Nota Versterking Herinnering Gelderland /1945

Transcriptie

1 Ing. 6 januari 2016 PS PS 2 maart 2016 Nota Versterking Herinnering Gelderland / januari 2016 Joost Rosendaal, Radboud Universiteit Nijmegen Trekker Herinneringstoerisme Gelderland

2 Inleiding Voor de in historie geïnteresseerde bezoeker, voor hen die verhalen met diepgang over vrede en vrijheid zoeken, maar ook voor de recreatieve toerist die zich wil laten verrassen door mooie, indringende, avontuurlijke en spannende beelden en belevenissen is de provincie Gelderland als een openluchtmuseum van de Tweede Wereldoorlog. Van september 1944 tot mei 1945 neemt deze regio een bijzondere plaats in binnen het grote, internationale verhaal van de Tweede Wereldoorlog. Met Limburg, Noord-Brabant en Zeeland was Gelderland gedurende de laatste acht maanden van de oorlog het belangrijke noordelijk frontgebied in West-Europa. De provincie mag op één lijn gesteld worden met Normandië (D-Day, juni-augustus 1944, twee en een halve maand strijd) en de Ardennen (Ardennenoffensief, december-januari 1944, een maand strijd). Als strijdgebied is Gelderland ook binnen Nederland uitzonderlijk. Het begon met de operaties Market en Garden, die in hun aanvankelijk objectief mislukten: de Slag om Arnhem liep voor de geallieerden uit op een fiasco, maar de strijd om Nijmegen werd door hen gewonnen. Arnhem werd ondanks de geallieerde nederlaag een internationaal bekend begrip en referentiepunt. Met Nijmegen als uitvalsbasis konden de geallieerden in februari 1945 het grootste landoffensief aan het westelijk front lanceren. Ongeveer een half miljoen militairen trokken via Groesbeek het Rijnland binnen. Na zeven weken strijd wisten de troepen op 24 maart 1945 bij Wesel de oversteek over de Rijn te maken, die een half jaar eerder bij Arnhem was mislukt. Terwijl de hoofdmacht verder Duitsland introk, viel de linkerflank van vooral uit Canadezen bestaande troepen het oosten van Nederland binnen. In april richtte deze strijd zich op Gelderland boven de rivieren en vervolgens via Overijssel naar het noorden van Nederland. Op 5/6 mei capituleerde in Wageningen de bevelhebber van de Duitse troepen in Nederland en kwam er een eind aan vijf jaar bezetting. Deze laatste acht maanden van de oorlog kunnen voor Gelderland als een unique selling point worden aangemerkt. Daarnaast biedt de provincie nog vele plaatsen die herinneren aan bezetting, onderdrukking en vervolging door het nationaalsocialistisch regime en de gevolgen van het verwoestende oorlogsgeweld. In het bijzonder dienen hier genoemd te worden de meidagen van 1940 met het begin van de Duitse bezetting in onder meer Wageningen, Ede en Scherpenzeel (de Grebbeberglinie), in Neder-Betuwe (de Betuwestelling) en in Heumen (de Maas-Waalstelling); vervolging, verzet en onderduik in onder meer Aalten, Elburg en Apeldoorn (Apeldoornsche Bosch en Ereveld Loenen); de Duitse bezetter in onder meer Deelen (Fliegerhorst) en Apeldoorn (bunker Seyss Inquart); collaboratie in onder meer Lunteren en Ellecom; slachtoffers van represailles (Putten, Woeste Hoeve en Varsseveld) en van bombardementen (Nijmegen, Arnhem, Doetinchem en Zutphen). Deze gebeurtenissen en de plekken waar ze hebben plaatsgevonden doen beseffen hoe belangrijk de bevrijding was. Betekenis Gelders herinneringstoerisme Nergens in Nederland zijn de sporen van oorlog en bevrijding zo talrijk, divers en zichtbaar als in Gelderland. Jaarlijks komen vele tienduizenden geïnteresseerden in groeiende aantallen naar de provincie om dit verhaal te beleven op de plaats waar het gebeurde. Ook voor de eigen inwoners zijn er locaties waar de oorlog steeds weer opnieuw is te herdenken, te beleven en te ontdekken. Musea, monumenten, begraafplaatsen en het sporenrijke landschap

3 vormen daarmee een belangrijke stimulans voor dit herinneringstoerisme van de Tweede Wereldoorlog. Het herinneringstoerisme is echter geworteld in een meer diepgaande en immateriële behoefte: het stilstaan bij de waarden en normen waarop de samenleving is gefundeerd. De spiegel van de Tweede Wereldoorlog biedt reflectie op begrippen als democratie, mensenrechten, vrijheid en vrede. Het herdenken heeft ook betekenis voor het heden en de toekomst. Het overdragen van deze morele begrippen heeft een grote maatschappelijke betekenis. Educatie voor jong en oud is nauw verbonden aan het herinneringstoerisme, zonder dat dit belerend of betuttelend moet zijn. Het leerzame verleden en historische interesse zijn een voedingsbodem voor dit toerisme. De tastbaarheid van het verleden is ook voor toekomstige generaties van belang en het is een taak om dit erfgoed over te dragen door het vast te leggen, zorgvuldig te beheren en toegankelijk te maken. Dit erfgoed is de kern waarop de oorlogsherinnering is gebaseerd. Kennis en een goede interpretatie zijn essentieel voor de kwaliteit. Zonder een verantwoorde inhoud verliest het erfgoed aan betekenis en waarde. Herinneringstoerisme van de Tweede Wereldoorlog biedt voor Gelderland belangrijke economische, educatieve, morele en cultuurhistorische mogelijkheden. De militaire en civiele gebeurtenissen in deze provincie gedurende de periode september 1944 tot mei 1945 zijn uniek voor het geallieerde front in West-Europa. Met indrukwekkende en belangrijke herinneringsplaatsen aan de bezettingsperiode kan hier een verhaal gepresenteerd worden dat een boodschap biedt voor toekomstige generaties. Om deze potentiële kracht volledig tot zijn recht te laten komen zijn investeringen noodzakelijk in een innovatieve en duurzame structuur, waarbij versterking van aanbod, samenhang, samenwerking en inhoudelijke kwaliteitsgarantie voorop staan. Versterking herinnering Tweede Wereldoorlog De veelzijdigheid van het Gelderse oorlogsverhaal maakt dat de herinnering hieraan zich niet beperkt tot twee of drie locaties. De aantrekkelijkheid is juist gelegen in de verbinding tussen een groot aantal herinneringsplaatsen. Onder de vele organisaties musea, stichtingen, gemeenten, instellingen die zich met de Tweede Wereldoorlog in Gelderland bezighouden (zie bijlage) leeft dit besef en bestaat een groot enthousiasme om gezamenlijk hieraan te werken. Voor een deel gebeurt dit al binnen twee grotere clusters: het Airborne-cluster rond de Slag om Arnhem (Arnhem, Renkum, Ede en Overbetuwe) en het Rijk van Nijmegencluster rond de slag om de Waalbruggen (Nijmegen, Groesbeek Wijchen en Beuningen met mogelijk Heumen en Lingewaard). Daarnaast zijn er kleinere eenheden te onderscheiden met een bijzonder karakter. Zo werken de gemeenten Wageningen, Ede, Renkum en Rhenen reeds samen rond de herinnering aan de meidagen van 1940 en Om de brede samenwerking verder vorm te geven en te stimuleren is een Gelders coördinatiepunt nodig. Behalve een plaats van uitwisseling van kennis, concrete plannen en ervaringen, dient dit de onderlinge samenhang te bevorderen. Dit is immers de voorwaarde voor het sterker profileren van de Gelderse herinnering aan WO2. De leiding voor dit Gelders coördinatiepunt dient te liggen bij de Radboud Universiteit, Erfgoed Gelderland en Omroep Gelderland, provincie-brede instellingen die hiertoe nauw zullen samenwerken. Dit coördinatiepunt zal vorm gaan geven aan het hierna te bespreken digitaal netwerk, het historisch expertisecentrum en het overkoepelende educatie- en publieksproject, in samenwerking met de Liberation Route Europe en het regionaal toerismebureau RBT-KAN,

4 die veel ervaring hebben op het gebied van marketing en toerisme. Er zal regelmatige afstemming plaatsvinden met vertegenwoordigers van de twee grote clusters en de kleinere eenheden. De herinneringscultuur en -infrastructuur van de Tweede Wereldoorlog komen voort uit het maatschappelijk middenveld van sterk op vrijwilligers steunende initiatieven. Deze vrijwilligers vormen nog steeds de kracht en het draagvlak waarop de herinnering van de Tweede Wereldoorlog leeft en levendig blijft. De afgelopen jaren, met als belangrijk markeringspunt de 70e herdenking van Market Garden in 2014, is steeds duidelijker geworden dat verdere samenwerking binnen de provincie zeer gewenst is. De door het RBT-KAN geïnitieerde Stichting Liberation Route Europe heeft hier baanbrekend werk verricht. Ideeën, plannen en initiatieven van onder meer Erfgoed Gelderland, Omroep Gelderland en De Gelderlander hebben deze samenwerking verder op provinciaal niveau bevorderd, terwijl regionaal een groeiende afstemming is van de plannen om de herinnering in al zijn facetten te versterken. Hierbij wordt niet alleen over de regionale, maar ook over de provinciale en nationale grenzen gekeken. Operatie Market Garden begon immers niet pas bij de brug van Grave en de Grebbeberg ligt dan wel in Utrecht, maar de strijd om de Grebbelinie vond ook in Gelderland plaats. Het Rijnlandoffensief was in Duitsland, maar de troepen kwamen uit het Rijk van Nijmegen en Oost-Nederland werd bevrijd door Canadezen, maar deze kwamen uit Duitsland. De Tweede Wereldoorlog is geen nationale, Nederlandse aangelegenheid, maar is Europees en globaal. Hiervoor is internationaal steeds meer aandacht. Het herinneringstoerisme in Gelderland kan hier goed bij aansluiten. Zo heeft de provincie ook het Indische oorlogsverhaal binnen haar grenzen. Voor toekomstige generaties zal dit niet-nationale aspect steeds belangrijker worden. Tijdens twee werkconferenties die door de provincie belegd werden op 4 september (Ede) en 12 november 2015 (Arnhem) bleek een groot enthousiasme van de deelnemers (musea, gemeenten, stichtingen, ondernemers, etc.) om de oorlogsherinnering in Gelderland een nieuwe impuls te geven. Deze nota is het resultaat van de inbreng die deze partijen naar voren hebben gebracht. Om het herinneringstoerisme en de bijzondere betekenis van het Gelders oorlogsverleden te versterken zijn investeringen nodig. Bij deze structuurversterking worden hierna vier verschillende domeinen onderscheiden: inhoud en kennis; erfgoed en musea; educatie en publieksbereik; herdenking en toerisme. Deze sluiten aan bij het landelijke beleid zoals geformuleerd in de nota die de commissie Versterking Herinnering WOII onder voorzitterschap van Job Cohen in maart 2015 presenteerde aan de staatssecretaris van Volksgezondheid, Welzijn en Sport. Nadrukkelijk dient hierbij opgemerkt te worden dat deze domeinverdeling niet betekent dat een instelling of organisatie haar activiteiten tot slechts één domein beperkt. Zo hebben musea naast een erfgoedbeheerfunctie ook een educatieve taak en zijn zij vaak ook betrokken bij herdenkingen en kennisverwerving.

5 1. Inhoud en kennis Zonder inhoud valt er niets te herinneren. Kennis van het verleden vormt het uitgangspunt van iedere historische presentatie. Overzicht en beschikbaarheid van authentieke bronnen zijn hiervoor van essentieel belang. Wetenschappelijke expertise is noodzakelijk om deze bronnen op hun juiste merites te beoordelen en in een verantwoord, samenhangend narratief te presenteren. Over de Tweede Wereldoorlog is weliswaar digitaal al veel beschikbaar, maar dit blijft nog steeds een klein deel van de grote hoeveelheid aan informatie die in fysieke vorm bestaat. Investeringen: - Netwerk oorlogsbronnen Gelderland (digitale infrastructuur): In een digitale omgeving wordt een zo volledig mogelijk overzicht gegeven van de bronnen over de Tweede Wereldoorlog: niet alleen archieven en literatuur, maar ook voorwerpen, films, foto s, geluid, verhalen en oorlogssporen; niet alleen bronnen die in Gelderland zelf aanwezig zijn (Gelders Archief, regionale archieven, websites CollectieGelderland en mijngelderland) maar ook die zich over deze provincie elders bevinden, in Nederland (NIOD, Nationaal Archief, Beeld en Geluid) en in het buitenland (Duitsland, Groot-Brittannië, Canada, Verenigde Staten). Reeds bestaande archieftoegangen, foto-, film-, voorwerp- en verhalendatabanken zullen hierin geïntegreerd worden. Belangrijke archieven en collecties worden digitaal beschikbaar gesteld en ontsloten. Via crowdsourcing in het hierna te noemen publieksgerichte project kan in wisselwerking met een breed publiek verder informatie worden toegevoegd. Ook zal aansluiting gezocht worden met lokale databanken. gezocht. Dit digitale netwerk oorlogsbronnen Gelderland sluit aan op het landelijk netwerk dat vanuit het NIOD (Instituut voor oorlogs-, holocaust- en genocidestudies) op verzoek van het ministerie in ontwikkeling is en zal als regionale hub een voorbeeld en voortrekkersrol vervullen. Het landelijke netwerk oorlogsbronnen, dat deel uitmaakt van de nationale strategie digitaal erfgoed van het ministerie van Onderwijs Cultuur en Wetenschap, levert de kennis en de technische infrastructuur, waar het netwerk Gelderland bij aan kan sluiten, zodat dit niet zelf ontwikkeld hoeft te worden. Dit netwerk zal gevormd worden door Erfgoed Gelderland en de Radboud Universiteit in samenwerking met archieven en musea. - Historisch expertisecentrum Gelderland WO2 (inhoudelijke kwaliteitsnorm): Veel materiaal over de oorlog is niet in een juiste context ontsloten of overgeleverd. Voor een goede interpretatie, bronkritische benadering en inkadering binnen een nationaal en internationaal perspectief zijn onderzoek en expertise nodig. De expertise aanwezig aan de Radboud Universiteit staat garant voor een kwaliteitsnorm en voor een samenhangend verhaal over Gelderland in de Tweede Wereldoorlog binnen de bredere Nederlandse en Europese context. Dit expertisecentrum helpt bij de ontwikkeling van het netwerk oorlogsbronnen, het opstellen van een begrippenlijst voor metadata zodat er verbindingslijnen tussen databanken gemaakt kunnen worden, en het in kaart brengen van onderduik- en verzetsnetwerken. Als instelling is het faciliterend in onderzoek en scholing voor musea, gemeenten, herinneringscentra, herdenkingsstichtingen en andere organisaties.

6 Bij scholing (workshops) valt in het bijzonder te denken aan de vele vrijwilligers zonder wier enthousiasme en inzet het herinneringstoerisme in Gelderland nooit succesvol kon en kan worden. Zij bepalen mede de kwaliteit. In dergelijke scholing heeft Erfgoed Gelderland reeds de nodige ervaring. De kennisinstellingen en databanken kunnen ook een vraagbaak zijn voor nabestaanden van oorlogsslachtoffers en historisch geïnteresseerden. 2. Erfgoed en musea Een belangrijke drager van het inhoudelijke verhaal van de oorlog vormt het erfgoed: monumenten, musea, voorwerpen en fysieke herinneringsplaatsen zoals gebouwen, verdedigingswerken, begraafplaatsen en het landschap. Hier wordt het oorlogsverhaal tastbaar. Het erfgoed is feitelijk de intermediair voor de overdracht van inhoud naar publiek. Deze overdracht wordt met name verzorgd door musea, herinneringscentra, instellingen en stichtingen die het WO2-verhaal als corebusiness hebben. Zij vertalen het verhaal in een voor het publiek (doelgroep) aantrekkelijk product: een tentoonstelling, een herdenking, recreatieve fietstochten, een evenement, etc. Zorg voor het erfgoed én de vertalers van het erfgoed is daarom van essentieel belang. Musea: Binnen Gelderland zijn er drie musea die van (inter)nationale betekenis zijn voor het verhaal van de Tweede Wereldoorlog en mede door hun professionaliteit de parels van het herinneringstoerisme vormen: Investeringen: o Airborne Museum Hartenstein: hoewel hier nog niet zolang geleden een belangrijke vernieuwing heeft plaatsgevonden, zullen er vanuit het oogpunt van kwaliteit steeds weer aanpassingen nodig zijn om de leidende rol van het museum binnen het samenwerkingsverband van de Slag om Arnhem blijvend te kunnen laten vervullen. Met grote, aansprekende tentoonstellingen zal steeds opnieuw het publiek naar deze locatie worden getrokken en daarmee het toerisme in bredere zin stimuleren. o Indisch Herinneringscentrum Bronbeek: Gelderland is de meest Indische provincie van Nederland. Het Indische oorlogsverhaal geeft diepte en een bij uitstek internationale dimensie aan de oorlogsherinnering. Behoud van dit herinneringscentrum voor Gelderland is van groot belang. Projecten als het digitaal kenniscentrum Repatriëring verdienen ondersteunen. o Nationaal Bevrijdingsmuseum : reeds jaren een gevestigd museum dat de strijd van Market Garden en het Rijnlandoffensief in een bredere context plaatst. Het heeft mede door de ligging nabij Duitsland een internationale potentie en ambitie. Een noodzakelijke vernieuwing is jarenlang uitgesteld. Begin 2015 zijn plannen gepresenteerd voor nieuwbouw voor Het Verhaal van Oorlog en Vrijheid zonder Grenzen waarbij innovatie en moderne presentatietechnieken gecombineerd worden met authenticiteit in historische objecten en verhalen. Vanuit een multiperspectieve kennisoverdracht, ervaren/beleven en interactie wil het museum historisch besef tot stand te brengen in relatie tot de hedendaagse vraagstukken rond vrijheid, democratie en mensenrechten. Op korte termijn zijn al investeringen nodig om onderdelen voor de nieuwe presentatie te realiseren. Investering in een nieuw museum dient als een van de topprioriteiten in het stimuleren van het herinneringstoerisme te worden aangemerkt.

7 De veelzijdigheid van de provinciale oorlogsherinnering is niet beperkt tot deze drie musea. Kleinere musea die voldoen aan bepaalde kwaliteitseisen moeten geholpen worden in hun inhoudelijke focus, presentatie, collectiebeheer en fysiek onderkomen. Twee musea die hierbij in het bijzonder genoemd kunnen worden en investeringen behoeven zijn: o Onderduikmuseum Markt 12, Aalten: dit Nederlands-Duits museum biedt informatie over het verzet en de vanuit Aalten en Winterswijk opgezette Landelijke Organisatie voor Onderduikers, en over de bevrijding van de Achterhoek in maart en april Het onderduikdorp Aalten is van landelijke betekenis en het museum heeft een internationale uitstraling. Een verdere professionalisering is hier noodzakelijk. o Museum Vliegbasis Deelen: dit museum gelegen op de grens van Arnhem en Ede is van bijzondere (inter)nationale betekenis. Fliegerhorst Deelen speelde een belangrijke rol in de Duitse verdediging tijdens de oorlog. Veel sporen hiervan worden in het museum en omringende landschap bewaard. Gelegen op de Hoge Veluwe is het een unieke locatie met een grote toeristische potentie zeker als het gekoppeld wordt aan het Duitse verhaal van de bommenoorlog. Hier zijn verdere professionalisering en openstelling nodig. - Monumenten en herinneringscentra: Naast musea beschikt Gelderland meer dan andere provincies over monumenten ter herinnering aan de oorlog. Zeker zo belangrijk als de herdenkingstekens zijn de monumentale overblijfselen van de oorlog. Ook deze zijn talrijk en voor het herinneringstoerisme van grote waarde: het zijn immers de locaties waar mensen heen willen. Niet zelden verkeren deze locaties in zorgelijke toestand en dreigen ze zonder investeringen verloren te gaan. Op sommige plaatsen is nadere informatie nodig om het bijzondere karakter van de plaats te markeren. De verbinding tussen deze locaties en al meer ontwikkelde en gevestigde herinneringsplaatsen is noodzakelijk voor een goede ontwikkeling van de herdenkingsbeleving en het toerisme. Investeringen: o Restauratiefonds WO2: Belangrijke monumentale oorlogsplaatsen die zorg behoeven zijn onder meer: de Diogenesbunker (Schaarsbergen), SS-opleidingskamp Avegoor (Ellecom), de muur van Mussert (Lunteren), de Betuwestelling (Neder-Betuwe) en de bunker van Seyss Inquart (Apeldoorn). o Stimuleringsfonds informatiecentra WO2: Bij een aantal van deze monumenten is het noodzakelijk dat er ook nadere informatie beschikbaar is. Dit kan in de vorm van een centrum, zoals die reeds bestaan bij het Ereveld Loenen, in Driel (Polen) en in Putten. Een aantal informatiecentra verdient nadere invulling, ondersteuning of vernieuwing onder meer: voor de evacuatie van Arnhem en de Veluwezoom (Eusebiuskerk), voor de capitulatie (Hotel de Wereld, Wageningen), voor het bombardement van 22 februari 1944 (800 doden, Nijmegen), voor het afvoeren van 1100 patiënten en verplegers van de Joodse psychiatrische inrichting Apeldoornsche Bosch (Apeldoorn) en voor de represaillerazzia van Putten op 2 oktober 1944 (ruim 550 doden). o Versterking clusters Market Garden: Een bijzondere investering is nodig voor de versterking van het toerisme dat samenhangt met operatie Market Garden, meer in het bijzonder de Slag om Arnhem en de strijd om de Waalbruggen in Nijmegen.

8 - een Slag om Arnhem-paviljoen en het ontwikkelen van ruimtes voor public history in de stad. - project Dropzone op de Ginkelse Heide (Ede), met een informatiefunctie, een landmark en een toeristisch concept. - een informatiecentrum de Oversteek bij Nijmegen met informatie over de Waalcrossing - Archeologisch erfgoed: De laatste jaren is er meer en meer aandacht voor de sporen van de oorlog die niet direct zichtbaar of herkenbaar zijn. Zo werden in Nijmegen de restanten van een belangrijke wegblokkade bij de Waalbrug ontdekt, op de Duivelsberg (Berg en Dal) loopgraven uit oktober 1944 en zijn rond Oosterbeek talrijke vondsten gedaan die herinneren aan de strijd in de septemberdagen van Om het onderzoek hiernaar te bevorderen en belangrijke vondsten veilig te stellen en/of zichtbaar te maken zijn investeringen nodig. 3. Educatie en publieksbereik Het inhoudelijke verhaal en het erfgoed van de oorlog dienen vertaald te worden naar het publiek. Publieksbereik en educatie zijn essentieel voor musea, het herdenken en herinneringstoerisme. De betekenisgeving van de Tweede Wereldoorlog in het heden en in de toekomst en de belangrijke functie die deze vervult in burgerschapsvorming hebben nationaal en provinciaal reeds geleid tot veel onderwijsprojecten. Vernieuwing en eigentijdse vertalingen blijven hier steeds noodzakelijk, maar een inventarisatie en kennis van de reeds bestaande projecten en hun effectiviteit zijn van belang. Onderzoek heeft uitgewezen dat de effectiviteit van activiteiten groot is wanneer aangesloten wordt bij de actualiteit in de wereld en met name bij de eigen leefwereld. Publieksoverdracht beperkt zich niet tot de schoolgaande jeugd. Onder alle leeftijden is er behoefte aan betekenisvolle verhalen over de oorlog. Bij al deze projecten dient echter steeds de inhoudelijke kwaliteitsnorm voorop te staan, zowel wat betreft het inhoudelijke verhaal, de methodiek als de werkvorm. Investeringen: - Multimediaal project Verhalen van de oorlog en verhalen van de vrijheid. Als vervolg op het succesvolle project Weg naar de bevrijding, organiseert Omroep Gelderland een digitaal platform dat het publieksgerichte perspectief geeft aan het eerder genoemde digitaal netwerk bronnen en het expertisecentrum. Via crowdsourcing enerzijds en het leveren van content anderzijds, bestaat er een wisselwerking. Het platform waarbij meerdere keren per jaar thema s centraal staan bestaat onder andere uit een website, Tv-programma s, een Facebookpagina, andere social media, een app, krantenartikelen en radio-items. Met een dagelijks bereik van honderdduizenden mensen is het een belangrijke stimulans voor het herinneringstoerisme. Jongeren krijgen de mogelijkheid om hun eigen verhalen te maken over de betekenis van de oorlog, maar vooral ook over de betekenis van de vrijheid. - Stimuleren individuele en vernieuwende projecten om jongeren te betrekken: o Ereveld Vol Leven (Nationaal Ereveld Loenen, Oorlogsgravenstichting). Dit project introduceert een nieuwe vorm van herdenken. Vanuit het principe van familieopstelling worden jongeren direct betrokken bij de verhalen achter de personen die begraven liggen op het Ereveld. Door een landelijk uitgezonden Tv-programma zal hiermee een groot publiek worden bereikt. o De escaperoom voor de vrijheid, ervaringsruimte (Aaltens Onderduikmuseum) - Ondersteunen van het maatschappelijk middenveld. Een belangrijke aanbod aan educatieve en toeristische activiteiten, zoals wandel- en fietsroutes, spellen en

9 tentoonstellingen, komt vanuit de samenleving tot stand. Stichtingen, gilden, verenigingen, platforms en individuele vrijwilligers richten zich met hun aanbod vaak op één bepaalde (lokale) gebeurtenis of facet van het oorlogsverhaal zoals de slag om de Grebbeberg, de evacuaties of wederopbouwarchitectuur. Deze erfgoedpartners zorgen voor een grote diversiteit en daardoor aantrekkelijkheid in het aanbod. 4. Herdenking en toerisme Herdenken, beseffen en burgerschapsbeleving zijn nauw verbonden. Deze vertaling van de mogelijkheden die Gelderland biedt worden onder meer gestroomlijnd in evenementen. Het herinneringstoerisme is niet alleen afhankelijk van het aanbod, maar ook van de vraag en behoefte van het publiek en de organisaties die zorg dragen voor dit toerisme. Steeds dient afstemming plaats te vinden en dienen de toeristische mogelijkheden onder de aandacht te worden gebracht door marketing. Samenwerking en het benadrukken van samenhang zijn hierbij essentieel. Het succes van de Liberation Route Europe geeft hier blijk van. Er zal voortgebouwd worden op de reeds bestaande en ontwikkelde infrastructuur van het herinneringstoerisme. Investeringen: - Portals: Om bezoekers toegang te geven tot de mogelijkheden van het herinneringstoerisme in Gelderland zijn portals nodig. Deze sluiten aan bij wat reeds door de LRE is verricht. Hier wordt naast inhoudelijke ook praktische informatie gegeven. Deze portaalfunctie kan op meerdere locaties benaderd en aangeboden worden, maar wordt voor de onderlinge samenhang binnen de regioclusters van de Airbornegemeenten en het Rijk van Nijmegen gecoördineerd. In presentatie en organisatie zijn ze verbonden met de hoofdmusea van de clusters: het Airborne Museum Hartenstein en het Nationaal Bevrijdingsmuseum. Ze verwijzen naar elkaar, maar ook naar de kleinere eenheden met hun informatiecentra zoals die over het begin van WO2 bij de Grebbeberg, het einde van de oorlog in Wageningen, het Indische oorlogsverhaal en de plaatsen van vervolging, van verzet en van burgerleed. - Marketing: Liberation Route Europe vervult een belangrijke rol in de marketing. In combinatie met de brede toeristische marketing dienen arrangementen aangeboden te worden. o Een gezamenlijke presentatie van de krachtige Gelderse verhaallijnen binnen de Liberation Route Europe. o Een Gelders contactpersoon of contactorganisatie voor de Liberation Route Europe, zoals ook andere provincies kennen. o Een gezamenlijke jaarprogrammering met eenzelfde thema geeft een grotere eenheid en gezicht aan de marketing. - Toeristische infrastructuur: In de regionale en provinciale samenwerking is nodig: o Aansluiting van de provincie bij de LRE, zoals andere provincies dat reeds gedaan hebben, om optimaal van dit netwerk te profiteren o Versterking van samenhang in aanbod en uitstraling (routes, bebording) o Gebruik maken van aanbod van derden (maatschappelijke organisaties) o Het verder ontwikkelen van attractieve fiets- en wandelroutes en deze combineren met bestaande routes en luisterstenen. o Coördinatiefunctie binnen de regio (stimuleren, informeren en afstemmen): klein en slagvaardig. o Het hanteren van een kwaliteitslabel op het gebied van gidsen, arrangementen, horeca, musea en locaties.

10 o Goede parkeergelegenheid en toegankelijkheid voor tourbussen. o Bevorderen van toerbusverbindingen tussen de belangrijkste musea en locaties en inhoudelijke toertochten. o Financiële prikkels voor het bezoeken van meerdere locaties door passepartouts. - Herdenken: De vormen van herdenken zijn sinds 1945 steeds veranderd. Ook in de toekomst dienen deze niet statisch te zijn. Bij het toekomstgericht herdenken zal ook de verbinding met de actualiteit wenselijk zijn. Wandel- en fietstochten bieden actieve vormen. De Bridge to Liberation (Arnhem) en de Sunset March (Nijmegen) zijn nieuwe manieren van herdenken. Samenvatting Voor de in historie geïnteresseerde bezoeker, voor hen die verhalen met diepgang over vrede en vrijheid zoeken, maar ook voor de recreatieve toerist die zich wil laten verrassen door mooie, indringende, avontuurlijke en spannende beelden en belevenissen is de provincie Gelderland als een openluchtmuseum van de Tweede Wereldoorlog. Vooral gedurende de periode van september 1944 tot mei 1945 neemt deze regio een bijzondere plaats in binnen het grote, internationale verhaal van de Tweede Wereldoorlog en kan de provincie gemakkelijk op één lijn gesteld worden met Normandië (D-Day) en de Ardennen Als strijdgebied is Gelderland ook binnen Nederland uitzonderlijk. Nergens zijn de sporen van oorlog en bevrijding zo talrijk, divers en zichtbaar. Jaarlijks trekken vele duizenden geïnteresseerden in groeiende aantallen naar de provincie om dit verhaal op de plaats waar het gebeurde te beleven. De herdenking van de Tweede Wereldoorlog in Gelderland verdient versterking. Hiermee sluit de provincie aan bij een maatschappelijk breed beleefd gevoel en een landelijke tendens. Gelderse musea, instellingen en organisaties die zich richten op de herinnering aan de Tweede Wereldoorlog slaan daarom hun handen ineen. Door samenwerking wordt die herinnering krachtiger, herkenbaarder en kwalitatief sterker. Samenwerking vindt plaats in een tweetal regionale clusters: rond de Slag om Arnhem en rond de slag om de Waalbruggen ende start van het Rijnlandoffensief in de regio Nijmegen. Maar daarnaast zijn er ook kleinere eenheden die aandacht verdienen: de capitulatie in Wageningen, de razzia in Putten, de deportatie van de patiënten van de Joodse inrichting Apeldoornsche Bosch, onderduikdorp Aalten, Fliegerhorst Deelen, het Indisch Herinneringscentrum Bronbeek en het Ereveld in Loenen. Deze clusters en eenheden zullen hun verhaal met elkaar afstemmen. Een samenhangend verhaal en ook de mogelijkheden om dit verder te ontdekken moeten op een aantal plaatsen gepresenteerd worden. In de clusters zullen informatiecentra een belangrijke rol spelen. Binnen het cluster Arnhem-Oosterbeek zijn al vergevorderde plannen om dit vorm te geven met onder meer een informatiepaviljoen aan de Rijn en ook binnen het cluster Nijmegen-Groesbeek wordt gekeken naar een gezamenlijk informatiecentrum. Voor het behoud en opknappen van historische plekken en gebouwen is een restauratiefonds nodig, terwijl via een stimuleringsfonds informatiepunten bij bijzondere locaties gerealiseerd moeten worden. Met het Airbornemuseum in Oosterbeek vormt het Nationaal Bevrijdingsmuseum in Groesbeek de publiekstrekker bij uitstek. De vernieuwing van het Nationaal Bevrijdingsmuseum is daarom een topprioriteit.

11 Verantwoording en dank Deze nota is samengesteld door een regiegroep bestaande uit Joost Rosendaal (Radboud Universiteit, voorzitter), Guus van Kleef (Omroep Gelderland), Marc Wingens (Erfgoed Gelderland) en Henk de Jong (Provincie Gelderland, secretaris). Zij is tot stand gekomen en gebaseerd op de enthousiaste en spontane inbreng van vele betrokken partijen, waarvan een aantal al blijk gaf van onderlinge afstemming en samenwerking zoals De Slag om Arnhem (gemeente Ede, gemeente Overbetuwe, gemeente Renkum, gemeente Arnhem, Stichting Airborne Museum, Stichting Airborne Herdenkingen, Stichting Airborne Feelings, Airborne Wandeltoch/PSVR, Stichting Eusebius Arnhem, Stichting Driel - Polen, Stichting Bridge to Liberation, Stichting War Requiem - Bridge to the Future) en het Rijk van Nijmegen (gemeente Groesbeek, gemeente Nijmegen en Nationaal Bevrijdingsmuseum). Verdere inbreng kwam onder meer van het Indisch Herinneringscentrum Bronbeek, Museum Vliegveld Deelen, Markt 12 de Aaltense Musea, de Oorlogsgravenstichting, Omroep Gelderland, Erfgoed Gelderland, het NIOD en Stuurgroep Bevrijdingstoerisme en Vredeseducatie (Wageningen, Ede, Renkum en Rhenen).

12 Inhoud en Kennis: organisaties Plaats Naam adres Achtergrond Historische interessepunten Radboud Universiteit, Expertisecentrum WO2 Nijmegen Joost Rosendaal De Radboud Universiteit is een brede, internationaal georiënteerde en De opleiding Actuele geschiedenis 1500-heden studentgerichte onderzoeksuniversiteit. Samen met Radboudumc scheppen besteedt ook aandacht aan de Tweede we een intellectueel klimaat dat onze medewerkers en studenten inspireert Wereldoorlog. en uitdaagt. Zo kunnen de prestaties worden geleverd die de wetenschap verder brengen en de samenleving ten goede komen. Radboud Universiteit, hgl. Gelderse Geschiedenis Nijmegen Dolly Verhoeven Dolly Verhoeven is per 1 november 2014 benoemd tot hoogleraar Gelderse geschiedenis aan de Radboud Universiteit. De leeropdracht wordt gefinancierd door de provincie Gelderland. Verhoeven zal de kennis versterken over de geschiedenis en de cultuur van Gelderland door het bevorderen van (amateur)initiatieven op het gebied van geschiedschrijving van Gelderland in combinatie met publieksgerichte spreiding van kennis. Erfgoed Gelderland Arnhem Marc Wingens m.wingens@gelderserfgoed.nl Erfgoed Gelderland is een coöperatie van ruim 140 Gelderse erfgoedorganisaties, waaronder musea, archieven en erfgoedcentra. Erfgoed Gelderland adviseert de erfgoedsector, m.n. over de zorg voor en het zichtbaar maken van collecties, daarnaast voert het projecten uit, o.a. op het vlak van erfgoededucatie en oral history. Gelders Archief Arnhem Fred van Kan f.vankan@geldersarchief.nl Het Gelders Archief is een betrouwbare partner voor het beheren van de collecties (zowel fysiek als digitaal) van en voor zijn publieke en particuliere relaties. Door optimalisering van de toegankelijkheid van de collectie, draagt het bij aan een transparante overheid en aan kennisverspreiding over het verleden van Gelderland. De collectie bestaat uit historische documenten (papier, audiovisueel, digitaal) uit en over Gelderland en de gemeenten Arnhem, Renkum, Rheden, Rozendaal en Overbetuwe. Het oudste stuk dateert uit 1076, het jongste uit de 21e eeuw. Onder de leden van de coöperatie bevinden zich ruim 30 Gelderse musea, archieven, historische verenigingen en erfgoedcentra die zich met de Tweede Wereldoorlog bezig houden. De Gelderse historie van 1000 na Christus tot nu, waaronder de Tweede Wereldoorlog Regionaal Archief Nijmegen Nijmegen Claartje van Well, Rob Camps, Ernest Verhees gemeente@nijmegen.nl Voor het antwoord op alle kleine en grote vragen over de geschiedenis van De geschiedenis van Nijmegen, waaronder de Nijmegen en omgeving kunt u terecht bij het Regionaal Archief Nijmegen. In Tweede Wereldoorlog de Digitale Studiezaal zoekt u door verschillende collecties. Tevens kunt u veel informatie vinden over de geschiedenis van Nijmegen in de Historische Atlas en in de kennisbank van het Huis van de Nijmeegse Geschiedenis. Gemeentearchief Ede Ede Peter van Beek gemeentearchief@ede.nl Het Gemeentearchief Ede en Scherpenzeel bewaart de archieven van de gemeente Ede met de kernen Bennekom, Lunteren, Otterlo, Wekerom, De geschiedenis van Ede, Barneveld en Scherpenzeel, waaronder de Tweede Wereldoorlog Harskamp, Ederveen, De Klomp, De Valk, een klein gedeelte van Hoenderloo en Gelders Veenendaal (tot 1967) en de Gemeente Scherpenzeel. Ook vindt u hier vele particuliere archieven, documentatieverzamelingen, kranten, boeken, kaarten en foto s. Het merendeel van deze archiefstukken is openbaar en is in te zien in de studiezaal. Tevens is een groot deel van de bronnen digitaal ontsloten. CODA-archief, Apeldoorn Apeldoorn Carin Reinders c.reinders@coda-apeldoorn.nl CODA Archief is het historisch documentatiecentrum van de stad Apeldoorn. CODA vervult de functie van gemeentearchief en bewaart ruim vijf kilometer aan archieven en vele meters beeldmateriaal. De archieven De geschiedenis van Apeldoorn, familiegeschiedenissen, Apeldoorn en de oorlog in samenwerking met Stichting Bevrijding '45, te zijn van de stedelijke overheid en van particuliere instellingen, verenigingen vinden op website en bedrijven die iets met Apeldoorn te maken hebben. De ruim 350 archieven zijn voor iedereen toegankelijk. Erfgoedcentrum 'De Rozet', Arnhem Arnhem Margriet van Leeuwen m.vanleeuwen@bibliotheekarnhem. Het Erfgoedcentrum vertelt u het verhaal van Arnhem en omgeving in een nl permanente presentatie met behulp van objecten en multimediale presentaties. Dit krijgt verdieping door een unieke collectie boeken, tijdschriften en kranten over Gelderland waarin u zelf op zoek kunt gaan naar bronnenmateriaal en informatie. Regionaal Archief Zutphen Zutphen Femia Siero regionaalarchief@zutphen.nl Het Regionaal Archief Zutphen is een openbare archiefdienst met enkele wettelijke taken. Voor de gemeenten Brummen, Lochem en Zutphen bewaart het RAZ historische informatie en stelt deze beschikbaar. Exposities gericht op geschiedenis van Arnhem met oorlog in het bijzonder, bv.: Slag om Arnhem, De Lege stad 13 septemter - 4 januari 2015 De geschiedenis van Zutphen, waaronder de Tweede Wereldoorlog Erfgoedcentrum Achterhoek en Liemers Doetinchem Femia Siero info@ecal.nu Het Erfgoedcentrum Achterhoek en Liemers is een rijke bron van informatie De geschiedenis van de Achterhoek, waaronder de over streekcultuur en -historie in de vorm van archieven, beeldcollecties, Tweede Wereldoorlog boeken en documentatie. Je kunt er onder meer terecht voor het uitzoeken van je stamboom, gegevens over gebouwen, dorpen, steden en wijken, boerderij- en veldnamen, geschiedenis van kerken, verenigingen en families en het nalezen van oude kranten.

13 Inhoud en Kennis: organisaties Plaats Naam adres Achtergrond Historische interessepunten NIOD, Amsterdam Amsterdam Puck Huitsing Het instituut werd op 8 mei 1945 opgericht om door middel van onafhankelijk onderzoek de geschiedenis van de Tweede Wereldoorlog in Nederland en Nederlands-Indië in kaart te brengen. Op 9 december 2010 fuseerde het NIOD met het Centrum voor Holocaust- en Genocidestudies en zijn beide organisaties verder gegaan onder de naam NIOD Instituut voor Oorlogs-, Holocaust- en Genocidestudies. Geschiedenis 20ste en 21ste eeuw. Centraal uitwerking van oorlogen, de Holocaust en andere genociden Netwerk Oorlogsbronnen Amsterdam Edwin Klijn e.klijn@niod.knaw.nl Het Netwerk Oorlogsbronnen heeft als doel het gebruik van Tweede Wereldoorlog-collecties in Nederland te stimuleren. Door één digitale zoekingang tot alle relevante collecties te ontwikkelen, biedt het Netwerk een overzichtelijke en eenvoudige toegang aan professionele onderzoekers en het brede publiek. Het Netwerk Oorlogsbronnen verbindt niet alleen collecties, maar ook collectiebeherende organisaties en personen. Door organiseren van jaarlijkse Netwerkdagen biedt het Netwerk een platform voor het uitwisselen van kennis en ervaring. Platform Militaire Historie, Ede Ede Ed van Seters info@platformmhe.nl Ede kent een rijke militaire historie. Het Platform Militaire Historie Ede stelt zich ten doel deze verder te documenteren en toegankelijk te houden voor de Edese bevolking en andere belangstellenden. Bovendien kunnen activiteiten en projecten door het platform worden ondersteund. Nederlands Instituut voor Militaire Historie (NIMH) Stichting Informatie Wereldoorlog Twee (STIWOT) Het VWS-programma Erfgoed van de Oorlog ( ) richtte zich op het behoud van erfgoedmateriaal uit en rond de Tweede Wereldoorlog in Nederland, Nederlands-Indië, Suriname en de Nederlandse Antillen. In 221 projecten werden archieven geconserveerd, ontsloten en gedigitaliseerd, ooggetuigenverhalen vastgelegd en een variëteit aan lokale, regionale en nationale oorlogsbronnen toegankelijk gemaakt. Het Netwerk Oorlogsbronnen bouwt voort op het programma Erfgoed van de Oorlog. De militaire historie van Ede Den Haag Piet Kamphuis nimh@mindef.nl Het Nederlands Instituut voor Militaire Historie is een gespecialiseerd kennis- De geschiedenis van de Nederlandse strijdkrachten en onderzoekscentrum op het gebied van de Nederlandse militaire van de Tachtigjarige Oorlog tot nu geschiedenis. Het NIMH beheert een unieke militair-historische collectie en maakt deze toegankelijk voor een breed publiek. Daarnaast publiceert het instituut wetenschappelijke studies en verzorgt het onderwijs en lezingen. Badhoevedorp Barry van Veen barry@stiwot.nl STIWOT (Stichting Informatie Wereldoorlog Twee) is een stichting die zich Alles over de Tweede Wereldoorlog is te vinden bij bezighoudt met het vrij of zo goedkoop mogelijk verstrekken van informatie onze projecten. over de Tweede Wereldoorlog aan iedereen die daarin geïnteresseerd is. De stichting heeft het bevorderen van kennis over de Tweede Wereldoorlog op zowel militair, politiek, economisch, cultureel als maatschappelijk gebied bij een breed publiek als doel. Stichting Musea en Herinneringscentra '40-'45 Amsterdam Max Meijer max@timeamsterdam.com Negen Nederlandse musea en herinneringscentra, waaronder Indisch De Tweede Wereldoorlog Herinneringscentrum Bronbeek, Airborne Museum 'Hartenstein' en Nationaal Bevrijdingsmuseum, die zich richten op de periode hebben de handen ineen geslagen. Zij hadden - mede gevoed door externe ontwikkelingen - de behoefte minder vrijblijvend dan voorheen de krachten te bundelen. Door samenwerking willen zij nu hun belangen behartigen. Daartoe is de Stichting Musea en Herinneringscentra opgericht, afgekort SMH Nationaal Comité 4 en 5 mei, Amsterdam Amsterdam J. Van Kooten j.vankooten@4en5mei.nl Het Nationaal Comité 4 en 5 mei is op 27 november 1987 bij Koninklijk Herdenking en bevrijding van Nederland in de Besluit ingesteld. De belangrijkste taken zijn richting, inhoud en vorm geven Tweede Wereldoorlog aan herdenken en vieren: 4 en 5 mei. Met ingang van 2011 heeft het ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport het pakket van het Nationaal Comité uitgebreid met zes nieuwe taken op het gebied van het levend houden van de herinnering aan de Tweede Wereldoorlog: toegepast onderzoek, internationale herinnering, ondersteuning van organisaties van oorlogsgetroffenen, infrastructuur educatie en voorlichting, en de uitvoering van subsidieregelingen op het terrein van reünies en lotgenotencontacten en educatie en voorlichting. Historische Vereniging Numaga Nijmegen dr. Joep van Gennip secretaris@numaga.nl Numaga is de historische vereniging van Nijmegen en omgeving. Als historisch kennisplatform bevordert Numaga het onderzoek naar het Nijmeegs verleden.ook verzorgt Numaga publicaties en organiseert het lezingen en andere activiteiten voor een breed publiek. Geschiedenis van Nijmegen, waaronder de Tweede Wereldoorlog Historisch Genootschap Prodesse Conamur Arnhem Meet Becker prodesseconamur@gmail.com Het Arnhems Historisch Genootschap Prodesse Conamur ("Wij trachten van Geschiedenis van Arnhem, waaronder de Tweede nut te zijn") is de vereniging van en voor mensen met belangstelling voor de Wereldoorlog geschiedenis van de stad Arnhem. Het genootschap, opgericht op 15 oktober 1792, heeft als doel de beoefening van geschiedenis en oudheidkunde met betrekking tot Arnhem, en verspreiding van de kennis daarvan.

14 Inhoud en Kennis: organisaties Plaats Naam adres Achtergrond Historische interessepunten Heemkunde Renkum Oosterbeek mevr. H.C.G. de Roder-Mouton Heemkunde Renkum houdt zich bezig met de geschiedenis van de gemeente Renkum, waartoe de kerkdorpen Doorwerth, Heelsum, Heveadorp, Oosterbeek, Renkum en Wolfheze behoren. Geschiedenis van de gemeente Renkum, waaronder de Tweede Wereldoorlog Vereniging Oud Ede Ede De Vereniging Oud Ede is op 10 september 1924 opgericht en telt ruim 800 leden. Zij stelt zich ten doel het culturele erfgoed van de gemeente Ede te bewaken en te bewaren voor de toekomst. Geschiedenis van de gemeente Ede, waaronder de Tweede Wereldoorlog Historische Kring Driel Driel Miny van der Zande De Historische Kring Driel heeft als doel het bevorderen van de Geschiedenis van Driel, waaronder de Tweede belangstelling voor en het vergroten van de kennis omtrent de geschiedenis Wereldoorlog van het dorp Driel en de directe omgevin, evenalsc het stimuleren en nastreven van behoud en bescherming van het Drielse erfgoed. Stichting Puttens Historisch Genootschap Putten Piet Zevenhuijzen Het Puttens Historisch Genootschap (PHG) is een stichting die als koepel fungeert voor allerlei activiteiten op historisch gebied van Putten. Het PHG heeft twee musea opgericht, te weten: Historisch Museum 'De Tien Malen', gericht op het ontstaan en de ontwikkeling van Putten, en Museumboerderij 'Mariahoeve', gericht op het leven en werken op een boerderij rond Geschiedenis van Putten, waaronder de Tweede Wereldoorlog Oud Wageningen Wageningen Mink Reitsma De historische Vereniging Oud Wageningen is opgericht op 17 april 1973 met als belangrijkste doelstelling: de kennis bevorderen over de geschiedenis van Wageningen. Historische Vereniging Deutekom Doetinchem Ton Boland Deutekom houdt de historie van Doetinchem levend door een afwisselend aanbod van lezingen en rondleidingen en door het kwartaaltijdschrift Kronyck. Deutekom verleent medewerking aan historische publicaties en heeft regelmatig contact met verwante organisaties. Historische Vereniging Zutphen Zutphen Arend Jan Reijers Zoals de naam zegt, houdt de Historische Vereniging Zutphen zich bezig met de beoefening van de geschiedenis van Zutphen en de onmiddellijke omgeving. Vereniging Oud Apeldoorn Apeldoorn Miny van der Zande De doelstelling van de vereniging is in eerste instantie het verstevigen van de band tussen de Apeldoorners. Daarnaast wil de vereniging beelden en herinneringen van historisch Apeldoorn verzamelen, ranschikken en vasthouden. Kortom, het behartigen van de cultuurhistorische belangen. Geschiedenis van Wageningen, waaronder de Tweede Wereldoorlog Geschiedenis van Doetinchem, waaronder de Tweede Wereldoorlog Geschiedenis van Zutphen, waaronder de Tweede Wereldoorlog Geschiedenis van Apeldoorn, waaronder de Tweede Wereldoorlog Heemkundekring Groesbeek Groesbeek Bram den Boer De heemkundekring heeft als centrale doelstelling: het bevorderen van Geschiedenis van Groesbeek, waaronder de Tweede kennis van en belangstelling voor de geschiedenis van de (per 1 januari 2015 Wereldoorlog voormalige) gemeente Groesbeek en zijn bevolking.

15 Educatie en publieksbereik:organisaties Plaats Naam adres Achtergrond Historische interessepunten Omroep Gelderland Arnhem Guus van Kleef Omroep Gelderland is erop gericht zoveel mogelijk Gelderlanders te bereiken met uitzendingen via de diverse media. De kern: Omroep Gelderland is de betrouwbare, informatieve familiezender, die meldt en uitlegt wat er gebeurt in de provincie. Radboud Universiteit, Expertisecentrum WO2 (zie onder Inhoud en kennis) Erfgoed Gelderland (zie onder Inhoud en kennis) Educatief Centrum Hotel de Wereld Wageningen M.J.E.M. Jager International Guild of Battlefield Guides Stuurgroep Bevrijdingstoerisme en Vredeseducatie Kenninghall, Norfolk, Verenigd Koninkrijk W. Boersma Wageningen, Ede, Renkum en Rhenen Liesbeth de Jong In en rond Hotel 'De Wereld' wordt op 5 mei al bijna zeventig jaar het einde van de oorlogshandelingen in Nederland herdacht. In het gebouw, een rijksmonument en sinds eind februari 2004 weer in gebruik als hotel/restaurant, wordt de zaal waar de onderhandelingen in mei 1945 plaatsvonden, voor de huidige en toekomstige generaties in nagenoeg oorspronkelijke staat gehouden. Nu, bijna zeventig jaar na de bevrijding, maakt eerbiedig herdenken meer en meer plaats voor actief overdenken. Hotel 'De Wereld' vervult daarin een belangrijke rol. Anders dan voorheen, met veel zeggingskracht, het hele jaar door. De basis daarvoor ligt er. Aan de ene kant is er de symboliek van het gebouw, in het bijzonder van de 'Capitulatiezaal': opening naar een periode van opbouw en hernieuwde vrede. Aan de andere kant wijst de naam van het gebouw in de richting van mondiaal denken. De Tweede Wereldoorlog Het Internationale Gilde van Slagveldgidsen is er voor iedere slagveldgids en voor zij die plannen hebben dat te worden. Wij streven er naar om de praktijk van het slagveldgidsen te analyseren, te ontwikkelen en de kennis erover te verbreden. Daarnaast bieden wij een ideale omgeving om andere slagveldgidsen te ontmoeten waardoor informatie, kennis en expertise over legio onderwerpen kan worden uitgewisseld. Wij bieden u de mogelijk zich professioneel verder te bekwamen en geven u inzicht in nieuwe benaderingen en interessegebieden. Op dit moment hebben we leden in het Verenigd Koninkrijk, Canada, Zuid-Afrika, Nieuw Zeeland, Australië, België, Frankrijk, Luxemburg en Nederland. Naar welk slag je interesse ook uitgaat, bij ons zul je zeker andere leden treffen die jouw passie en enthousiasme voor geschiedenis en gidsen delen. Bevrijdingstoerisme is een project dat vanaf 2012 veel ervaring heeft opgedaan in de WO2-erfgoedsector en waarin structuurversterking, toekomstgericht herdenken, vernieuwing en toegankelijk maken van het verhaal centraal stonden. Het heeft laten zien hoe samenwerking met WO2- erfgoed (maatschappelijke) organisaties succesvol kan worden. Het project is inmiddels afgelopen. Meerdere slagvelden, waaronder die van de Tweede Wereldoorlog Tweede Wereldoorlog en de actualiteit

16 Erfgoed en musea: organisaties Plaats Naam adres Achtergrond Historische interessepunten Indisch Herinneringscentrum Bronbeek Arnhem Yvonne van Genugten Nederlands Indië: een land dat niet meer bestaat, een verleden dat nog volop leeft. Het Indisch Herinneringscentrum laat Nederlands Indië in de u kennis maken met de Archipel, met de verschrikkingen in de periode en met de veerkrachtige Indische Tweede Wereldoorlog gemeenschap die zich wereldwijd heeft verspreid. Door samenwerking, voorlichting en educatie krijgt dit hoofdstuk van onze vaderlandse geschiedenis de aandacht die het verdient. Airborne Museum 'Hartenstein' Oosterbeek Sarah Thurlings sthurlings@airbornemuseum.nl Het Airborne Museum is hét museum over de Slag om Arnhem van september 1944, gehuisvest in de imposante 19eeeuwse Villa Hartenstein (het voormalige hoofdkwartier van de Britse generaal Urquhart tijdens de Slag). Het museum biedt historie en beleving. De verhalen van toen worden verteld door burgers en veteranen. Het museum geeft inzicht in Arnhem in de Tweede Wereldoorlog, in het bijzonder de Slag om Arnhem de beslissingen van de leiders, van gewone militairen en de burgers die bij de Slag betrokken waren. Nationaal Bevrijdingsmuseum Groesbeek Wiel Lenders info@bevrijdingsmuseum.nl Tussen heuvels en bossen is het verleden tot leven gebracht in het Bevrijdingsmuseum, ten zuidoosten van Nijmegen en De bevrijding van Nederland Arnhem. In het museum maak je de aanloop naar de oorlog mee, ervaar je de bezettingstijd, vier je de Bevrijding en zie je en Europa in de Tweede de wederopbouw van Nederland en Europa. Door middel van geuren, interactieve presentaties, diorama s, modellen, Wereldoorlog originele films en geluidsfragmenten wordt de bevrijding op boeiende wijze verbeeld. Het museum toont aan jong en oud de actuele betekenis van democratie, vrijheid en mensenrechten. Museum Vliegbasis Deelen Arnhem Jan Roodzant j.roodzant@chello.nl Museum Vliegbasis Deelen is gevestigd aan de Hoenderloseweg 10, een schitterende zichtlocatie aan de weg Hoenderloo- De Tweede Wereldoorlog, Schaarsbergen. Toepasselijk, want het is een voormalig Duits gebouw, later Canadees en daaropvolgend weer Nederlands. Het kreeg recent de monumentenstatus. Alle voorwerpen, foto s, uniformen etc. die te vinden zijn in het met name het Duitse perspectief museum, zijn geheel authentiek, meestal als resultaat van soms jarenlang onderzoek. Daardoor is Museum Deelen het Museum vol verhalen. Ieder onderzoek maakt dat ieder object een verhaal heeft dat wij ook graag in persoonlijke rondleidingen overbrengen. De oorsprong voor het museum ligt in de Stichting DAEG, die zo n 25 jaar geleden vliegtuigbergingen uitvoerde, met name om vermiste bemanningen te bergen. Aaltense Musea (Onderduikmuseum) Aalten Gerda Brethouwer gerdabrethouwer@aaltensemusea.nl Euregionaal onderduikmuseum Markt 12 verhaalt over het leven van een gemeenschap in ongewone tijden: de Tweede Wereldoorlog. In het museum Markt 12 wordt een beeld gegeven van het dagelijks leven van burgers in de bezettingsjaren In de gemeente Aalten zijn destijds een zeer hoog aantal onderduikers ondergebracht. In het museum zijn de verhalen van mensen in oorlogstijd interactief te ervaren. Onderduiken tijdens de Tweede Wereldoorlog Museum Sjoel Elburg Elburg Tom Bergstra secretariaat@sjoelelburg.nl Museum Sjoel Elburg is een verhalenmuseum over het leven van twaalf Joodse families die vanaf 1700 in Elburg hebben gewoond. Het museum biedt een historisch perspectief voor een actueel thema: integratie en verdraagzaamheid. Het museum presenteert de Joodse geschiedenis op een dynamische, onorthodoxe, boeiende en eigenzinnige wijze en laat daarmee een eigen museaal geluid horen. De Joodse geschiedenis van Elburg, met nadruk op de Tweede Wereldoorlog

17 Erfgoed en musea: organisaties Plaats Naam adres Achtergrond Historische interessepunten Nederlands Openluchtmuseum Arnhem Willem Bijleveld Het Nederlands Openluchtmuseum in Arnhem vangt de geschiedenis. In authentieke gebouwen, voorwerpen en ware verhalen. We nemen u mee op een reis door de tijd. Van twee eeuwen geleden tot heel recent. U komt er ogen te kort. De mensen van het museum lijken zo uit het verleden te zijn weggelopen. Trots op hun erfgoed, inspireren ze u met hun Het museum heeft tijdens en na de Slag om Arnhem onderdak geboden aan 600 verhalen. Gaan uw kinderen aan het werk op het kindererf of toch liever spelen op het mooie Zaanse plein? Worden het evacués. Vanaf 2017 toont het poffertjes met poedersuiker, stevige huisgemaakte soep, of toch die verse krentenbol van de bakker? En hoe reizen we vandaag? Pak de historische tram of wandel door de tijd. museum het Canonvenster Tweede Wereldoorlog. CODA-museum Apeldoorn Carin Reinders c.reinders@coda-apeldoorn.nl In CODA Museum zijn uiteenlopende tentoonstellingen van zowel (inter)nationale als ook regionale kunstenaars te bewonderen. Met steeds wisselende exposities waarin sieraden en kunst van en op papier centraal staan, is CODA Museum een bezoek meer dan waard! Belangrijke maatschappelijke ontwikkelingen, ontwikkelen en doorgeven van kennis, geschiedenis van Apeldoorn (waaronder de Tweede Wereldoorlog) Museum het Valkhof Nijmegen Arend Jan Weijsters aj.weijsters@museumhetvalkhof.nl Museum Het Valkhof heeft vaste collecties Archeologie, Oude en Moderne Kunst. Ook is er een uitgebreide, gespecialiseerde bibliotheek met bijbehorende leeszaal. Hier kunt u terecht voor achtergronden van de verschillende verzamelgebieden. De geschiedenis van Nijmegen, waaronder de Tweede Wereldoorlog Historisch Museum Ede Ede Ben Hilgers info@historischmuseumede.nl Het Historisch Museum Ede heeft een uitgebreide verzameling collectiestukken. Deze voorwerpen hebben betrekking op de geschiedenis en de ontwikkeling van Ede. De omvangrijke verzameling is onderverdeeld in vijf deelcollecties. Een gedeelte van de collectie wordt in de vaste presentatie van het museum getoond. Veel voorwerpen daarentegen zijn opgeborgen in het depot en worden alleen opgesteld gedurende een wisseltentoonstelling. Geschiedenis van Ede, waaronder de Tweede Wereldoorlog Stedelijk Museum Zutphen Zutphen Tiana Wilhelm t.wilhelm@zutphen.nl Het Stedelijk Museum Zutphen is een cultuurhistorisch museum dat de geschiedenis van Zutphen en de huidige Achterhoek verzamelt en in beeld brengt. Het museum bezit een grote variatie aan objecten, waaronder schilderijen en prenten, kerkelijke kunst, archeologische en historische voorwerpen, kunstnijverheid, textiel en speelgoed. Reconstructie van de 'Verdwenen Stad', het gedeelte van Zutphen dat op 14 oktober 1944 gebombardeerd werd. Stadsmuseum Doetinchem Maaike Kool info@stadsmuseumdoetinchem.nl In het hartje van Doetinchem vindt u het Stadsmuseum Doetinchem. Bent u geïnteresseerd in de ontwikkeling van de stad De geschiedenis van Doetinchem? Hoe deze stad van een 'agrarische nederzetting' uitgroeide tot een stad met grote regionale uitstraling? Of Doetinchem, waaronder de wilt u weten hoe groot het belang was van Drukkerij Misset en Bandenfabriek Vedestein voor de ontwikkeling van de stad Tweede Wereldoorlog Doetinchem? Het Stadsmuseum nodigt u uit. Historisch Museum 'De Casteelse Poort' Wageningen Jelle Vervloet bestuur@casteelsepoort.nl De Casteelse Poort is het cultuurhistorisch cemtrum van de stad Wageningen. Naast permanente exposities over het rijke De geschiedenis van verleden van Wageningen biedt het museum kortlopende tentoonstellingen over speciale onderwerpen uit de plaatselijke Wageningen; een permanente historie. Aan het museum is bovendien een galerie verbonden, het Koetshuis, waar kunstenaars hun werk tonen en te koop aanbieden. tentoonstelling betreft de geschiedenis van Wageningen in detweede Wereldoorlog.

18 Erfgoed en musea: organisaties Plaats Naam adres Achtergrond Historische interessepunten Informatiecentrum Driel en Polen Driel Arno Baltussen Het Informatiecentrum De Polen van Driel belicht de strijd van de 1ste Poolse Onafhankelijke Parachutistenbrigade bij het Driel in de Tweede dorp Driel tijdens Operatie Market Garden. Tevens gaat het in op het ontstaan van de Poolse brigade, de oneervolle behandeling van deze Polen na het mislukken van de operatie en de vriendschappelijke band die is ontstaan uit Wereldoorlog en de hulp van de Polen dankbaarheid tussen de Drielse bevolking en de Poolse parachutisten. Arnhems Oorlogsmuseum '40 - '45 Arnhem A.H. Pieters, E.G.J Peeters en J.M.G. van Beek Het Arnhems Oorlogsmuseum geeft behalve een algemeen overzicht vooral een zo nauwkeurig mogelijk beeld van wat er Arnhem in de Tweede zich allemaal in Arnhem en omgeving heeft afgespeeld tijdens de oorlogsjaren. Het doel van dit particuliere museum is Wereldoorlog om de herinnering aan deze belangrijke episode in de geschiedenis levend te houden en een unieke collectie te bewaren voor het nageslacht. Museum De Maurits Doesburg Dit museum over de Tweede Wereldoorlog is een particulier museum. Alle voorwerpen zijn verkregen door ruil of schenking. Als stille getuigen van die oorlogsjaren zijn er gevechtsvoorwerpen, communicatiemiddelen, tijdschriften, propagandamateriaal, persoonsbewijzen, illegale blaadjes enz. te zien. Voorwerpen uit de Tweede Wereldoorlog

19 Erfgoed en musea: organisaties Plaats Naam adres Achtergrond Historische interessepunten Glider Collection Wolfheze Wolfheze Paul Hendriks Glider Collection Wolfheze laat zien wat een zweefvliegtuig van toen is. Door middel van grote originele stukken, tastbare Zweefvliegtuigen uit de herinneringen, foto's en verhalen geeft Glider Collection Wofheze inzicht in de verschillende types zweefvliegtuigen, het Tweede Wereldoorlog gebruik van deze gliders en de omvang van de operatie. Stichting Nederlands Artilleriemuseum t Harde info@hckva.nl Het Nederlands Artillerie Museum geeft een duidelijk beeld van de geschiedenis van het Wapen der Artillerie. Het is een stichting met als doelstelling het bijeenbrengen, conserveren en tentoonstellen van voorwerpen die bij de Nederlandse Artillerie werden en worden gebruikt. Het Nederlands Artilleriemuseum informeert over het Wapen der Artillerie voor doeleinden van traditiehandhaving, studie, educatie en genoegen. Stichting Historische Collectie Korps Nationale Reserve Ede Geschiedenis van het Wapen der Artillerie Het museum toont een historische collectie die de vrijwillige militaire inzet van burgers ter bescherming van Nederland in Geschiedenis Korps Nationale beeld brengt. Getoond worden onder meer uniformen, vlaggen, wapens, voertuigen, boeken en objecten die Reserve toebehoorden aan de Rijksschutterijen ( ) en aan de Vrijwillige Landstormkorpsen ( ), de voorgangers van het huidige Korps Nationale Reserve Museum Korps Rijdende Artillerie Apeldoorn M. van Pelt museum.kra@mindef.nl In 1879 zijn officieren van het Korps begonnen voorwerpen en documenten te verzamelen die representatief werden Geschiedenis van het Korps geacht voor het uitbeelden van de geschiedenis van het KRA. In het museum wordt een beeld geschetst van de roemrijke Rijdende Artillerie geschiedenis van het Korps met historische documenten en boekwerken, schilderijen, oude handvuurwapens, militaire attributen en gebruiksvoorwerpen en voorbeelden van vroegere uniformen. Stichting Museum der Koninklijke Marechaussee Infomatiecentrum Slag om Arnhem (onderdeel Airborn Museum) Buren Dhr. R. van der Heijden postbus@marechausseemuseum.nl Het Museum der Koninklijke Marechaussee is het oudste politiemuseum van Nederland; het is in 1936 door kolonel b.d. der Koninklijke Marechaussee M.C. van Houten opgericht. Vanaf 1972 is het ondergebracht in het prachtige, 400 jaar oude, voormalige Koninklijk Weeshuis in het historische vestingstadje Buren (Gld). De collectie van het museum vertelt het verhaal van de oprichting van het Corps Maréchaussée in 1814 tot het Wapen der Koninklijke Marechaussee van vandaag. Van de marechaussees te voet en te paard uit de Napoleontische tijd tot de uiterst moderne, gemotoriseerde Marechaussee van nu. Arnhem info@airbornemuseum.nl onder vermelding Infocentrum Aan de voet van de brug, op deze historische plek, bevindt zich sinds september 2007 het Informatiecentrum 'Slag om Arnhem'. Hier zie je unieke beelden en geluidsfragmenten van getuigen: burgers evenals Geallieerde en Duitse militairen. Zij vertellen wat ze hebben gezien, gehoord en beleefd in die gruwelijke septemberdagen van Indringende en meeslepende verhalen échte verhalen. Het Informatiecentrum Slag om Arnhem is onderdeel van Airborne Museum Hartenstein in Oosterbeek, waar het hele verhaal van de Slag om Arnhem verteld en getoond wordt. Geschiedenis van de Koninklijke Marechaussee Slag om Arnhem Stichting Het Verscholen Dorp Nunspeet Dick Baas d.baas01@chello.nl Het onderduikerskamp 'Pas-Opkamp', ook wel bekend als het Verscholen-Dorp, werd in de oorlogsjaren opgericht. Initiatiefnemers waren de familie Bakker uit Nunspeet en de advocaat E.H. von Baumhauer uit Vierhouten. Het kamp Het Verscholen Dorp tijdens de Tweede Wereldoorlog bestond uit 9 hutten verscholen in een zeer dicht bos van jonge dennen. De stichting 'Het Verscholen Dorp' werd tijdens een vergadering op 27 november 1991 opgericht ten huize Hendriks in Vierhouten. Zij hadden een expositie in een schuur bij hun huis met de naam 'De Ouwe Schuure'. De expositie gaf een klein overzicht van de historie van het onderduikerskamp aan de 'Pas-opweg' bij Vierhouten. Buitenplaats Koningsweg Arnhem Hans Jungerius hansnl@hansjungerius.nl Het op de Veluwe gesitueerde Kamp Koningsweg Noord (KKN) en de Zeven Provinciën (ZP ) zijn twee van de voormalig militaire complexen die door de Dienst Landelijk Gebied verkregen zijn om ze in samenwerking met de Dienst Domeinen te herontwikkelen. De tijdens de Tweede Wereldoorlog gerealiseerde gebouwen zijn als ensemble een Rijksmonument. De Tweede Wereldoorlog, met name het Duitse perspectief Een deel van de later toegevoegde bouwwerken alsmede het landschap van vóór de bouw van de complexen zijn ook van cultuurhistorische waarde. Stichting Eusebius Arnhem Hans Winters info@eusebius.nl De Grote of Eusebiuskerk bepaalt al meer dan vijf eeuwen het stadsgezicht van Arnhem en vertelt de geschiedenis van de Geschiedenis van Arnhem en Gelderse hoofdstad vanaf de middeleeuwen tot aan de Tweede Wereldoorlog en de Wederopbouw. De Eusebiuskerk is zowel historisch als eigentijds en wordt veelvuldig gebruikt voor uiteenlopende activiteiten en evenementen. Tevens heeft de Eusebiuskerk regelmatig (tijdelijke) tentoonstellingen over de geschiedenis van de Eusebiuskerk en de Slag om Arnhem. de kerk door de tijd heen, waaronder ook de Tweede Wereldoorlog, met een tentoonstelling hierover Collectie '40 - '45 Beekbergen René & Germa Broere info@collectie4045.nl Stichting Collectie '40-'45 is een verzameling van merendeels voorwerpen uit Nederland en met name de Veluwe die na de oorlog "achtergebleven" zijn. De collectie laat vooral spontane giften zien, schenkingen met vaak een persoonlijk verhaal. Dit verhaal vertellen wij u graag. Militair historisch museum 'De Veteraan' Eefde Voorwerpen uit de Tweede Wereldoorlog Hoe zagen soldaten eruit voor en tijdens de Tweede Wereldoorlog? Wat namen zij allemaal mee tijdens de gevechten? Alles over soldaten tijdens de Op die vragen krijgt de bezoeker antwoord in Militair Historisch Museum 'De Veteraan'. De militair van vroeger krijgt hier Tweede Wereldoorlog uitgebreid de aandacht. Achterhoeks Museum (de Hengelo Jean Kreunen info@achterhoeksmuseum nl Museum met een collectie van voorwerpen uit de Tweede Wereldoorlog die in de regio verzameld zijn. De Tweede Wereldoorlog in collectie gaat naar het Oorlogsmuseum in de Achterhoek Overloon) Betuws Oorlogsmuseum 'The Island' Heteren Marcel ten Bömer info@betuwsoorlogsmuseum.nl De Betuwe, 18 september 1944 tot 5 mei Het gebied tussen Arnhem en Nijmegen: 'The Island'. Er werd hard gevochten door Geallieerden en Duitsers, in totaal streden er 16 verschillende nationaliteiten in dit gebied. In het Betuws Oorlogsmuseum The Island is een volledig overzicht van deze aangrijpende geschiedenis. Te zien zijn onder andere 5 diorama s waarin alle 16 verschillende nationaliteiten zijn verwerkt. Wapens, fotomateriaal en vele persoonlijke items maken het geheel compleet. Veel voorwerpen zijn geschonken door veteranen en inwoners van deze omgeving. De Tweede Wereldoorlog in de Betuwe

20 Erfgoed en musea: organisaties Plaats Naam adres Achtergrond Historische interessepunten AVOG crashmuseum Lievelde J.J.M. Geerdink AVOG werd opgericht in 1972 door Jan Geerdinck en Peter Monasso. Beiden waren toen al actief met het verzamelen van Vliegtuigwrakken uit de vliegtuigwrakken en de geschiedenis daarvan. Korte tijd later sloot Jan Mateman zich bij de initiatiefnemers aan. In 1981 Tweede Wereldoorlog, was de collectie omvangrijk genoeg voor de opening van het eerste AVOG s CRASH MUSEUM in Lievelde en in 1994 werd gevonden in de Achterhoek de organisatie omgezet in een stichting. Oorlogsmuseum Niemandsland Gendt Robie Braam info@museumniemandsland.nl Oorlogsmuseum Niemandsland, gehuisvest in het imposante oude gemeentehuis van Gendt, biedt u een blik terug in de tijd om de oorlogshistorie en beleving van de Tweede Wereldoorlog in een zo realistisch mogelijk beeld weer te geven. In de geheel vernieuwde presentatie komen verhalen tot leven van zowel de Britse, Poolse, Engelse, Amerikaanse en Duitse militairen, als die van de burgers die doodsangst doorstonden. Het museum toont een grote collectie authentieke uniformen, documenten, en foto s. Veel voorwerpen zijn geschonken door veteranen en inwoners van deze omgeving. Maas en Waal Museum Winssen A. van Hulst maasenwaalsmuseum39-45@online.nl Het museum heeft een ruime collectie documentatie, afgewisseld met foto's, kaarten, affiches, uniformen en andere uitrustingsstukken. Verder zijn er tal van gebruiksvoorwerpen die typisch zijn voor de periode en/of streek. Ook beschikt het museum over een eigen documentatiecentrum/archief en een uitgebreide bibliotheek waar men zelf onderzoek kan verrichten naar de geschiedenis van de Tweede Wereldoorlog. Er zijn verschillende diorama's waar u het dagelijkse leven in die periode kunt zien. De Tweede Wereldoorlog in de Betuwe Geschiedenis van het Land van Maas en Waal in de Tweede Wereldoorlog Museum 'Opdat wij niet vergeten Zelhem Jaap Gordijn museum@opdatwijnietvergeten.nl Het museum beoogt een beeld te geven van de Tweede Wereldoorlog zoals die door gewone burgers en militairen is De Tweede Wereldoorlog 1945' ervaren. Gedachtenisruimte Putten Gert van Dompseler info@oktober44.nl In de Gedachtenisruimte is een expositie te vinden over de gebeurtenissen van 1 en 2 oktober 1944 (met name de razzia waarbij een groot deel van de Puttense mannelijke bevolking is weggevoerd). Op 9 juni 1992 is de Gedachtenisruimte Putten op 1 en 2 oktober 1944 en de nasleep geopend door de toenmalige burgemeester A.J. Berkhout. In de ruimte is een expositie te vinden over de gebeurtenissen van 1 en 2 oktober Stichting Valkhofbunker Nijmegen Frank Egberts info@valkhofbunker.nl De Duitse bunker in het Valkhofpark te Nijmegen is opengesteld voor publiek. Er is een expositie ingericht van en over de Geschiedenis van de bunker activiteiten gedurende de periode dat deze bunker in gebruik is geweest. De bunker is feestelijk geopend in de zomer van tijdens de Tweede Wereldoorlog