleding (aanvullend op dienstkleding) tijdens het ophalen volle urinalen, braakbekkens, bokalen en/of emmertjes en het overbrengen naar po-spoeler in %) Draagt u beschermende kleding? 3 66,67 33,33 Zo ja, wat voor beschermende kleding? N Altijd Vaak Soms Nooit Handschoenen Schort met lange mouw 2-50,00-50,00 Schort met korte mouw Onderarmbescherming Mondmasker (FFP2 of FFP3) ,00 50,00 Chirurgisch mondmasker Veiligheidsbril Anders ,00 50,00 Anders: - N = aantal antwoorden, N.v.t. = niet van toepassing Tabel D.9.3 Reiniging handen na het ophalen van volle urinalen, braakbekkens, bokalen en/of emmertjes van de po-stoel van kuurpatiënten en het overbrengen naar de pospoeler. Reiniging handen na het ophalen volle urinalen, braakbekkens, bokalen en/of emmertjes en het overbrengen naar po-spoeler (in %) N Altijd Vaak Soms Nooit Wast u uw handen na werkhandeling? 3 66,67 33, Tabel D.9.4 Veranderingen in de afgelopen vijf jaar bij het ophalen van volle urinalen, braakbekkens, bokalen en/of emmertjes van de po-stoel van kuurpatiënten en het overbrengen naar de po-spoeler. Hebben er de afgelopen vijf jaren, of sinds u in dit ziekenhuis werkzaam bent, duidelijke veranderingen plaatsgevonden bij het ophalen van volle urinalen, braakbekkens, bokalen en/of emmertjes van de po-stoel van kuurpatiënten en het overbrengen naar de po-spoeler? ( %) Hebben duidelijke veranderingen plaatsgevonden? 3 33,33 66,67 Zo ja, welke veranderingen? Braakzakken CC mei 2014.doc pagina 75

78 D.13 Assisteren bij puncties bij kuurpatiënten in risicoperiode Tabel D.13.1 Frequentie en duur van werkhandeling: Nemen van puncties bij kuurpatiënten. Nemen van puncties bij kuurpatiënten (in %) Heeft u het laatste half jaar puncties genomen bij 4 50,00 50,00 kuurpatiënten? (in %) Nemen van puncties bij kuurpatiënten N AM sd min max Aantal keer gemiddeld per week 2 1,25 1,06 0,5 2 Gemiddelde duur per keer (in minuten) N = aantal antwoorden, AM = rekenkundig gemiddelde, sd = standaard deviatie, min: laagste waarde, max = hoogste waarde Tabel D.13.2 Soort puncties bij kuurpatiënten. Welk soort puncties neemt u bij kuurpatiënten? (in %) N Altijd Vaak Soms Nooit Lumbale punctie Pleurapunctie Beenmergpunctie Anders Anders: - Tabel D.13.3 Gebruik van beschermende kleding (aanvullend op dienstkleding) tijdens het nemen van punctie bij kuurpatiënt. Gebruik van beschermende kleding (aanvullend op dienstkleding) tijdens het nemen van punctie bij kuurpatiënt (in %) Draagt u beschermende kleding? Zo ja, wat voor beschermende kleding? N Altijd Vaak Soms Nooit Handschoenen Schort met lange mouw ,00 50,00 Schort met korte mouw Onderarmbescherming Mondmasker (FFP2 of FFP3) Chirurgisch mondmasker Veiligheidsbril Anders Anders: - N = aantal antwoorden, N.v.t. = niet van toepassing Tabel D.13.4 Reiniging handen na het nemen van punctie bij kuurpatiënt. Reiniging handen na het nemen van punctie bij kuurpatiënt (in %) N Altijd Vaak Soms Nooit Wast u uw handen na werkhandeling? CC mei 2014.doc pagina 76

79 Tabel D.13.5 Veranderingen in de afgelopen vijf jaar bij het nemen van puncties bij kuurpatiënten. Hebben er de afgelopen vijf jaren, of sinds u in dit ziekenhuis werkzaam bent, duidelijke veranderingen plaatsgevonden bij het nemen van puncties bij kuurpatiënten? ( %) Hebben duidelijke veranderingen plaatsgevonden? D.14 (E1) Schoonmaakwerkzaamheden in gemarkeerde cytostatica ruimtes Gemarkeerde cytostatica ruimtes omvatten o.a. verpleegkamers, spoelkamers en medicijnkamers. Tabel D.14.1 Frequentie en duur van werkhandeling: Schoonmaakwerkzaamheden in gemarkeerde cytostatica ruimtes. Schoonmaakwerkzaamheden in gemarkeerde cytostatica ruimtes (in %) Heeft u het laatste half jaar schoonmaakwerkzaamheden verricht in gemarkeerde cytostatica ruimtes? (in %) Schoonmaakwerkzaamheden in gemarkeerde cytostatica ruimtes 4 50,00 50,00 N AM sd min max Aantal keer gemiddeld per week 2 2,5 2, Gemiddelde duur per keer (in minuten) 2 32,5 38, N = aantal antwoorden, AM = rekenkundig gemiddelde, sd = standaard deviatie, min: laagste waarde, max = hoogste waarde Tabel D.14.2 Gebruik van beschermende kleding (aanvullend op dienstkleding) tijdens schoonmaakwerkzaamheden in gemarkeerde cytostatica ruimtes. Gebruik van beschermende kleding (aanvullend op dienstkleding) tijdens schoonmaakwerkzaamheden in gemarkeerde cytostatica ruimtes (in %) Draagt u beschermende kleding? 2 50,00 50,00 Zo ja, wat voor beschermende kleding? N Altijd Vaak Soms Nooit Handschoenen Schort met lange mouw Schort met korte mouw Onderarmbescherming Mondmasker (FFP2 of FFP3) Chirurgisch mondmasker Veiligheidsbril Anders Anders: - N = aantal antwoorden, N.v.t. = niet van toepassing Tabel D.14.3 Reiniging handen na schoonmaakwerkzaamheden in gemarkeerde cytostatica ruimtes. Reiniging handen na schoonmaakwerkzaamheden in gemarkeerde cytostatica ruimtes (in %) N Altijd Vaak Soms Nooit Wast u uw handen na werkhandeling? CC mei 2014.doc pagina 77

80 Tabel D.14.4 Veranderingen in de afgelopen vijf jaar bij het schoonmaken in gemarkeerde cytostatica ruimtes. Hebben er de afgelopen vijf jaren, of sinds u in dit ziekenhuis werkzaam bent, duidelijke veranderingen plaatsgevonden bij het schoonmaken in gemarkeerde cytostatica ruimtes? ( %) Hebben duidelijke veranderingen plaatsgevonden? D.15 (E2) Schoonmaakwerkzaamheden van sanitair van kuurpatiënten in de risicoperiode Tabel D.15.1 Frequentie en duur van werkhandeling: Schoonmaakwerkzaamheden van sanitair van kuurpatiënten in de risicoperiode. Schoonmaakwerkzaamheden van sanitair van kuurpatiënten in de risicoperiode (in %) Heeft u het laatste half jaar sanitair schoongemaakt van kuurpatiënten in de risicoperiode? (in %) CC mei 2014.doc pagina 78

81 E. Resultaten vragenlijstonderzoek - schoonmaakmedewerkers Hieronder staan de antwoorden van de schoonmaakmedewerkers op vragen over de frequentie, duur, de aard van de werkzaamheden en de gebruikte beschermingsmaatregelen per werkhandeling met mogelijke blootstelling aan cytostatica. E.1 Schoonmaakwerkzaamheden in gemarkeerde cytostatica ruimtes Gemarkeerde cytostatica ruimtes omvatten o.a. verpleegkamers, spoelkamers en medicijnkamers. Tabel E.1.1 Frequentie en duur van werkhandeling: Schoonmaakwerkzaamheden in gemarkeerde cytostatica ruimtes. Schoonmaakwerkzaamheden in gemarkeerde cytostatica ruimtes (in %) Heeft u het laatste half jaar schoonmaakwerkzaamheden verricht in gemarkeerde cytostatica ruimtes? (in %) Schoonmaakwerkzaamheden in gemarkeerde cytostatica ruimtes 40 77,50 22,50 N AM sd min max Aantal keer gemiddeld per week 31 3,39 2, Gemiddelde duur per keer (in minuten) 31 15,19 10, N = aantal antwoorden, AM = rekenkundig gemiddelde, sd = standaard deviatie, min: laagste waarde, max = hoogste waarde Tabel E.1.2 Gebruik van beschermende kleding (aanvullend op dienstkleding) tijdens schoonmaakwerkzaamheden in gemarkeerde cytostatica ruimtes. Gebruik van beschermende kleding (aanvullend op dienstkleding) tijdens schoonmaakwerkzaamheden in gemarkeerde cytostatica ruimtes (in %) Draagt u beschermende kleding? 31 77,42 22,58 Zo ja, wat voor beschermende kleding? N Altijd Vaak Soms Nooit Handschoenen Schort met lange mouw 24 29,17-4,17 66,67 Schort met korte mouw 24 8, ,67 Onderarmbescherming 24-8,33-91,67 Mondmasker (FFP2 of FFP3) 24 16,67 8,33 45,83 29,17 Chirurgisch mondmasker 24 4,17-12,50 83,33 Veiligheidsbril 24 8,33 4,17 37,50 50,00 Anders Anders: - N = aantal antwoorden, N.v.t. = niet van toepassing CC mei 2014.doc pagina 79

82 Tabel E.1.3 Reiniging handen na schoonmaakwerkzaamheden in gemarkeerde cytostatica ruimtes. Reiniging handen na schoonmaakwerkzaamheden in gemarkeerde cytostatica ruimtes (in %) N Altijd Vaak Soms Nooit Wast u uw handen na werkhandeling? 31 93,55 3,23 3,23 - Tabel E.1.4 Veranderingen in de afgelopen vijf jaar bij het schoonmaken in gemarkeerde cytostatica ruimtes. Hebben er de afgelopen vijf jaren, of sinds u in dit ziekenhuis werkzaam bent, duidelijke veranderingen plaatsgevonden bij het schoonmaken in gemarkeerde cytostatica ruimtes? ( %) Hebben duidelijke veranderingen plaatsgevonden? 31 3,23 96,77 Zo ja, welke veranderingen? spoel plek 2 x per dag met chloor E.2 Schoonmaakwerkzaamheden van sanitair van kuurpatiënten in de risicoperiode Tabel E.2.1 Frequentie en duur van werkhandeling: Schoonmaakwerkzaamheden van sanitair van kuurpatiënten in de risicoperiode. Schoonmaakwerkzaamheden van sanitair van kuurpatiënten in de risicoperiode (in %) Heeft u het laatste half jaar sanitair schoongemaakt van kuurpatiënten in de risicoperiode? (in %) Schoonmaakwerkzaamheden van sanitair van kuurpatiënten in de risicoperiode 40 65,00 35,00 N AM sd min max Aantal units per week 26 8,5 10, Gemiddelde duur per sanitaire unit (in minuten) 26 11,27 5, N = aantal antwoorden, AM = rekenkundig gemiddelde, sd = standaard deviatie, min: laagste waarde, max = hoogste waarde Tabel E.2.2 Gebruik van beschermende kleding (aanvullend op dienstkleding) tijdens schoonmaakwerkzaamheden van sanitair van kuurpatiënten in de risicoperiode. Gebruik van beschermende kleding (aanvullend op dienstkleding) tijdens schoonmaakwerkzaamheden van sanitair van kuurpatiënten in de risicoperiode (in %) Draagt u beschermende kleding? 26 92,31 7,69 Zo ja, wat voor beschermende kleding? N Altijd Vaak Soms Nooit Handschoenen 24 95,83 4, Schort met lange mouw 24 33,33 4,17 4,17 58,33 Schort met korte mouw 24 4,17-4,17 91,67 Onderarmbescherming 24 8,33-4,17 87,50 Mondmasker (FFP2 of FFP3) 24 25,00 8,33 33,33 33,33 Chirurgisch mondmasker 24 4,17 4,17 29,17 62,50 Veiligheidsbril 24 16,67-50,00 33,33 Anders ,33 91,67 Anders: N = aantal antwoorden, N.v.t. = niet van toepassing CC mei 2014.doc pagina 80

83 Tabel E.2.3 Reiniging handen na schoonmaakwerkzaamheden van sanitair van kuurpatiënten in de risicoperiode. Reiniging handen na schoonmaakwerkzaamheden van sanitair van kuurpatiënten in de risicoperiode (in %) N Altijd Vaak Soms Nooit Wast u uw handen na werkhandeling? 26 92,31 7, Tabel E.2.4 Veranderingen in de afgelopen vijf jaar bij het schoonmaken van sanitair van kuurpatiënten in de risicoperiode. Hebben er de afgelopen vijf jaren, of sinds u in dit ziekenhuis werkzaam bent, duidelijke veranderingen plaatsgevonden bij het schoonmaken van sanitair van kuurpatiënten? ( %) Hebben duidelijke veranderingen plaatsgevonden? 26 3,85 96,15 Zo ja, welke veranderingen? Meer toezicht CC mei 2014.doc pagina 81

84 F. Incidenten met cytostatica Hieronder staan de antwoorden van alle respondenten op vragen over mogelijke incidenten met cytostatica. Tabel F.1 Incidenten met cytostatica tijdens werkzaamheden Apothekers-assistenten Bent u het afgelopen half jaar tijdens uw werkzaamheden wel eens de volgende situaties tegengekomen? (in %) Breken van een flacon of ampul met cytostaticumoplossing tijdens voor toediening gereedmaken Breken van een flacon met cytostaticumpoeder tijdens voor toediening gereedmaken Breken van een flacon of ampul tijdens transport van fabrikant naar apotheek Lekkage doordat het klemmetje van het voorgevuld infuuslijntje los zit N Minder dan eens per half jaar Eens per half jaar Eens per maand Meer dan eens per maand 68 83,82 8,82 1,47 5, ,59 2,94-1, ,12 4,41 1, ,94 19,12 1,47 1,47 Morsen (sterk geconcentreerd) cytostaticum 68 54,41 32,35 5,88 7,35 Scheuren van een infuuszak met cytostatica 68 89,71 7,35 1,47 1,47 Lekkende infuuslijn 68 85,29 11,76 1,47 1,47 Lekkage tijdens het aanprikken 68 86,76 8,82 1,47 2,94 Losschieten van een infuuslijn 68 98, ,47 Extravasatie (cytostatica komt naast bloedvat terecht) Incidenten met excreta van kuurpatiënten in de risicoperiode (braaksel, incontinentie, bloedingen) 68 88,24 10,29-1, , ,47 Anders 68 97, ,94 N = aantal antwoorden Tabel F.2 Incidenten met cytostatica tijdens werkzaamheden Verpleegkundigen Bent u het afgelopen half jaar tijdens uw werkzaamheden wel eens de volgende situaties tegengekomen? (in %) Breken van een flacon of ampul met cytostaticumoplossing tijdens voor toediening gereedmaken Breken van een flacon met cytostaticumpoeder tijdens voor toediening gereedmaken Breken van een flacon of ampul tijdens transport van fabrikant naar apotheek Lekkage doordat het klemmetje van het voorgevuld infuuslijntje los zit N Minder dan eens per half jaar Eens per half jaar Eens per maand Meer dan eens per maand ,04 0,32-0, , , , , ,21 13,83 0,64 0,32 Morsen (sterk geconcentreerd) cytostaticum ,93 6,75-0,32 CC mei 2014.doc pagina 82

85 Scheuren van een infuuszak met cytostatica ,86 4,50 0,32 0,32 Lekkende infuuslijn ,81 29,97 2,57 0,64 Lekkage tijdens het aanprikken ,57 5,79 0,32 0,32 Losschieten van een infuuslijn ,53 19,94 2,89 0,64 Extravasatie (cytostatica komt naast bloedvat terecht) Incidenten met excreta van kuurpatiënten in de risicoperiode (braaksel, incontinentie, bloedingen) ,52 27,33 4,50 0, ,03 13,87 17,42 39,68 Anders ,00 2,26 1,29 6,45 N = aantal antwoorden Tabel F.3 Incidenten met cytostatica tijdens werkzaamheden Zorgassistenten Bent u het afgelopen half jaar tijdens uw werkzaamheden wel eens de volgende situaties tegengekomen? (in %) Breken van een flacon of ampul met cytostaticumoplossing tijdens voor toediening gereedmaken Breken van een flacon met cytostaticumpoeder tijdens voor toediening gereedmaken Breken van een flacon of ampul tijdens transport van fabrikant naar apotheek Lekkage doordat het klemmetje van het voorgevuld infuuslijntje los zit N Minder dan eens per half jaar Eens per half jaar Eens per maand Morsen (sterk geconcentreerd) cytostaticum Scheuren van een infuuszak met cytostatica Lekkende infuuslijn Lekkage tijdens het aanprikken Losschieten van een infuuslijn Extravasatie (cytostatica komt naast bloedvat terecht) Incidenten met excreta van kuurpatiënten in de risicoperiode (braaksel, incontinentie, bloedingen) Anders N = aantal antwoorden Meer dan eens per maand Tabel F.4 Schoonmaak na incident met cytostatica Schoonmaakmedewerk(st)er(s) Bent u het afgelopen half jaar tijdens uw werkzaamheden wel eens de volgende situaties tegengekomen? (in %) N Minder dan eens per half jaar Eens per half jaar Eens per maand Meer dan eens per maand Lekkage van een infuuslijn van een kuurpatiënt 40 77,50 12,50 7,50 2,50 CC mei 2014.doc pagina 83

86 Opruimen braaksel, urine, ontlasting etc. van een kuurpatiënt N = aantal antwoorden 40 87,50 5,00 5,00 2,50 G. Beïnvloeding werkzaamheden door langdurig verlof, ziekte of fysieke beperkingen Hieronder staan de antwoorden van alle respondenten op de vragen over mogelijke beïnvloeding van takenpakket en werkzaamheden van het afgelopen half jaar, door langdurig verlof, ziekte, fysieke beperkingen en/of een zwangerschap. Tabel G.1 Beïnvloeding werkzaamheden door langdurig verlof, ziekte of fysieke beperkingen. Beïnvloeding werkzaamheden door langdurig verlof, ziekte of fysieke beperkingen ( %) Zijn uw takenpakket en werkzaamheden van het laatste half jaar beïnvloed doordat u ziek was, fysieke beperkingen had en/of zwanger was?? Zo ja, geef toelichting Lichamelijke klachten 13 Burn-out, psychische klachten 6 Functie wijziging 2 Zwangerschap(sverlof) 15 - vermijden wzh met excreta (vplk) 3 - uitsluiting alle wzh met cytostatica (vplk) 1 - uitsluiting toedienen specifieke cytosatica 1 -uitsluiting alle wzh met cytostatica (apo) 2 -miskramen 1 Onbekend 6 N = aantal antwoorden 551 7,62 92,38 N CC mei 2014.doc pagina 84

87 H. Algemene opmerkingen van respondenten Hieronder staan de antwoorden van alle respondenten op de vraag of er nog vragen aanvullingen of opmerkingen zijn. Tabel H.1. Zijn er nog niet genoemde taken waarbij u met cytostatica in aanraking kan komen? Hoe vaak komen deze taken voor? Hoeveel tijd besteed u aan deze taken? Niet genoemde taken met mogelijke cytostatica blootstelling Apotheek bereiden capsules opruimen nieuwe bestellingen voorbereiding toedieningsgereed maken verpakken cytostatica Verpleegafdeling 4 eye controle voor toediening gereed maken (VGTM) VTGM van 6-MP en MTX voor orale of sonde toediening Frequentie (keer per week) Duur (minuten per keer) VTGM van monoklonale antilichamen schoonmaken postoel blaasspoeling mitomycine-c openen omzak infuus verschonen luiers 4 PAC naald verwijderen ophalen cytostatica uit apotheek legen SZA bakken intrathecaal toedienen 0,5 buizenpost zweet op behandelstoelen schoonmaak van patiënten kamers Tabel H.2 Vragen, aanvullingen of opmerkingen van respondenten Vragen, aanvullingen of opmerkingen van respondenten 1. Het protocol van het ziekenhuis 'omgaan met cytostatica' wordt zeker nog niet goed toegepast op de afdeling. Er is wel iemand mee bezig om dit protocol beter te laten integreren op de werkvloer. Verder als er ingevuld staat dat er af en toe een schort met mondkapje gebruikt wordt bij werkzaamheden. Dan is dit omdat iemand verkouden is of dat iemand in isolatie ligt bij een bacterie bijvoorbeeld. Niet specifiek omdat iemand cytostatica gebruikt. 2. Punctie, lumbaalpunctie, als verpleegkundige sta je erbij om zaken aan te geven. meter afstand bij wijze van spreken. arts wel in beschermende kleding, gezien afstand en alleen aangeven ik (naast altijd handschoenen!) niet. Als ik meer zou moeten doen zou ik ook jas en masker aan/opdoen. 3. Ik zou graag willen weten hoe schadelijk de cytostatica is als het op je huid zit.. Kan het door je huid opgenomen worden? CC mei 2014.doc pagina 85

88 Vragen, aanvullingen of opmerkingen van respondenten 4. Er werd niet gevraagd naar omliggende factoren zoals bv of we gebruik maken van urinalen met dop/of we bedden afhalen bij ontslag van pte die excreta besmet zijn/of we afgesloten waszakken hebben/of we een celstof matje leggen onder de wasbakken wanneer we pte wassen op bed. Ook is er niet gevraagd naar wat voor n schorten we hebben met lange of korte mouwen. Gros is nl van stof behalve de wegwerp schorten die ook gebruikt worden voor bv MRSA pte. Ook niet gevraagd hoe de ph meting gaat bij pte met een MTX kuur alleen waar ik kon aangeven dat je je handen wast dat ik wil aangeven dat ik wel mijn handen desinfecteer. 5. Gebruik sterilium ipv handen wassen. -Vorige vraag (eerste 2 a 3 )kan hier niet gebeuren omdat wij het kant en klaar aangeleverd krijgen. 6. Handen wassen doe ik niet, omdat ik handschoenen draag. Daarna wel meteen handen desinfecteren met sterilium je kon niet kiezen voor handen desinfecteren met handdesinfectans na de handeling/ 7. Ik zou het wenselijk vinden om ook testen uit te voeren bij personeel die met cytostatica werken, zoals bijv urinetest. Hoeveel cytostatica komt er bij ons binnen tijdens werk gedurende lange tijd? 8. Na alle handelingen die bij een patiënt plaats vinden, worden de handen gedesinfecteerd. De handen worden niet gewassen met water en zeep. 9. Handen was ik altijd met alcohol en niet telkens met water en zeep. bij beschermende kleding wordt dan bedoeld ook met mondmasker en handschoenen? want dat kon ik er niet uit opmaken Enquete lijkt me niet valide door antwoord mogelijkheden die ontbreken. Optie "nooit" bij incidenten cytostatica ontbreekt. Daarnaast worden de begrippen open- systeem, gesloten systeem en semi- gesloten systeem niet uitgelegd. Ik denk dat dit verwarring geeft en geen zuivere antwoorden. overal wordt gesproken over wassen van handen met water en zeep. bij ons is de regel alleen wassen met water en zeep bij zichtbare verontreiniging en na verzorging van kinderen met bepaalde virussen/bacteriën. Wij desinfecteren onze handen met alcohol 70% na iedere verpleegkundige handeling en na het uittrekken van onze handschoenen. 10. Onduidelijk of handschoenen onder beschermende kleding vallen Zo ja, dan moeten mijn antwoorden op beschermende kleding steeds ja zijn. Merkwaardig dat bij de vragen onder de titel: "Bent u het afgelopen half jaar wel eens de volgende situaties tegengekomen" de keuze 'nooit' er niet is. Verpleegkundigen zullen namelijk nooit bereiden en zullen dus nooit een gebroken ampul of flacon meemaken. Nu scoren we daar toch iets anders. 11. Toelichting op hoeveel tijd ik besteed aan (semi)gesloten toedieningssystemen aanhangen: 10 min voor controles identiteit, kuur, dosering, houdbaarheid, oplossing, datum, en instellen pomp met 2e vpk, dus eigenlijk 2x10 min = 20 min. Het inlopen van de kuur zelf kan veel langer duren 12. gemiddelde tijdsduur die ik besteed aan de schoonmaak van bv. een verpleegkamer is afhankelijk van de grootte van de kamer en v.w.b. sanitaire units het aantal wc potten, dus is het een gemiddelde (schatting) 13. Alleen werkzaam op dagbehandeling waardoor de aanraking met excreta van patiënten vrij minimaal is. Daarbij liggen patiënten met eigen kleding erg kort op een bed waardoor wij het beddengoed als niet besmet beschouwen. Bij bedlegerige patiënten met CAD of incontinent beschouwen wij dit wel als besmet en nemen wij beschermende maatregelen. Op de afdeling wordt gebruik gemaakt van handenalcohol. Wassen van handen na contact met verwijderen infuus of sc toediening doe ik niet voor de cytostatica omdat ik daarbij handschoenen draag maar ik doe dat omdat ik zonder handschoenen de pleister plak. Ter voorkoming van het overbrengen van bv een bacterie van de ene naar de andere patiënt. Idem dito met het bed. 14. Ik zou heel graag zien dat er aparte richtlijnen kwamen voor kinderen die met cytostatica worden behandeld. Er is vaak een controverse tussen kindvriendelijk en veilig werken. Kleine kinderen overzien risico's niet, strengere richtlijnen? Valt onder beschermende kleding ook het dragen van handschoenen, is niet duidelijk in de enquête 15. mijn handen desinfecteer ik met chloorhexidine en niet met water en zeep. IK neem aan dat u met het (semi) gesloten toedieningssysteem het CODAN systeem bedoeld 16. Onder behandeling van kuur patiënten vallen ook de patiënten categorie die een HIPEc hebben ondergaan. Zij worden op ok 2uur lang gespoeld met chemo in de buikholte. Hierdoor zijn de patiënten 72uur excretie besmet Het wassen van handen met zeep en water wordt vervangen door handen met handenalcohol. CC mei 2014.doc pagina 86

89 Vragen, aanvullingen of opmerkingen van respondenten 17. Ik was niet altijd de handen met water en zeep, maar gebruik wel op al die momenten desinfectans voor de handen. 18. ik werk slechts 1 dag in mijn werkweek in de directe patiëntenzorg 19. Verbeterpunt; meer variatie in vraagstelling 20. geen vragen over afval bijv luiers besmet met chemo? 21. Goed onderzoek! Echter vind ik niet alle vragen duidelijk, semi-gesloten systeem.. geef hier volgende keer een voorbeeld bij. Ik heb voor een open systeem geredeneerd de injecties met vidaza die wij toedienen. 22. je komt ook in aanraking met afval van cytostatica, zoals lege verpakkingen van pillen. niet voor elke collega duidelijk hoe hier mee om te gaan, dus soms bij gewone afval of op nachtkastje van patiënt. 23. Ik dacht in 1e instantie bij kleding niet aan de handschoenen, daar ik ze miste heb ik dus ja geklikt en zag dat jullie het onder kleding verstaan. 24. Ik draag bij alle cytostaticahandelingen (aanhangen, bed opmaken/afhalen, schoonmaken ed) wel altijd handschoenen 25. Ik draag geen extra kleding over mijn dienstkleding wanneer ik met cytostatica werk, maar uiteraard draag ik daarbij altijd handschoenen en soms een mondmasker (hangt van handeling af) 26. Er wordt steeds gesproken over beschermende kleding bij het werken met cytostatica. Het enige wat ik altijd aan heb bij het werken met cytostatica zijn handschoenen. Bij overschenken van urine een bril/mondkap. Alleen bij sterke vervuiling een accident beschermende kleding als een schort/schoenhoezen extra. 27. Bij sommige vragen was het niet mogelijk om nooit te antwoorden, zoals de laatste vraag. Zie verandering,* cytostatica wordt in het LUMC niet op de afdeling klaargemaakt maar bij de apotheek. * wassen van de handen, wij desinfecteren met speciaal spul. 28. werkzaam op een kinderafdeling waar beenmergtransplantaties plaatsvinden, dit verklaart de beschermende kleding overal ivm de manier van isolatie. Gebruik na elke handeling handalcohol om handen te desinfecteren ipv/of samen met water en zeep. 29. heb altijd handschoenen aan! Door nog kort werkende met cytostatica kan ik geen duidelijk beeld schetsen voor jullie. Doe veel assistentie bij beenmergpuncties; aantal komt hierdoor hoger uit dan ingevuld. 30. De vraag over incidenten met cytostatica heb ik niet helemaal kunnen beantwoorden, omdat niet alle punten op onze afdeling voorkomen. Wij krijgen alle kuren bereid en wel aangeleverd via de buizenpost van de chemo-apotheek. 31. Was mijn handen vaak met alcohol na werken met cytostatica. Ik begrijp nu dat wassen met zeep beter is. 32. Ook werken wij met risicovolle stoffen in een veiligheidsbank. dit wordt niet gedaan in de cytostaticaruimte maar in een nivo II ruimte. Ook hier kom je in aanraking met bv mercaptopurine en methotrexaat die in orale toedieningsvorm worden gemaakt en via een spuitje al dan niet voor sondegebruik worden afgeleverd. Ook maakten wij tot voor kort grote hoeveelheden capsules met mercaptopurine (is nu niet meer aan de orde wegens geen voorradige grondstof mercaptopurine) 33. N.B. Bij alle vragen waar aanvullende beschermende kleding voorkomen heb ik overal "nee" ingevuld, maar in deze situaties gebruik ik wel altijd handschoenen (weet niet of dat ook onder beschermende kleding valt). 34. bij iedere vraag waar staat handen wassen met water en zeep. Daar gebruik ik altijd handalcohol en soms was ik m'n handen met water en zeep. 35. Ik werk in totaal 32 uur waarvan 16 uur per week op de werkvloer en 16 uur ondersteun ik onderzoeken dus niet op de werkvloer. Bij de vraag was u uw handen met water en zeep staat geen alternatief. Ik desinfecteer mijn handen na handelingen altijd met Handalcohol, ook als ik handschoenen heb gedragen. U heeft het wel over beschermende kleding, maar niet over handschoenen. Vond het lastig in te vullen over tijden, kan hier heel erg variëren per dag Handen wassen met water en zeep is niet meer standaard. sinds de JCI wordt voor en na iedere handeling de handen met handenalcohol schoongemaakt. volgens mij is niet uitgezocht of dit op de lange duur schadelijk is. je wrijft nu iets in plaats van iets afspoelen. 36. Kijken in elkaars cytostaticakeukens zou zo leerzaam kunnen zijn. Laten we de pluspunten van elkaar overnemen en de minpunten in onze eigen toko verbeteren. 37. Heel lastig om aan te geven hoe lang je met sommige dingen bezig bent. In de kindergeneeskunde hangt dat van een aantal factoren af, het is niet gemakkelijk om daar een standaard antwoord op te geven. Lange vragenlijst! 38. mis toelichting op een open systeem voor toediening cytostatica en semi/gesloten systeem. Ik weet niet CC mei 2014.doc pagina 87

90 Vragen, aanvullingen of opmerkingen van respondenten precies wat met open wordt bedoeld. Mijn antwoorden op deze vraag kunnen daarom ook niet valide zijn. 39. Heb in het afgelopen half jaar slechts eenmaal een patiënt met een endossant kuur gehad op de dagbehandeling hele moeilijke enquete, niet erg toegankelijk qua invullen. Succes met de verwerking! De vragen over beschermende kleding: wel altijd handschoenen: geen overschort 40. ik vind dit niet erg duidelijke vragenlijst. 41. gezien mijn lange ervaring met cytostatica is er gelukkig heel heel veel veranderd voor verpleegkundige,,artsen en patiënten en is alles veiliger geworden. Het handen wassen gaat meestal gepaard met handdesinfectie maar komt in de antwoordmogelijkheden niet terug. 42. Bij de 'aantal keren per week' vraag over de hoeveelheid bereidingen ging ik er van uit hoeveel dagen werd bedoeld, niet hoeveel specifieke bereidingen 43. ik ben in nov 1975 begonnen als apo ass. dit jaartal stond niet aangegeven 44. De werkruimtes zijn erg koud. 45. Er wordt een vraag vaak gesteld of je je handen wast met water en zeep. Dit doe ik soms maar wel altijd met alcohol/desinfectans Ik vond de vragen over beschermende kleding dragen erg verwarrend. Ik vind namelijk "kleding" iets anders dan handschoenen! Bij mijn werkzaamheden met cytostatica gebruik ik wel altijd handschoenen, maar verder geen beschermende "kleding" over mijn werkkleding heen. Vandaar dat ik de vragen over beschermende kleding allemaal met "nee" moest beantwoorden. Bij alle vragen of er beschermende kleding wordt gedragen heb ik "nee" ingevuld. Ik bedoel hiermee dat ik niet een schort draag. Wat ik wel altijd doe is handschoenen. 46. Op een kinderafd. was je zelden een kind. Wij zijn gewend om met alcohol de handen te desinfecteren maar die mogelijkheid wordt niet genoemd. Wij maken allang geen chemo meer klaar; hebben speciale depotheek hiervoor. ik werk op onderzoeksmedicatie en zet alleen cytostatica klaar voor verdere afhandeling door een collega van de apotheek 47. Bewustwording, elkaar erop aan spreken om bv handschoenen aan te doen bij bed afhalen. Erg belangrijk om zo veilig mogelijk met elkaar te werken. 48. Ik vond het een moeilijke vraagstelling. Zelf werk ik parttime dus een aantal antwoorde kloppen niet. De vragen over de cytostatica qua kapot gaan en lekken was niet goed in te vullen onduidelijke vraagstelling over hoe vaak maak je cytostatica per week. Heb 1 x ingevuld en bedoel daarna 1 dag per week, gemiddeld worden er per dag 50 VTGM bereidingen van cytostatica gedaan. 49. Wel dragen we bij alle handelingen handschoenen. 50. Opmerkingen. Wat altijd plaats vindt is: handen desinfecteren, handschoenen aan, handschoenen uit, handen desinfecteren. Zeep met water gebruik ik met name bij bepaalde contactisolaties, afhankelijk van het protocol. 51. ook medewerkers die niet aan bed staan komen met cytostatica in aanraking 52. Onderarm bescherming zou wenselijk zijn, scheelt tijd ivm een heel schort aantrekken. Vaak wordt dit te kostbaar gevonden door de budget houders. Overschorten die zonder te knopen aangedaan kunnen worden zou zeer wenselijk zijn. Vervelende handeling. Dit geldt ook voor de mondmaskers. Zeer onduidelijke vraagstelling. sommige vragen bevatten een dubbele vraagstelling. Op sommige vragen geen antwoord kunnen geven of onbekend. maar dit is niet mogelijk te noteren 53. Wassen met handen niet wel gebruik van handalcohol voor en na iedere handeling 54. Er wordt telkens gevraagd of de handen met water en zeep gewassen worden, maar de keren dat ik nee heb ingevuld heb ik wel mijn handen gedesinfecteerd met handalcohol nadat ik mijn handschoenen uit heb gedaan. De keren dat ik mijn handen was dan desinfecteer ik ze daarna ook nog. Ik heb de beschermende kleding die ik om een andere reden dan cytostatica aan moet niet mee gerekend (MRSA, BRMO, e.d.) 55. Ik werk op dagbehandeling daarom sommige vragen moeilijk te beantwoorden. Ook de vraag mbt toedienen/assisteren van lp. Wordt gevraagd of je punctie doet of assisteert. Wij als vpk assisteren alleen. Maar bij ja aankruisen krijg je vragen gebaseerd op dat je de punctie uitvoert. Dus mijn antwoorden eigenlijk niet betrouwbaar...?bij vraag over breken ampul chemo etc staat er geen vinkje bij van "nooit", zou er bij moeten zijn anders lijkt het alsof het niet vaak voor komt(meer dan half jaar) maar bij ons is het gewoon nooit/nvt. CC mei 2014.doc pagina 88

91 Vragen, aanvullingen of opmerkingen van respondenten 56. Er wordt continu gesproken of de handen gewassen worden met water en zeep. Dit moet ik met nee beantwoorden want ik gebruik handalcohol!!!!! Deze staat echter niet vermeld bij de antwoorden Ik gebruik alleen handalcohol, dus geen water en zeep. Tenzij mijn handen zichtbaar vuil zijn. Ik vind de vraagstelling niet altijd even duidelijk. 57. Afgelopen half jaar niet in aanraking geweest met cytostatica of patiënten die dit gebruiken 58. Er zijn vragen die je niet naar waarheid kunt invullen omdat dit antwoord er niet bijstaat Ik werk op interne oncologie bestaat uit 3 afdelingen het is dus heel wisselend wanneer je met chemo omgaat. Dus de antwoorden kloppen hierop ook niet 59. ik was mijn handen niet met water en zeep maar met sterilium er zou minder urine opgevangen moeten worden en gewerkt worden met gewicht ipv vochtbalans! Soms ben je je gehele dienst bezig met het wegbrengen van overvolle po's die besmet zijn! 60. systeem is niet goed werkzaam waardoor je onnodig langer in de cytostatica ruimte moet verblijven. Naaldenbekers blijven langdurig in de kast staan, wordt niet iedere dag vervangen! kleinere naaldenbekers gebruiken meerdere malen aangegeven wordt geen gehoor aangegeven. kleinere naalden bekers in laf kasten Tabel H.3 Instemming van respondent met gebruik gegevens vragenlijst Instemming van respondent met gebruik gegevens vragenlijst (%) Stemt u er mee in dat de gegevens uit deze vragenlijst - geanonimiseerd - worden gebruikt voor wetenschappelijk onderzoek naar blootstelling aan cytostatica? N.v.t ,47 1,25 23,28 CC mei 2014.doc pagina 89

92 V Blootstellingsonderzoek A. Meetprotocollen B. Resultaten taakmetingen - Apothekersassistenten C. Resultaten taakmetingen - Verpleegkundigen/Zorgassist. en schoonmaakmedewerkers D. Resultaten end-of shift voorhoofdmetingen - Alle functies E. Resultaten blanco's F. Resultaten cyclofosfamide metingen per taak G. Resultaten cyclofosfamide op het voorhoofd (eindewerkdag) H. Voorbeeld verwerking van non-detectable meetresultaten CC mei 2014.doc pagina 90

93 A. Meetprotocollen CC mei 2014.doc pagina 91

94 CC mei 2014.doc pagina 92

95 CC mei 2014.doc pagina 93

96 CC mei 2014.doc pagina 94

97 B. Resultaten taakmetingen - Apothekersassistenten Tabel V.1.a Resultaten taakmetingen - Apothekersassistenten - handschoenmetingen CC mei 2014.doc pagina 95

98 Tabel V.1.b Resultaten taakmetingen - Apothekersassistenten- Handschoenmetingen - binnenhandschoenen CC mei 2014.doc pagina 96

99 Tabel V.1.c Resultaten taakmetingen - Apothekersassistenten- Handenspoelmetingen CC mei 2014.doc pagina 97

100 C. Resultaten taakmetingen - Verpleegkundigen/zorgassistenten en schoonmaakmedewerkers Tabel V.2.a Resultaten taakmetingen -verpleegkundigen/zorgassistenten en schoonmaakmedewerkers - handschoenmetingen CC mei 2014.doc pagina 98

101 Tabel V.2.c Resultaten taakmetingen -Verpleegkundigen/zorgassistenten en schoonmaakmedewerkers - handenspoelmetingen CC mei 2014.doc pagina 99

102 D. Resultaten end-of shift voorhoofdmetingen - Alle functies Tabel V.3 Resultaten end-of-shift metingen - Voorhoofdmetingen - Alle functies CC mei 2014.doc pagina 100

103 E. Resultaten blanco's Tabel V.4 Resultaten blanco's CC april 2014.doc pagina 101