Het spreekrecht van het slachtoffer en het ondervragingsrecht Notitie van het NJCM naar aanleiding van wetsvoorstel nr

Transcriptie

1 Het spreekrecht van het slachtoffer en het ondervragingsrecht Notitie van het NJCM naar aanleiding van wetsvoorstel nr Inleiding Het NJCM heeft kennis genomen van het door Tweede kamerlid Dittrich ingediende wetsvoorstel om te komen tot een spreekrecht voor slachtoffers in het strafproces. 1 In het wetsvoorstel krijgt het slachtoffer of de nabestaande ouder dan twaalf jaar de gelegenheid om aan het eind van het onderzoek ter terechtzitting te worden gehoord en een verklaring af te leggen omtrent de gevolgen die het ten laste gelegde feit bij hem heeft teweeggebracht. Het NJCM gaat in dit commentaar allereerst in op de bestaande mogelijkheden om in het strafproces aan de belangen van het slachtoffer tegemoet te komen. Daarna bespreekt het de argumenten voor invoering van het wetsvoorstel. Vervolgens wordt toegelicht welke kanttekeningen er geplaatst kunnen worden bij het niet laten gelden van het ondervragingsrecht voor de verdediging. Uiteindelijk besluit dit commentaar met een toelichting op mogelijke alternatieven om aan het spreekrecht van het slachtoffer vorm te kunnen geven. 1 Kamerstuknummer Als in verband met het slachtoffer in dit commentaar over hij of hem wordt gesproken, wordt daar ook zij of haar mee bedoeld. Wij merken voorts op dat het beter is om te spreken over aangevers in plaats van over slachtoffers, maar hebben er voor gekozen om aan te sluiten bij de terminologie van het wetsvoorstel. 1

2 2. De huidige positie van het slachtoffer in het strafproces In het strafproces wordt op dit moment aan de belangen van slachtoffers op verschillende manieren tegemoet gekomen. Ten eerste schrijft de Aanwijzing Slachtofferzorg van het Openbaar Ministerie aan officieren van justitie onder meer voor gesprekken te voeren met slachtoffers van ernstige delicten over de gevolgen van het strafbare feit. 2 Ten tweede worden slachtoffers van strafbare feiten steeds vaker als getuige gehoord tijdens het vooronderzoek door een Rechter-Commissaris of tijdens het onderzoek ter terechtzitting door rechters. Ten derde zijn er experimenten met het voegen in het zittingsdossier van bij de politie afgelegde slachtofferverklaringen. 3 Deze verklaringen worden victim impact statements genoemd. Hierbij kunnen slachtoffers en nabestaanden een beroep doen op kosteloze rechtsbijstand. Ten vierde kan het slachtoffer zich in het strafproces voegen met als doel de materiële of immateriële schade die hij heeft geleden als gevolg van het strafbare feit op de dader te verhalen. Het slachtoffer is dan geen getuige en kan gebruik maken van kosteloze rechtsbijstand. Bij de behandeling van zijn vordering kan een slachtoffer of zijn raadsman uitleg geven over de aard en hoogte van de geleden schade. Indien een vordering wordt ingediend voor de geleden materiële schade, zal een slachtoffer op verzoek van een rechter, officier van justitie of de verdediging uitleg moeten geven over de door hem ingebrachte facturen en verzekeringspapieren. Met name als de vordering immateriële schade betreft, kan het voorkomen dat het slachtoffer of zijn raadsman ook uitgebreider ingaan op de gevolgen van het strafbare feit voor het slachtoffer. Uiteindelijk bepaalt de rechter echter in hoeverre hij deze verklaring voor het oordeel over de vordering van belang vindt. Dittrich is van mening dat deze maatregelen onvoldoende recht doen aan de belangen van slachtoffers in het strafproces. 2 Stcrt. 1999, Zie hierover onder meer: Kamerstukken II , 27213, nr. 1. 2

3 3. Argumenten voor invoering van het wetsvoorstel Het NJCM onderkent dat het in het belang van een slachtoffer kan zijn, indien hij de mogelijkheid krijgt om tijdens de behandeling ter terechtzitting het woord te voeren. Het NJCM kan zich verenigingen met de zienswijze van Dittrich dat het spreekrecht een bijdrage kan leveren aan het herstel van de emotionele schade en dat het spreekrecht de mogelijkheid biedt om de verdachte te confronteren met de gevolgen van zijn gedrag. Dat zou een positief effect kunnen hebben op de recidive. Het wetsvoorstel ligt in de lijn van de Europese ontwikkeling, waarbij de rol van het slachtoffer steeds groter wordt. Zo bepaalt het - dwingend recht bevattende - Kaderbesluit van de Raad van de Europese Unie van 15 maart 2001 inzake de status van het slachtoffer in de strafrechtelijke procedure 4 in artikel 3 dat het slachtoffer het recht heeft gehoord te worden en bewijs aan te dragen. Dit artikel sluit strikt genomen overigens niet uit dat uitsluitend in het vooronderzoek aan de belangen van het slachtoffer wordt tegemoet gekomen. Professor Buruma vreest dat invoering van het spreekrecht zal beteken dat emoties een belangrijkere rol gaan spelen binnen het strafproces. Dit kan de onbevangenheid van de rechter nadelig beïnvloeden. 5 Het NJCM erkent dit risico, maar vindt dit geen doorslaggevend argument om het spreekrecht ter zitting geheel af te wijzen. Het NJCM gaat er vanuit dat de rechter voldoende in staat zal blijven om zijn onafhankelijkheid te bewaren. De rechter zal bovendien kunnen besluiten een tussenvonnis te wijzen over de tenlastelegging, de strafbaarheid van het feit en de strafbaarheid van de dader om op een latere zitting het slachtoffer te laten spreken over de gevolgen van het feit, waarna de rechter een eindvonnis kan vellen /220/JBZ, Publikatieblad nr. L 082 van 22 maart 2001, p Vgl. Y. Buruma, Victimalisering van het strafrecht, in Hoe punitief is Nederland (red. Moerings e.a.), Arnhem 1994, p vgl. J.L. De Wijkerslooth en J. Simonis, Spreekrecht voor slachtoffers als onderdeel van een straftoemetingszitting, NJB 2001, afl. 43, p

4 Voorts is in dit verband van belang dat het uitdrukkelijk niet de bedoeling van het wetsvoorstel is dat het slachtoffer zijn visie op de verdachte of de op te leggen straf geeft, zodat hoogoplopende emoties hopelijk afwezig zullen blijven. 4. Het ondervragingsrecht tegenover het spreekrecht Het wetsvoorstel geeft het slachtoffer, die gebruik maakt van zijn spreekrecht niet de status van getuige. Dit betekent dat de verdediging niet het recht heeft om dit slachtoffer te horen. Dittrich had aanvankelijk het slachtoffer ook de positie van getuige toebedeeld, omdat hij meende dat het uitsluiten van het ondervragingsrecht op gespannen voet zou staan met het recht van een verdachte op een eerlijk proces, als bedoeld in artikel 6 van het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens (hierna: EVRM). De Adviescommisie van de Nederlandse Orde van Advocaten (NOVA) had net als de Nederlandse Vereniging voor Rechtspraak (NVvR) en de Raad van State haar bedenkingen bij deze volwaardige positie van getuige vanwege de nadelige gevolgen die het ondervragingsrecht mogelijk voor het slachtoffer zou kunnen hebben. Deze bezorgdheid sluit aan bij art. 3 van het genoemde Kaderbesluit dat voorschrijft: (..) Elke lidstaat neemt de nodige maatregelen om ervoor te zorgen dat het slachtoffer slechts voor zover noodzakelijk ten behoeve van de strafprocedure wordt ondervraagd door de autoriteiten. Het NJCM plaatst kanttekeningen bij het voorstel om, door het slachtoffer niet de status van getuige te geven, het ondervragingsrecht uit te sluiten ten aanzien van het slachtoffer dat gebruik maakt van zijn spreekrecht. Het slachtoffer kan verklaringen afleggen over de gevolgen van het strafbare feit en de voorgeschiedenis van het strafbare gedrag, die voor de verdachte zeer belastend zijn en invloed hebben op de waardering van het bewijs, het beantwoorden van de schuldvraag en de bepaling van de hoogte straf. Als het slachtoffer dergelijke verklaringen aflegt is het overigens ook niet uitgesloten dat de rechter die verklaringen voor het bewijs gebruikt als eigen waarneming ingevolge art. 340 Sv. 4

5 Voor de verdediging kan er onder omstandigheden een groot belang bestaan om niet alleen een reactie op de verklaringen van het slachtoffer te geven maar ook het slachtoffer te ondervragen teneinde de afgelegde verklaringen in een ander perspectief te plaatsen. 7 Het wetsvoorstel geeft de verdediging echter niet de mogelijkheid om het slachtoffer onder ede te horen. Dit levert, volgens het NJCM, strijd op met de jurisprudentie van de Hoge Raad. De Hoge Raad betrekt het ondervragingsrecht namelijk ook op beschuldigingen die buiten de schuldvraag om uitsluitend van belang zijn voor de straftoemeting. Dat deed de Hoge Raad bijvoorbeeld in een geval waarin de verdediging door het ondervragen van getuigen wilde achterhalen of de verdachte verantwoordelijk was voor een telefoonterreur tegenover een familie. Die telefoonterreur hield geen verband met de ten laste gelegde vernieling maar zou wel een belangrijke aanleiding tot die vernieling zijn geweest. 8 Het hof had volgens de Hoge Raad de verdediging er op onjuiste gronden op gewezen de vragen te beperken tot het ten laste gelegde. Bovendien stelt het Europees Hof voor de Rechten van de Mens (EHRM) op basis van art. 6 EVRM dat het ondervragingsrecht van de verdediging één van de belangrijkste waarborgen is voor een eerlijk strafproces. De Europese Commissie voor de Rechten van de Mens heeft het ondervragingsrecht van de verdediging weliswaar beperkt, maar uitsluitend ten aanzien van slachtoffers van zedendelicten. Die beperking vindt haar grondslag in de eerbiediging van de persoonlijke levenssfeer van het slachtoffer (art. 8 7 De Adviescommisie van de NOVA merkte in haar advies op dat de kans niet ondenkbeeldig is dat de positie van het slachtoffer onbedoeld zwaarder wordt nu hij in zijn rol van getuige een volledige ondervraging zal moeten ondergaan door de advocaat van de verdachte en het Openbaar Ministerie. Er is immers geen reden om aan te nemen dat het verhoor beperkt zal worden tot de gevolgen die de ten laste gelegde feiten voor het slachtoffer of zijn nabestaanden teweeg hebben gebracht. De NOVA lijkt met haar formulering te suggereren dat als het verhoor wel uitsluitend betrekking zou hebben op de gevolgen van het strafbare feit, de rol van getuige niet zwaar zou zijn. De verdediging zou dan blijkbaar geen belang hebben bij een ondervragingsrecht en daarmee lijkt de NOVA dat belang dus te relativeren. 8 HR 6 oktober 1998, NJ 1998,

6 EVRM). Dit blijkt uit uitspraken in de zaken Baegen 9 en Finkensieper. 10 In Finkensieper merkt de ECRM op: The Commission has regard to the special features of criminal proceedings concerning rape and other sexual offences. Such proceedings are often conceived as an ordeal by the victim, in particular when the latter is unwillingly confronted with the defendant. In the assessment of the question whether or not in such proceedings an accused received a fair trial, account must be taken of the right to respect for the victim's private life. Therefore, the Commission accepts that in criminal proceedings concerning sexual abuse certain measures may be taken for the purpose of protection of the victim, provided that such measures can be reconciled with an adequate and effective exercise of the rights of the defence. Van belang is dat deze rechtspraak betrekking heeft op situaties waarin slachtoffers moeite hebben met het optreden als getuige en bij voorkeur niet ter terechtzitting willen verschijnen. Het wetsvoorstel ziet nu juist op slachtoffers die wel ter terechtzitting willen verschijnen om een verklaring af te leggen. Het zou gekunsteld zijn om de beperking van het ondervragingsrecht van de verdachte jegens het slachtoffer dat gebruik maakt van een spreekrecht op basis van deze rechtspraak te motiveren. Ook bij het bespreken van het wetsvoorstel is het ondervragingsrecht van de verdediging onderwerp van discussie geweest. Voor Groen Links is het niet vanzelfsprekend dat de verdachte elke mogelijkheid wordt ontnomen om het door het slachtoffer gestelde te becommentariëren. 11 Deze partij wijst op het probleem dat het spreekrecht een belangrijke functie verliest als verdachten niet op de terechtzitting verschijnen. 12 Het NJCM merkt in dat verband op dat, als de verdediging geen ondervragingsrecht heeft, de wetenschap dat een slachtoffer gebruik zal maken van het spreekrecht niet alleen voor de verdachte een reden kan zijn om niet ter terechtzitting te 9 ECRM 20 oktober 1994, Baegen, Appl. Nr /90, r.o ECRM 17 mei 1995, Finkensieper, Appl. Nr /92, r.o , nr , nr. 6, p. 3. 6

7 verschijnen, maar tevens kan betekenen dat de verdediging het slachtoffer steeds als getuige zal oproepen. Dit zal een ongewenste ontwikkeling zijn. Met Spanninga en Van Strien, meent het NJCM, dat het ondervragingsrecht geldt onafhankelijk van de vraag of het slachtoffer nu wel of niet de positie van getuige heeft. 13 De vraag of de meineedbepalingen ook gelden voor een slachtoffer, die van zijn spreekrecht gebruik maakt, moet los worden gezien van de vraag of aan de verdediging het ondervragingsrecht toekomt. 5. De alternatieven volgens het NJCM Het NJCM ondersteunt de thans reeds aanwezige - mogelijkheden om tot een schriftelijke vorm van informatieverstrekking door het slachtoffer te komen, waarbij het slachtoffer gedurende het gehele strafrechtelijke onderzoek schriftelijke informatie kan toevoegen aan het dossier. Wij zien echter daarnaast de meerwaarde van de mogelijkheid voor een slachtoffer om ter zitting het woord te voeren. Het slachtoffer moet een eigen keuze kunnen maken tussen een uitsluitend schriftelijke informatieverstrekking of een gebruikmaking van een mondeling spreekrecht. Het NJCM meent dat ten behoeve van het spreekrecht ter zitting praktisch en wetgevingstechnisch beschouwd goed valt aan te sluiten bij de huidige figuur van de voeging van het slachtoffer in het strafproces. Daarbij is al voorzien in de mogelijkheid van rechtsbijstand en het slachtoffer heeft niet de rol van getuige. De voeging in het strafproces door het slachtoffer moet echter ook plaats kunnen vinden zonder dat het slachtoffer geldelijke schadevergoeding vordert. Voorts moet dit slachtoffer de mogelijkheid krijgen om te spreken over de gevolgen van het strafbare feit. Tot slot zou er een uitdrukkelijk ondervragingsrecht moeten zijn voorgeschreven. In het geval uitsluitend gebruik wordt gemaakt van een schriftelijke verklaring, vindt het NJCM het niet nodig om het slachtoffer op te roepen of om te bepalen dat de verdediging steeds de mogelijkheid moet hebben om een slachtoffer te horen. De 13 J.W. Spanninga en A.L.J. van Strien, Een wetsvoorstel betreffende het spreekrecht, Trema 2001 nr. 10 (december), p

8 verdediging behoudt uiteraard wel het recht om de inhoud van de schriftelijke verklaring tegen te spreken of om het slachtoffer als getuige op te roepen. 6. Samenvatting Het NJCM onderkent de belangen van het slachtoffer en ondersteunt het spreekrecht voor het slachtoffer. Vanwege mogelijke schadelijkheid van ondervraging van het slachtoffer door de verdediging sluit het wetsvoorstel het ondervragingsrecht uit. Het NJCM meent echter dat het ondervragingsrecht van de verdachte in dit verband prevaleert vanwege de invloed op de rechterlijke oordeelsvorming van mogelijk belastende verklaringen van het slachtoffer. Het NJCM stelt voor om aan te sluiten bij de huidige figuur van de voeging van het slachtoffer in het strafproces. Het slachtoffer zou moeten beschikken over een spreekrecht, ook indien geen vordering van geldelijke schadevergoeding wordt ingediend. Verder zou er een uitdrukkelijk ondervragingsrecht moeten zijn voorgeschreven. 8