Afzettingen van Rijsbergen

Transcriptie

1 Afzettingen van Rijsbergen Algemeen De naam Afzettingen van Rijsbergen wordt hier nieuw ingevoerd voor een serie afzettingen die gelegen zijn onder de GDB, en daarmee onder de Afzettingen van Oosterhout. De GDB is te dateren op 2,74 Ma. Ze zijn van mariene oorsprong en zijn glauconietrijk. De afzettingen van Rijsbergen worden door hun glauconietrijkdom soms ingedeeld bij de Breda afzettingen. Nietemin verschillen ze op een aantal wezenlijke punten van de Breda afzettingen: zo liggen ze boven een grove laag met veel herwerkte miocene fossielen, de MPB ze is grover dan de gemiddelde Breda afzettingen wat kan wijzen op meer kustnabije facies ze heeft topografisch een andere verspreiding. De afzettingen zijn niet vaak aangeboord. 1/11 Rijsbergen v 1.1

2 Lisiecki, 2005 Kuhlman, 2004 Eigen 2005 Kuhlman, 2004 Kasse, 1988 MIS Logunit marien fluviatiel γ Magnetochron gamma log H3 T Ma P11, F12 62 Gilze member P11 TT H2 T3 P10, F11 Turnhout member 18 S13 P Ol 17 S12 Beerse P8 72 Beerse member Ma 16 S11 M5 H1 T S10 14 S9 T1 Sc2 Re 13 S8 Woensdrecht member Rijkevorsel member P7 82 P S7 M4 Sc1 Bel P6 Hoogerheide member Merksplas member GDBA P5 10 S6 M3 P4a P4, F X 9 S5 M2 Ns Reu 2 P3 8 P2 7 M1 Reu 1 Ma 6 PPB P1 Ga Kuhlman, S4 O Br 5 / 6 Foraminiferal events Kuhlman Pollen events Kuhlman GDB P11, F12 FO Azolla filliculoides P10, F11 LCO Ericales 4 RIJ 2 Br 3 / 4 P9 Basis Pinus acme P8 Top vierde Picea piek F3 P7 FO Azolla tegeliensis P6 Basis derde Picea piek en Osmuda acme 3 S3 P5 Basis tweede Ericales acme RIJ 1 Br 2 P4a Piek Artemisa+Pediastrum in gamma piek P4, F6 Tweede Picea piek, Osmunda acme P3 P2 P1 F3 Top eerste Ericales acme Eerste Picea piek Basis eerste Ericales acme, FOD Pediastrum FOD Elphidella hannai Br 1 MPB 2/11 Rijsbergen v 1.1

3 Algemene lithologie Een glauconietrijke, fijn zand (soms grover) tot zandige klei-afzetting. De lagen zijn vaak opvallend homogeen, en bevatten een bijmenging van houtresten of grindjes. Het geheel is te beschouwen als een grote-coarse upward. De Rijsbergen-afzettingen zijn duidelijk grover dan de Breda-afzettingen.Het zand ligt over het algemeen tussen de 160 en 200 µm, met in de omgeving van Tilburg een voorkeur voor 180 µm. De boven- en ondergrens van de member zijn vaak moeilijk te onderscheiden: naar boven toe gaat de member over in de wat slechter gesorteerde, schelprijke Oosterhout afzettingen, naar onder gaat ze over in de wat kleiiger glauconietzanden van de Breda-afzettingen. Ze wordt beurtelings bij de Formatie van Breda gerekend (bij meer glauconiet) of bij de Formatie van Oosterhout (bij de aanwezigheid van enkele schelpen). Deze formatie is in een marien milieu afgezet. Het is mogelijk dat de vergroving naar boven toe iets te maken heeft met een meer ondiep marien karakter. Ze is o.h.a. glimmerrijker dan de Oosterhout en de Breda afzettingen. Het is moeilijk om deze formatie in oudere beschrijvingen terug te vinden door de vele aangelegde onderscheidende criteria (glauconietrijkdom, korrelgrootte, schelparmoede). Te Gilzerbaan komen onderin een aantal bruine concreties voor (bruinkoolbrokjes?). Deze correleren met veenlagen in het continentale bereik, zie het Kiezeloolietprofiel. Er komt een versteend traject voor wat iets glimmerrijker ontwikkeld is. 3/11 Rijsbergen v 1.1

4 Standaardboring Boring 12B-153, Peize, kan beschouwd worden als typerend voor de Rijsbergen afzetingen De TT ligt hier op 83 [m-nap]. De Breda afzettingen zijn hier alleen teruggevonden als erosierest. De onderstaande zones zijn ± 1 meter dikke monsterdelen van de boring. Zone Diepte [m-nap] Lithologie Foraminifeer zone Interpretatie Licht zandige klei (cf RGD: zeer fijn kleiig zand FB O Piazencien Licht zandige klei RIJ2 / RIJ3 Piazencien Sterk siltige klei (cf RGD: lichte klei) FC1 ( ) Siltige klei FC Klei (cf RGD: zeer zware klei) FC Klei FC Zware klei (lutum >55%) FC MvRu Diestien Klei, sprong in siltfractie FC Rij Zeer glauconietrijk kleiig fijn zand, sprong in siltfractie (a) MPB op Zeer glauconietrijk kleiig fijn zand FD Breda afzettingen Klei FF Breda afzettingen (a) Deze sprong in de korrelgrootteverdeling (KB 12) valt vooral op in het fijne segment van de korrelgrootteverdeling. Ze heeft mogelijk iets uitstaande met het feit dat hier de MPB ligt. Na de MPB hebben deze afzettingen mogelijk lang aan de oppervlakte gelegen. Misschien zijn hierdoor bodemprocessen verantwoordelijk voor deze sprong. De "versteende lagen" uit Zuid-Nederland zijn niet teruggevonden voor op deze lokatie. Op de locatie Gilzerbaan bestaan de Rijsbergen afzettingen uit minimaal twee fine-down sequenties, RIJ-2 en RIJ-1 genaamd. 4/11 Rijsbergen v 1.1

5 In boring Huibeven-1 is de RIJ ongeveer 140 meter dik. Bij een sedimentatiesnelheid van 17 cm/ky komt dit neer op een afzettingstijd tussen de 3,56 Ma (MPB) en de 2,74 Ma (GDB). De eerste leeftijd komt goed overeen met de oudste post-miocene afzettingen bij Kuhlman (Kuhlman, 2004), de jongste leeftijd is te correleren met de GDB (gravier du base van de Oosterhout-afzettingen). In Huibeven-1 zijn de Rijsbergen-afzettingen aanmerkelijk glauconietrijker dan de onderliggende Breda-afzettingen en de bovenliggende Oosterhout-afzetingen. In deze (grove olie-)boring is de Rijsbergen onder te verdelen in een ca. 30 meter dikke glauconietrijke RIJ-1, een ca. 40 meter dikke RIJ-2 met een grindhoudende laag bovenin en een ca. 70 meter dikke toplaag. De schelphoeveelheid neemt naar boven toe. In de RIJ1 worden verkitte lagen gevonden. Dit zijn vaak harde glauconietbanken die mogelijk iets uitstaande hebben met de uit de Formatie van Diest (zie aldaar) bekende zogenaamde Leuvencap. Nabij Schijf bestaat de RIJ1 uit een 5-20 meter dikke harde (zuivere) glauconietbank met lokaal botresten. Deze bank is iets westelijker een dikke kleilaag. Meer naar het noorden (Fijnaart) wordt gesproken van "versteende lagen". In Oost-Nederland wordt hetzelfde gevonden in de top van de Zanden van Delden. Boring 28H-335 heeft in de Afzettingen van Zenderen een extreem hoog glauconietgehalte (>70%). Deze onderzijde van de RIJ1 correleer ik voorlopig met de Diest afzettingen (zie aldaar). In de WP1 zijn in de RIJ1 zwarte vuursteentjes aangetroffen, dit zou een connectie kunnen hebben met de zwarte vuursteentjes die in de Diest afzettingen worden aangetroffen. 5/11 Rijsbergen v 1.1

6 Lokatie : Huibeven-01 X=128, Y=401 Tilburg Noordwest Maaiveld: 6 [m+nap] Bijzonderheden [m-mv] Globale lithologie glimmers schelpen glauconiet Overig Interpretatie 20 kleiig zand houtresten (els?) 30 matig grof zand 1,88 Ma 40 matig grof zand Tegelen 50 matig grof zand beetje grind 60 kleiig zand beetje grind 70 klei Maassluis 80 licht kleiig zand 90 matig grof zand 100 matig grof zand 110 licht kleiig grof zand PPB 2,54 Ma 120 zandige klei Oosterhout 130 zandige klei houtresten 140 zandige klei veel houtresten 150 matig grof zand 160 zandige klei houtresten 170 kleiig zand 180 kleiig zand 190 crag met iets klei gdb 2,78 Ma 200 licht kleiig zand Rijsbergen 210 licht kleiig zand 220 licht kleiig fijn zand 230 licht kleiig fijn zand 240 kleiig fijn zand 250 licht kleiig fijn zand 260 licht kleiig zand 270 kleiig zand grindjes 3,1 Ma koude tijd? 3,1 Ma 280 licht kleiig zand 290 licht kleiig zand 300 kleiig zand 310 kleiig zand 320 matig grof zand MPB 3,2 Ma 330 zand 340 zand Diest? 350 zand MMU Breda 11,3 Ma 360 zand B6 370 zand 380 zand 390 licht kleiig zand B5 Neurath 400 zand 410 zand 420 fijn zand 430 fijn zand B4 Frimmerdorf 440 fijn zand 450 zandige klei 460 zand 470 zandige klei B3 Heksenberg 480 fijn zand Morken 490 zand B2 500 zand B1 16,0 Ma 510 licht zandige klei NTO Veldhoven 19,5 Ma 520 klei 530 klei 540 klei 550 klei 560 klei 570 klei 580 klei 590 klei 600 klei Rupel 610 klei 620 klei 630 klei 640 klei 650 klei 660 klei 670 klei 680 klei 690 klei Boomse klei 700 klei 710 klei 720 klei 730 klei 740 fijn zand Mid-Eoceen 750 kleiig fijn zand 760 kleiig fijn zand 770 kleiig fijn zand 780 fijn zand 790 kleiig fijn zand 800 fijn zand 810 fijn zand 820 kleiig fijn zand 830 klei Vroeg-Eoceen 840 klei 850 klei kalkconcreties 860 zandige klei 870 zandige klei 880 fijn zand 890 licht zandige klei 900 grof zandige klei 910 licht kleiig fijn zand 920 fijn zand Paleoceen 930 klei 940 klei 950 zandige klei 960 sterk zandige klei pyriethoudende leem 970 kleiig zand 980 zandige klei zeer veel kalkconcreties stukjes gesteente Krijt? 990 zandige klei zeer veel kalkconcreties stukjes gesteente Houthem? 1000 zandige klei zeer veel kalkconcreties stukjes gesteente 6/11 Rijsbergen v 1.1

7 Regionale bijzonderheden In Zeeuws-Vlaanderen (KB 44/54) komt een RIJ voor die daar wordt aangezien voor de Bredaafzettingen. De faunainhoud is te vergelijken met die uit de zanden van Deurne in Belgie. Op Walcheren (KB 48w) bestaan de zanden van Deurne uit groene glauconietzanden of leemlagen met weinig schelpresten. Onderin komt een grindlaag voor. In Noord-Beveland (KB 48o) liggen vergelijkbare afzettingen bovenop het Oligoceen en ontbreekt volgens de foraminifeerindeling het Midden-Mioceen. Er komen hier leemlagen voor. Te Wouw, boring 49E-301 en omgeving is er sprake van grind in de onderzijde van de RIJ. In boring 50E-112 (Gilzerbaan) is het traject tussen -183/-209 zeer schelparm. In Woensdrecht (49D-99/50) komen grind op dit niveau voor met glauconiethoudend zand. In boring 43H-63 (Willemstad) is de RIJ 122 meter dik, vergelijkbaar met Peize (12B-153) (124 meter). In de buurt van Rheindahlen (verlengde van de Venloslenk) is de RIJ waarschijnlijk ook meter dik.. Zware mineralen De zware mineralen vallen over het algemeen in de Mineraalzone van Ruinerwold (MvRu). In de Achterhoek (KB 28o/29) kent de MvRu een aantal onderverdelingen: een Zirkoon maximum, te vinden in de Afzettingen van Eibergen; een Hoornblende zone, te vinden in de afzettingen van Zenderen een Hoornblende piek, te vinden in de afzettingen van Delden. Op de Veluwe (KB 39) komt er op dit niveau een zirkoonrijke (tot 58%) associatie voor. Dit traject wordt hier als Formatie van Breda gezien. In Zeeuws-Vlaanderen (KB 44/54) wordt gesproken van een zeer hoog Granaatgehalte en vrij veel Epidoot en Hoornblende in deze afzettingen. Hiermee kan ze te vergelijken zijn met de Zanden van Deurne. Het Granaatgehalte is op blad Beveland (KB 46) zeer hoog (45%), met daarnaast relatief veel Metamorf en Toermalijn (36%). Grind Onderin de Zanden van Deurne (FC) komt op Noord-Beveland (KB 46o) een schelprijke laag voor met grind en vuursteensplinters tot 6 mm. De vuursteen kan afkomstig zijn uit Krijtafzettingen. De vuursteen is dan net als de glauconiet een erosierest. 7/11 Rijsbergen v 1.1

8 Flora en Fauna In Oost-Friesland (KB 11) is er een voorkomen van de foraminifeer Uvigerina hosiusi deurnensis. Deze foraminifeer zou kenmerkend zijn voor de FC2 (SPAINK, 1975). FC1 werd in Oost-Friesland in vrijwel alle diepere onderzochte boringen aangetroffen. In Groningen (KB 12) is het opvallend dat in de FB de ondiep water indicator Ammonia beccarii ontbreekt en dat de diep water indicator Monspeliensina pseudotepida voorkomt. In het Deense deel van de Noordzee (Pedersen, 1995) is de laatste soort beschreven onderin traject T6 van boring TWB12. Dit wijst op een mogelijk verband met de Rijsbergen-afzettingen. In boring Zaandam (zie de boringenlijst) ligt er op -542 m een 44 meter dikke steriele zone (foraminiferen ontbreken). Ten opzichte van de TT (TT- 315) zou dit dan de onderzijde van de Rijsbergen-afzettingen kunnen zijn. In een boring te Den Haag (Van Voorthuysen, 1950) wordt op ca. 330 meter (TT-280 m) een overgang gevonden van meer diepzee foraminiferen naar meer lagunaire types. Dit is mogelijk hetzelfde (diepere) signaal als op KB 12.? Kenmerkende foraminiferen in de zanden van Deurne op blad Walcheren (KB 44/54) zijn o.a: Uvigerina hosiusi (?), Ehrenbergina serrata. Blad Beveland (KB 48o) en blad Schouwen (KB 42) geven een nadere onderverdeling van de foraminiferen. Blad Noord-Beveland (KB 48o) meldt voorts nog kleine schelpfragmenten, zee-egelstengels, ostracoden, bryozoën en sponsnaalden in de zanden van Deurne. Nabij Eindhoven is een pollenhoudend traject aangetroffen (KB 51w) waarvan de associatie overeen komt met het Susterien. Andere benamingen Vlak ten zuiden van Leuven komen in de Hagelanden nog zandbanken voor in deze formatie die vergeleken kunnen worden met getijde-zandbanken voor de Belgische kust. De ligging is op ca. 30/40 m + NAP. De mogelijk met deze zandbanken contemporaine zanden van Deurne zijn in Zeeland iets grover dan de zanden van Antwerpen. Het is opvallend dat op Walcheren, bij Reusel en op de Peel de top van de Breda-afzettingen, de Rijsbergen-afzettingen en de zanden van Deurne op 30 [m-nap] ligt. Naar het zuiden toe zijn er verder mogelijk overgangen naar de fluviatiele zanden van Poppel en Dessel (Formatie van Diest). 8/11 Rijsbergen v 1.1

9 Referenties Liu A.C, De Batist M.,Henriet J.P., Missiaen T Plio-Pleistocene scour hollows in the Southern Bight of the North Sea Geologie en Mijnbouw, 71-3, p Kuhlmann, G 2004 High resolution stratigraphy and paleoenvironmental changes in the southern North Sea during the Neogene Thesis, Utrecht Pedersen, A 1995 The lower Pleistocene in the North Sea Ministry of environment and energy, serie C, No. 13 Rutot, A Sur l age des depots connus sous les noms de sables de Moll, d argile d Andenne et de sable a facies marin note Om dans la legende de la Carte geologique de la Belgique au Sliggers 1987 Mollusc biozonation of the Miocene in the South- Eastern Netherlands and Correlation with the Foraminiferal Biostratigraphy Memoires Academie Royale de Belgique, serie II, tome II Meded. werkgr.tert.kwart.geol,vol. 24 (1-2), pp , Leiden Spaink 1975 Toelichting op de geologische kaart. in: Staalduinen & Zagwijn, hoofdstuk 4 Van Voorthuysen 1950 The quantative distribution of the Plio-Pleistocene foraminfera of boring The Hague Med. Geol. Stichting, N.S. No. 4 9/11 Rijsbergen v 1.1

10 Bijlage: Kaartbladen RGD Bisschops, J.H Toelichtingen bij de geologische kaart van Nederland 1:50000, blad Eindhoven Oost (51o) Bisschops J.H., Broertjes J.P, Dobma W Toelichtingen bij de geologische kaart van Nederland 1:50000, blad Eindhoven West (51W) Bisschops, J.H Toelichtingen bij de geologische kaart van Nederland 1:50000, blad Utrecht (31o) De Groot, T.A.M Toelichting bij de Geologische kaart van Nederland 1:50000, blad Heerenveen (11w en 11o) Hageman, B.P Toelichtingen bij de geologische kaart van Nederland 1:50000, blad Goeree-Overflakkee (43w) Kuyl, O.S Toelichtingen bij de geologische kaart van Nederland 1:50000, blad Heerlen (62 en 62o) NITG-TNO 2001 Toelichtingen bij de kaartbladen XIII en XIV Breda- Valkenswaard en Oss-Roermond Ter Wee, M.W Toelichtingen bij de geologische kaart van Nederland 1:50000, blad Sneek (10w en 10o) Ter Wee, M.W Toelichting bij de Geologische kaart van Nederland 1:50000, blad Emmen (17w en 17o) Ter Wee, M.W Toelichtingen bij de geologische kaart van Nederland 1:50000, blad Steenwijk (16o) Van de Meene, E.A Toelichting bij de Geologische kaart van Nederland 1:50000, blad Arnhem (40 oost) Van den Toorn J.C Toelichting bij de Geologische kaart van Nederland 1:50000, blad Venlo-west (52 w) Geologische Atlas van de Diepe Ondergrond van Nederland, Utrecht Geologische Stichting, Haarlem Van Rummelen F.F.F.E Toelichtingen bij de Geologische Kaart van Nederland 1:50000, bladen Zeeuws-Vlaanderen west en oost (54 /44 w en 54/44o) Geologische Stichting Haarlem Van Rummelen F.F.F.E Toelichtingen bij de Geologische Kaart van Nederland 1:50000, blad Schouwen-Duiveland (42o en 42w) Rijks Geologische Dienst,Haarlem Van Rummelen F.F.F.E Toelichtingen bij de Geologische Kaart van Nederland 1:50000, blad Walcheren (48w) 10/11 Rijsbergen v 1.1

11 Van Rummelen F.F.F.E Toelichtingen bij de Geologische Kaart van Nederland 1:50000, blad Beveland (48o) Van Staalduinen C.J Toelichtingen bij de Geologische Kaart van Nederland 1:50000, blad Rotterdan West (37w) Verbraeck, A Toelichtingen bij de geologische kaart van Nederland 1:50000, blad Tiel (39w en 39o) Verbraeck A., Bisschops J.H 1971 Toelichtingen bij de Geologische Kaart van Nederland 1:50000, blad Willemstad Oost (43o) Westerhof, W.E.,de Mulder, E.F.J., de Gans, W Toelichting bij de Geologische kaart van Nederland 1:50000, blad Alkmaar (19 o en 19w) Zagwijn W.H., Van Staalduinen 1975 Toelichting bij de geologische kaart van Nederland Rijks Geologische Dienst 11/11 Rijsbergen v 1.1