Vlaams Materialenprogramma

Maat: px
Weergave met pagina beginnen:

Download "Vlaams Materialenprogramma"

Transcriptie

1

2 Vlaanderen in Actie Vlaams Materialenprogramma Vlaanderen in Actie (ViA) is het toekomstproject voor Vlaanderen. Vlaanderen wil tegen 2020 uitmunten als een economisch innovatieve, duurzame en sociaal warme samenleving. Duurzaam Materialenbeheer is één van de Grote Maatschappelijke Uitdagingen die dit helpt waarmaken. Integrator: Henny De Baets, Administrateur-Generaal OVAM Programmaleiders: Helen Versluys & Jorn Verbeeck, OVAM, transitiemanagers Duurzaam Materialenbeheer

3 Voorwoord De conceptnota Versterken en Verdiepen van ViA van 8 juli 2011 stelde voor om 13 grote maatschappelijke thema s uit te werken volgens de transitiemethode. Dat betekent dat de Vlaamse overheid voor die thema s over de grenzen van de beleidsdomeinen heen zal samenwerken, en in partnerschap met ondernemers, onderzoekers, verenigingen en burgers. Ze engageren zich om door gezamenlijke actie duurzame en innovatieve oplossingen te realiseren voor elk van deze thema s, waaronder ook Duurzaam Materialenbeheer. De Vlaamse Regering benoemde op 23 december 2011 de integratoren en transitiemanagers voor Vlaanderen in Actie (ViA). Zij moeten de transities uit de ViA-nota van 8 juli 2011 in goede banen leiden. De integrator zorgt ervoor dat de transitiemanager de juiste mensen en middelen krijgt om rond het thema aan de slag te gaan met andere relevante beleidsdomeinen, stakeholders en vernieuwers. De transitiemanager staat in voor het uitbouwen van het thema. Het is duidelijk dat elke Grote Maatschappelijke Uitdaging een eigen omgeving, stakeholders en geplogenheden kent. Een transitie vertrekt nooit vanuit één plan of methodiek die voor de uitwerking van alle thema s bruikbaar is. Het is maatwerk. Daarnaast is het meer dan een programma van pijlers, hefbomen of acties. Het is hoofdzakelijk een programma van mensen. Het gaat om samen prioriteiten bepalen, om vanuit een gedeeld engagement op vlak van Duurzaam Materialenbeheer een koplopersrol op te nemen. Een open dialoog is daarbij essentieel. Wij kijken uit naar die constructieve dialoog en samenwerking om tegen 2020 / 2050 het verschil te maken, en vanuit co-eigenaarschap en co-creatie Vlaanderen te positioneren als Europese topregio. Namens de integrator, Henny De Baets, Helen Versluys en Jorn Verbeeck, Programmaleiders 2

4 Inleiding De Vlaamse regering is zich scherp bewust van het strategisch belang van materialen voor Vlaanderen. Willen we een duurzame, toekomstbestendige economie, dan moeten we materialen in gesloten kringlopen brengen. Het Vlaams Gewest plaatste in 2010, tijdens het Belgische voorzitterschap van de Europese Unie Duurzaam Materialenbeheer op de Europese politieke agenda. 'Resource efficiency' is ondertussen één van de vlaggenschipinitiatieven binnen de EU 2020 strategie. Op Vlaams niveau is Duurzaam Materialenbeheer één van de dertien Grote Maatschappelijke Uitdagingen van Vlaanderen in Actie (ViA). ViA is het toekomstproject van de Vlaamse regering, met als ambitie Vlaanderen tegen 2020 te doen uitmunten als een economisch innovatieve, duurzame en sociaal warme samenleving. We willen Vlaanderen positioneren als Europese topregio op vlak van duurzaam materialenbeheer via een Vlaams Materialenprogramma. In het Vlaams Materialenprogramma bundelen de bedrijfswereld, de overheid, kennisinstellingen en het maatschappelijk middenveld de krachten en combineren we ambitieuze langetermijn visie-vorming, beleidsrelevant onderzoek en concrete acties. In dit document leest u meer over: de lange termijn doelstelling van het Vlaams Materialenprogramma, de organisatorische structuur van het Vlaams Materialenprogramma, een voorstel voor een gedeeld en breed gedragen actieplan voor duurzaam materialenbeheer in Vlaanderen. 3

5 Wat willen we bereiken op lange termijn? In 2050 past ons economisch productie- en consumptiepatroon binnen de draagkracht van de aarde. We hebben een mondiaal sociaal rechtvaardig economisch model dat maximaal draait op slim gesloten materialenkringlopen en hernieuwbare grondstoffen. We evolueren naar een groene kringloopeconomie met een zo laag mogelijk grondstof-, energie- en ruimtegebruik en een zo beperkt mogelijke impact op milieu en gezondheid in Vlaanderen en de rest van de wereld. Hiertoe verruimen we afvalbeheer tot duurzaam materialenbeheer. Duurzaam Materialenbeheer richt zich niet langer op het einde van de keten, maar bekijkt de volledige levenscyclus van grondstofontginning, over productie en consumptie, tot de afvalfase. Het productiesysteem wordt omgevormd van een lineair model tot een kringloopeconomie, door het stimuleren van hergebruik en recyclage en van productontwerp dat hergebruik en recyclage centraal stelt. Om onze maatschappelijke behoeften in te vullen, vertrekken we bij voorkeur van innovatieve diensten, zodat de behoefte aan materialen lager ligt. De producten die nog nodig zijn, bevatten geen schadelijke stoffen. Ze zijn volledig gerecycleerd en recycleerbaar, en worden geproduceerd in gesloten materiaalkringlopen met minimale energiebehoefte. Doorgedreven sorteer- en recyclage maatregelen, talrijke bodemsanerinsgprojecten, heffingen op storten en verbranden, milieubeleidsovereenkomsten, de vervuiler betaalt systemen systemen, etc. hebben hun vruchten afgeworpen en het Vlaamse afvalbeheer aan de Europese top gezet. Afvalstoffen vertegenwoordigen rekening houdend met groeiende grondstoffenschaarste, internationale bevolkingstoename en economische groei en stijgende grondstofprijzen een steeds belangrijker potentieel aan secundaire grondstoffen. Een goed inzicht in materiaalstromen en de werking van materiaalketens laat ons toe deze secundaire materialen economisch uit te spelen als stabilisator in een volatiele geopolitieke en macro-economische context. Door samen met overtuiging deze kaart te trekken, binnen de geïntegreerde aanpak van het Vlaams Materialenprogramma, consolideren we onze huidige voortrekkersrol en positioneren we Vlaanderen tegen 2020 in de top 5 van de Europese regio's op het vlak van duurzaam beheer van materialen. Kennisuitbouw in Vlaanderen over materialen en hun kringlopen zorgt ervoor dat we het Europees beleid (EU Resource Efficiency flagship & roadmap) hierover mee in de richting van Duurzaam Materialenbeheer sturen. 4

6 Hoe zijn we georganiseerd? Meerwaarde van een transitie-aanpak om de omslag naar Duurzaam Materialenbeheer te maken De omslag naar Duurzaam Materialenbeheer kan er alleen komen via een interactief en participatief zoek- en leerproces, waarbij meerdere maatschappelijke actoren een rol spelen. Binnen een transitie- aanpak vormen we een partnerschap om samen te denken en over te gaan tot actie. Iedere actor zal vanuit zijn eigen kennis het veranderingsproces mee vorm geven en uitvoeren. Cruciaal hierbij is dat het niet bij een denkoefening blijft, maar ook dat vanaf het begin al gefocust wordt op realisaties in de praktijk. Stakeholders over de grenzen van sectoren en beleidsdomeinen heen worden in een netwerk opgenomen, worden mede-eigenaar van het thema Duurzaam Materialenbeheer en participeren op gelijkwaardige basis. Gedeelde verantwoordelijkheid en transparante besluitvorming zijn sleutelwoorden in de transversale manier van werken. Het Vlaams Materialenprogramma is complementair aan het huidige materialenbeleid en legt verbanden tussen groepen, ideeën en bewegingen die al in gang zijn gezet. Drie complementaire pijlers Het Vlaams Materialenprogramma wordt ingevuld door drie complementaire pijlers: ACTIE: Een breed gedragen actieplan geeft aan welke concrete stappen we vandaag zetten om tegen 2020/2050 onze langetermijnambitie waar te maken. VISIE: Plan C, het Vlaams Transitienetwerk Duurzaam Materialenbeheer, werkt gedurfde langetermijnvisies en experimenten uit over de wereld anno 2050 op vlak van materialen. ONDERZOEK: SuMMa, het Steunpunt Duurzaam Materialenbeheer, doet de komende vier jaar beleidsrelevant onderzoek naar hoe materiaalstromen bewegen door onze economie, hoe we Duurzaam Materialenbeheer kunnen meten en hoe taksen, subsidies en wetgeving kunnen sturen richting een duurzamer gebruik van materialen. De uitdaging voor het actieplan is duidelijk: niemand wacht op een zoveelste visietekst, wel op concrete, praktijkgerichte projecten met actieve partners en een duidelijke timing. De bedoeling is de initiatieven van verschillende spelers beter op elkaar af te stemmen. Door het bundelen van expertise en middelen, komen we sneller tot resultaat. Het actieplan wordt gevoed door visievorming vanuit Plan C en onderzoek door het SuMMa. Plan C is het Transitienetwerk voor Duurzaam Materialenbeheer dat voorlopers samenbrengt en functioneert als: - lerend netwerk voor het aanleveren van nieuwe contacten uit verschillende geledingen van de samenleving en voor het smeden van nieuwe vormen van samenwerking - leverancier van innovatieve ideeën en visies op het vlak van Duurzaam Materialenbeheer - laboratorium om vernieuwende ideeën om te zetten in experimenten, die op hun beurt verder kunnen vertaald worden in de operationele pijler 5

7 Het SuMMa vormt de derde en wetenschappelijke pijler van het Vlaams Materialenprogramma en wordt gevormd door een interdisciplinair consortium met onderzoekers uit alle Vlaamse universiteiten en VITO. De komende 4 jaar zal het SuMMa fundamenteel en toegepast wetenschappelijk onderzoek doen naar Duurzaam Materialenbeheer in Vlaanderen, met bijzondere aandacht voor de rol die beleid hierin kan en moet spelen. Onderzoek binnen het SuMMa biedt zicht op wat de economische, beleidsmatige en maatschappelijke randvoorwaarden zijn om de transitie naar een materiaalzuinige kringloopeconomie te realiseren. Maximale inspraak en betrokkenheid via stuur- en klankbordgroepen Zoals hierboven werd aangegeven krijgt het Vlaams Materialenprogramma vorm via een drieledige structuur: een langetermijnpijler waarin de langetermijnvisie en (systeem)innovatieve experimenten worden uitgewerkt, een kortetermijnpijler waaronder een operationele aanpak met concrete acties ressorteert, en ten slotte een onderzoekspijler voor beleidsrelevant onderzoek inzake Duurzaam Materialenbeheer. We zoeken naar een zo licht mogelijke structuur voor de aansturing van de drie pijlers met alle betrokken publieke en private stakeholders. Elke pijler wordt wel aangestuurd door een eigen stuurgroep of Raad van Bestuur. De stuurgroepleden bepalen mee de inhoud en hebben inspraak in het proces van hoe elk van de drie pijlers van het Vlaams Materialenprogramma vorm worden gegeven. De programmaleiders, Helen Versluys en Jorn Verbeeck (OVAM), waken over de inhoudelijke complementariteit tussen de drie pijlers van het Vlaams Materialenprogramma. Stuurgroep Vlaams Materialenprogramma: Jan Turf (voorzitter), Patrick Van den Bossche (Agoria), Marc Dillen (VCB), Werner Annaert (Febem), Frans Dieryck (essenscia), Dirk Van Melkebeke (EWI), Brigitte Mouligneau (DAR), Dirk Fransaer (VITO), Henny De Baets (OVAM), Karel Van Acker (KU L euven), Hans Bruyninckx (HIVA), Lieze Cloots (BBL), Hugo Geerts (Kabinet minister Schauvliege). Stuurgroep SuMMa: KU Leuven, Materials Research Centre (coördinator Karel Van Acker); KU Leuven, HIVA, Sustainable Development Research Group; Universiteit Antwerpen, Research Group Society and Environment; Universiteit Gent, ENVOC (Environmental Organic Chemistry and Analysis); UHasselt, Centre for Environemental Sciences Environmental Economics; HUB, Center for Economics and Corporate Sustainability; VITO; Kabinet minister Schauvliege. Raad van Bestuur Plan C: Karel Van Acker (voorzitter, KU Leuven), Frans Dieryck (ondervoorzitter, essenscia ), Hilde Carens-Van Gils (Colruyt ), Paul De Bruycker (Indaver ), Jo Dewulf (Universiteit Gent), Danny Jacobs (Bond Beter Leefmilieu), Dirk Le Roy (Sustenuto ), Walter Tempst (OVAM), Karl Vrancken (VITO). Ook de andere ondertekenaars van de engagementsverklaring van 6/6/2011 werden gericht betrokken om mee na te denken over het proces en de inhoud van hefbomen en acties. 6

8 Synergie met andere Grote Maatschappelijke Uitdagingen binnen ViA De verruiming van afvalbeheer naar Duurzaam Materialenbeheer in Vlaanderen is één van de dertien transities binnen ViA. Deze dertien transities zijn onderling verweven. Zo sluit de omslag naar Duurzaam Materialenbeheer in meerdere of mindere mate aan bij de opzet van het Nieuw Industrieel Beleid, Innovatiebeleid, DuWoBo (transitie-arena duurzaam bouwen en wonen), Ruimte, Duurzame en creatieve stad, de Gazellesprong/Internationaal ondernemen. Duurzaam Materialenbeheer moet maximaal gelinkt worden aan andere beleidsthema's en in de diverse andere grote ViA thema's haar doorvertaling vinden. De DAR richt een leerplatform op waar de integratoren en transitiemanagers van de 13 Grote Maatschappelijke Uitdagingen zoals geïdentificeerd binnen ViA ervaringen kunnen delen. Daarnaast moet bilateraal overleg ervoor zorgen dat de synergie tussen de verschillende thema's optimaal benut wordt. 7

9 Waar gaan we samen voor op korte termijn? Samen naar een gedeeld en breed gedragen actieplan De Ronde Tafel van 6 juni 2011 was een startmoment, dat resulteerde in de ondertekening door 33 organisaties uit de overheid, de industrie, de wetenschap en het maatschappelijke middenveld van een engagementsverklaring. Het engagement bestaat erin om een gemeenschappelijk en gedragen actieplan op te stellen, met daarin die hefbomen en acties die Vlaanderen tegen 2020/2050 aan de top 5 van Europese regio's kunnen brengen inzake Duurzaam Materialenbeheer. Borgen van bestaand beleid en ruimte creëren voor innovatieve pistes Dit plan is een combinatie van lopend beleid en van nieuwe initiatieven. Door slimmere beleidsdomein- en sectoroverschrijdende samenwerking worden bestaande initiatieven beter gestroomlijnd. Veelbelovende projecten worden opgeschaald. Daarnaast worden, waar nog lacunes zijn, nieuwe pistes opgezet samen met frontrunners uit diverse maatschappelijke geledingen. Co-creatie en co-eigenaarschap Door een actieplan uit te werken vanuit een publiek-privaat participatief proces delen we de verantwoordelijkheid tussen de overheid, de industrie, de wetenschap en het maatschappelijk middenveld. Zo creëren we maximaal draagvlak, vergroten we de slaagkans en werken we aan een meer structurele verankering op middellange termijn van het duurzaam beheer van materialen. 'Work in progress' Dit actieplan is een dynamisch document, dat de ruimte moet laten om in te spelen op nieuwe uitdagingen en opportuniteiten met betrekking tot Duurzaam Materialenbeheer. In een transitie zijn learning by doing en opties openhouden van essentieel belang. Het actieplan wordt in de loop van 2012/2013 verder verfijnd en geïmplementeerd en daarbij meteen ook getoetst naar blijvende relevantie. Waar aangewezen worden ook nieuwe partners betrokken. Totstandkoming, implementatie en monitoring actielan We werken in 4 fases: panorama in kaart brengen, prioriteiten stellen, gaan naar implementatie, monitoren Panorama Een 'mapping' van het speelveld laat toe om stakeholders in kaart te brengen: wie is actief in op het vlak van Duurzaam Materialenbeheer en wat is hun impact in het speelveld? Daarnaast krijgen we zicht op waar vandaag al sterke samenwerkingsverbanden bestaan of waar nog ongeconsolideerde opportuniteiten liggen. Overleg met de ondertekenaars van de engagementsverklaring werpt licht op wat volgens de sleutelactoren in Vlaanderen op het vlak van Duurzaam Materialenbeheer inhoudelijke prioriteiten moeten zijn in een gedeeld plan en welke concrete acties daaraan moeten gekoppeld worden. 8

10 Prioriteitsstelling Uit dit panorama kristalliseren we 9 hefbomen die Vlaanderen tegen 2020 op de kaart zetten. Deze hefbomen worden vertaald in concrete acties waarvoor we volgens lead partners en participanten aanduiden. Op het niveau van de Vlaamse overheid voorzien we de nodige middelen voor deze prioriteiten. Budgetten worden vrijgemaakt of maximaal geheroriënteerd in de richting van die acties die het meest bijdragen tot de opstap naar een Duurzaam Materialenbeheer. De prioriteitsstelling gebeurt in functie van volgende afwegingen: Waar staan we op vlak van materialenbeheer als Vlaamse regio economisch sterk binnen een Europees kader? Waar hebben we voortbouwend op die sterke positie en ervaring nog groeimarge en moeten we in de toekomst dus op inzetten? Waar hebben we de mogelijkheid om ecologische uitdagingen om te zetten in socio-economische kansen en een significante verlaging van de milieu-impact? Waar is het grootste gedeelde draagvlak om vooruit te gaan? Waar wordt onze aanpak versterkt door synergie met andere transities binnen ViA? Implementatie In de tweede helft van 2012 ligt de focus op de daadwerkelijke implementatie van het actieplan. Bi- of multilaterale projecten gaan van start. Voor acties waarvoor de krijtlijnen nog verder moeten uitgezet worden, organiseren we gerichte overlegmomenten waarin relevante spelers samen rond de tafel zitten om te komen tot een plan van aanpak, inclusief het bepalen van een timing en het aanduiden van een lead partner. Deze overlegmomenten worden in de mate van het mogelijke gekoppeld aan geplande events van de betrokken partnes. Daarnaast kunnen in Plan C visie-ateliers actoren gekoppeld worden om vervolgens gezamenlijke projecten op te nemen die passen binnen het actieplan van het Vlaams Materialenprogramma. Deze vorm van matchmaking is moeilijker te realiseren binnen de operationele werking van het actieplan. Ook in de schoot van het SuMMa kunnen dergelijke workshops plaatsvinden. Monitoring Om het duurzaam materialenbeleid te onderbouwen, op te volgen, te monitoren, prioriteiten te stellen en opportuniteiten te detecteren, zullen data en indicatoren nodig zijn. Monitoring is belangrijk in het besef dat men in dit transitieproces ook kan falen en zal moeten bijsturen. In het kader van het Vlaams Materialenprogramma gaan we op zoek naar een zinvolle set van indicatoren voor Duurzaam Materialenbeheer. Enerzijds zijn er indicatoren nodig om op te volgen of we in Vlaanderen materialen daadwerkelijk duurzamer gaan beheren en ons positioneren in de Europese top (impactindicatoren). Vlaanderen sluit zich daarmee aan bij de Europese agenda die tegen 2013 in overleg met de EU lidstaten indicatoren voor Resource Efficiency wil vastleggen. Anderzijds moeten outputindicatoren ons toelaten om op te volgen of de acties in het actieplan uitgevoerd worden volgens de afgesproken timing. 9

11 Het moet ook het doel zijn om geïntegreerde doelen te formuleren over de verschillende ViA thema's heen, zoals bijvoorbeeld: x % van de Vlaamse groeibedrijven werkt uitsluitend met gesloten materiaalkringlopen, of x % van de innovatiesteun wordt besteed aan het onderzoek naar het sluiten van materiaalkringlopen, enz. Deze zoektocht naar geschikte monitoringinstrumenten om het duurzaam beheer van materialen te meten gebeurt via de studiedienst van de Vlaamse regering en via het SuMMa. Daarnaast zal in de tweede helft van 2012 binnen de stuurgroep van het Vlaams Materialenprogramma gewerkt worden aan mogelijke outputindicatoren om specifieke acties uit het actieplan Duurzaam Materialenbeheer op te volgen en te evalueren. 10

12 Actieplan Vlaams Materialenprogramma Negen hefbomen We hebben een aantal processen geïdentificeerd die binnen onze economie breed ingang moeten vinden om de transitie naar Duurzaam Materialenbeheer in te zetten. We hebben samen ook een aantal sleutelsectoren vooropgezet, die in Vlaanderen het verschil kunnen maken bij de omslag naar Duurzaam Materialenbeheer. Vanuit deze sleutelsectoren met hefboompotentieel kan op termijn een spill-over ontstaan naar de rest van Vlaamse economie. Hierbij is het van belang voldoende aandacht te hebben voor het feit dat louter technologische oplossingen op zich de transitie naar Duurzaam Materialenbeheer niet zullen waarmaken. Innovatieve technologieën moeten inbedding vinden in de maatschappij. Daarnaast moeten ook opportuniteiten op vlak van sociale innovatie maximaal geconsolideerd worden. De gedefinieerde hefbomen zijn vaak sterk met elkaar verweven en acties situeren zich op het kruispunt van verschillende hefbomen. Gezien het actieplan in de eerste plaats een werkdocument is, worden de hefbomen toch op een ééndimensionaal vlak onder elkaar opgelijst in de plaats van in een multidimensionale matrix. Om tegen 2020 de basis te leggen voor een vergroening van de economie waarin materialen draaien in slim gesloten kringlopen, zijn de vastgelegde hefbomen hieronder opgesomd: Duurzaam design (trekker OVAM) Slim samenwerken (trekker BBL) Slim investeren (trekker OVAM / EWI) Betere regelgeving (trekker FEBEM) Duurzaam materialenbeheer in de bouw (trekker VCB / werkgroep materialen DuWoBo) Duurzame chemie en kunststoffen in een continue kringloop (trekker essenscia) Biogebaseerde economie (trekker OVAM / EWI) (Kritische) metalen in een continue kringloop (trekker Agoria) Nieuwe materialen en materiaaltechnologieën (trekker VITO) Voor elk van de 9 hefbomen werden binnen de stuurgroep van het Vlaams Materialenprogramma trekkers aangeduid. Zij hebben in de eerste plaats een coördinerende functie, om binnen hun hefboom die acties te selecteren die de grootst toegevoegde waarde bieden voor Vlaanderen binnen Europese context. Vanaf het najaar van 2012, zullen voor de implementatie van het actieplan rollen en verantwoordelijkheden binnen de stuurgroep verder vorm gegeven worden. 11

13 45 acties Per hefboom werden 5 prioritaire acties geselecteerd. Deze zijn een mix van lopende en geplande initiatieven. Daarnaast worden nieuwe acties geformuleerd daar waar nog hiaten zijn. Elk van deze acties streeft via een domeinoverschrijdende, multi-actorsamenwerking naar een versnelling en grotere toegevoegde waarde. In de implementatiefase, die vanaf de tweede helft van 2012 ingaat, willen we conform de ambitie van de Vlaamse regering knelpunten wegwerken en die verbreding en versnelling ook daadwerkelijk consolideren. Vanaf de tweede helft van 2012 zorgen gerichte overlegmomenten per actie voor een verdere implementatie. Om deze momenten nu al maximaal voor te bereiden werd er getracht om in het document ook indicatieve timings op te nemen en ook al mogelijke partners op te lijsten. De richttimings zijn data van opstart. Voor acties, waarvoor al een planning is opgemaakt, werd wel een meer gedetailleerd overzicht opgenomen. De momenteel opgesomde mogelijke partners zijn stakeholders die we vanaf medio 2012 zullen samenbrengen om de acties verder vorm te geven. Deze lijst met mogelijke partners is niet exhaustief. Het actieplan wil in dat opzicht ook een warme oproep doen naar alle stakeholders om zich mee in te schrijven voor één of meerdere acties. Link met Plan C & SuMMa In het actieplan zijn ook al mogelijke links met Plan C en SuMMa opgenomen. Ook deze dienen vanaf de tweede helft van 2012 verder uitgewerkt te worden. Zo kunnen visie/experimenten en beleidsrelevant onderzoek ook helpen om de acties te implementeren binnen een gericht kader en geënt op een degelijke wetenschappelijke basis. 12

14 Meer info Graag komen wij het Vlaams Materialenprogramma en onze aanpak toelichten, en vertellen we meer over hoe u kan bijdragen tot het Vlaams Materialenprogramma. Helen Versluys helen.versluys@ovam.be (0496) Jorn Verbeeck jorn.verbeeck@ovam.be (0474)

15 Vlaams Materialenprogramma Voorstel van 9 hefbomen, 45 acties ter invulling van de Grote Maatschappelijke Uitdaging Duurzaam Materialenbeheer in het kader van Vlaanderen in Actie. Hefbomen: 1. Duurzaam design 2. Slim samenwerken 3. Slim investeren 4. Betere regelgeving 5. Duurzaam materialenbeheer in de bouw 6. Duurzame chemie en kunststoffen in een continue kringloop 7. Biogebaseerde economie (BBE) 8. (Kritische) metalen in een continue kringloop 9. Nieuwe materialen en materiaaltechnologieën 14

16 HEFBOOM 1: Duurzaam design Hefboomverantwoordelijke: OVAM Duurzaam design ligt aan de basis van het goed beheer van materialen. Keuzes in de ontwerpfase zijn bepalend voor hoe materialen zich bewegen over de levenscyclus heen en wat hun impact is. Innovatieve ontwerpers en ontwerpprocessen houden rekening met het realiseren van economische, sociale en ecologische meerwaarde. Producten, diensten, systemen en kringlopen worden ontworpen om optimaal tegemoet te komen aan de behoeften van iedereen, nu en later, zonder de ecologische draagkracht te overschrijden. Duurzaam design gaat daarom uit van het gebruik van sociaal verantwoorde, niet-schadelijke, hernieuwbare en gerecycleerde materialen; streeft naar productieprocessen en producten die minder energie en materialen vereisen; zet in op producten met een langere levensduur die gemakkelijk herbruikbaar, herstelbaar of recycleerbaar zijn; of gaat waar mogelijk ook uit van het vervangen van producten door diensten. Naast een aanpak op productniveau, richt duurzaam design zich ook op systeemniveau, waarbij bekeken wordt hoe hele systemen op vlak van productie, consumptie, logistiek, bedrijfsvoering, etc. kunnen hertekend worden om materiaalkringlopen te sluiten. 1. Duurzaam design breed ingang doen vinden in de productie-industrie. 2. Design tools meer oriënteren op duurzaam / universal design, beter op elkaar afstemmen en het gebruik ervan breed promoten. 3. Kennisverspreiding over duurzaam design via onderwijs. 4. Formuleren van en gezamenlijk lobbyen voor minimumnormen met betrekking tot Duurzaam Materialenbeheer in het kader van de Ecodesign Richtlijn en andere relevante Europese productnormering. 5. Haalbaarheidsonderzoek naar mogelijke criteria met betrekking tot recycled content op Vlaams niveau. 15

17 Actie + deliverables Indicatieve timing (kwartaal / jaar) Mogelijke partners Actie 1: Duurzaam design breed ingang doen vinden in de productieindustrie. Er zal geen omslag op grote schaal zijn als er geen aandacht komt voor duurzaam design in industrieel ontwerp en massaproductie. Deliverables: Organisatie van Ronde Tafel over duurzaam design in de productie-industrie met representatieve deelname (met voorlopers én regimespelers) en als bedoeling: o Informatie-doorstroming rond duurzaam design & aanreiken tools o Business case' duurzaam design duidelijk maken o o In kaart brengen barrières/drivers Focus op domeinen die zowel op vlak van ontwerp als productie nog in Vlaanderen zitten Actie 2: Design tools (OVAM SIS Toolkit; Ecolizer; tools en initiatieven Flanders DC, Flanders in Shape, AO etc) meer richten op duurzaam/universal design, beter op elkaar afstemmen en het gebruik ervan breed promoten. Deliverables: Op de markt brengen van de OVAM SIS Toolkit en promotie van gebruik OVAM SIS Toolkit via ambassadeurbedrijven Nagaan mogelijkheden tot het verlenen van een subsidie voor Q 4, 2012 organisatie Ronde Tafel duurzaam design in de productieindustrie Q 3, 2012 OVAM SIS toolkit is beschikbaar op de markt en actieve campagne met ambassadeursbedrijven is opgestart Agoria, Sirris, Design Vlaanderen, Flanders in Shape, OVAM, AO Design Platform, vakbonden,... OVAM, Flanders DC, Flanders in Shape, Design Vlaanderen, AO, Plan C, KU Leuven, Sirris, VITO, Artesis, Lessius, WVG, WSE, EWI,... 16

18 gespecialiseerd advies binnen de kmo-portefeuille, mits gebruik van de OVAM SIS toolkit als eerstelijnsaudit Communicatie over bestaande tools die (direct of indirect) kunnen bijdragen tot duurzaam design en uitwerken methode om ze gericht in te zetten Organisatie van teach-the-teacher programma s en in-house training bij bedrijven Actie 3: Kennisverspreiding over duurzaam design via onderwijs. Kennisverspreiding over duurzaam design is cruciaal om vaardigheden aan te leren of om gedrag te laten veranderen. Om duurzaam design meer ingang te doen vinden, moeten naast productontwerpers, ook procesingenieurs, bedrijfsmanagers, economen, reclame-makers, marketeers etc. oog krijgen voor de basisprincipes ervan in hun opleiding. Deliverable: Q3, 2012 Screening van diverse onderwijsrichtingen op hun potentieel om duurzaam design in de praktijk te realiseren OVAM, Ecocampus/LNE, Artesis, Flanders DC, relevante onderwijsinstellingen en associaties, HOWEST, Ministerie van onderwijs, KU Leuven, PHL, Artesis,... Zicht op potentieel om duurzaam design standaard op te nemen in specifieke onderwijstakken: ontwerpers, architecten, ingenieurs, economen, reclame-makers. (zie ook actie 9 Slim samenwerken) Actie 4: Formuleren van en gezamenlijk lobbyen voor minimumnormen met betrekking tot duurzaam materialenbeheer (bv. rond materiaalefficiëntie, demonteerbaarheid, herbruikbaarheid, recycleerbaarheid, 'recycled content') in het kader van de Ecodesign Richtlijn en andere relevante Europese productnormering. Doorlopend, timing bepaald door EU FOD Leefmilieu, BIM, Agoria, FEBEM, OVAM, BBL, OWD, SuMMa,... Er is een focus nodig op prioritaire productgroepen en een aanpak op 17

19 maat waarbij per productgroep nagegaan wordt wat relevante criteria kunnen zijn. Deliverables: Onderzoek ter uitwerking van welbepaalde materiaalcriteria voor specifieke productgroepen als input voor EU Ecodesign Richtlijn (met aandacht voor juiste balans materialen energie) en andere relevante richtlijnen Voorstellen formuleren en gezamenlijke publiek-private lobbying voor de invoering van concrete productcriteria met betrekking tot duurzaam materialenbeheer (naast energieefficiëntienormen) in de uitvoeringsmaatregelen van de EU Ecodesign Richtlijn en andere relevante Europese richtlijnen Actie 5: Haalbaarheidsonderzoek naar mogelijke criteria met betrekking tot recycled content op Vlaams niveau. Deliverables: Inventarisatie van producten waarvoor momenteel al recyclaten (kunnen) worden ingezet (voorbeelden uit binnen-en buitenland) Screening om na te gaan voor welke productgroepen recycled content (verder) kan gestimuleerd worden Overleg met betrokken partijen over met welke instrumenten inzet recycled content voor bepaalde productgroepen kan gestimuleerd worden (al dan niet met wettelijk criterium) Af te spreken met partners OVAM, SuMMa, beheersorganismen, FEBEM, Agoria,... 18

20 Mogelijke link met Plan C Verkennen van mogelijkheden om Plan C experimenten te faciliteren met de SIS toolkit en de SIS toolkit te versterken met de ervaringen van Plan C. Mogelijke link met SuMMa Formuleren mogelijke criteria met betrekking tot recycled content. 19

21 HEFBOOM 2: Slim samenwerken Hefboomverantwoordelijke: BBL Om materialen duurzaam te beheren en het verbruik ervan te laten dalen, moeten alle actoren in de keten over de juiste informatie beschikken. Daarnaast moeten de juiste condities gecreëerd worden voor samenwerking tussen de verschillende schakels in de keten en voor systeeminnovaties om materiaalkringlopen te sluiten. Om draagvlak hiervoor bij alle actoren in materiaalkringlopen te bevorderen, moet ingezet worden op: het vergroten van de kennis binnen alle maatschappelijke geledingen over de huidige wijze waarop materiaalstromen lopen en welke economische, ecologisch en sociale impacts hieraan verbonden zijn bewustmaking van de voordelen van nieuwe duurzame businessmodellen of manieren van samenwerken het faciliteren en ondersteunen van deze nieuwe duurzame businessmodellen of manieren van samenwerken In deze hefboom ligt de focus niet op technologische innovaties op zich om kringlopen te sluiten. Wel op de manieren waarop we innovatieve oplossingen beter ingang kunnen doen vinden in alle schakels van de keten. Technologische oplossingen voor het sluiten van kringlopen komen aan bod in de hefbomen nieuwe materialen en metalen in een continue kringloop. 6. Bevorderen van de uitwisseling van reststromen. 7. Duurzaam beheer van materialen op bedrijventerreinen optimaliseren. 8. Via onderwijs en koepelorganisaties professionelen/burgers de nodige bagage meegeven omtrent duurzaam beheer van materialen. 9. Opschalen van innovatieve businessmodellen die gericht zijn op hergebruik en gedeeld gebruik van producten, zodat de materiaalintensiteit daalt. 10. Sensibiliseren en activeren rond 'urban mining' en correct sorteren. 20

22 Actie + deliverables Indicatieve timing (kwartaal / jaar) Mogelijke partners Actie 6: Bevorderen van de uitwisseling van reststromen tussen bedrijven om te besparen op de inzet van primaire grondstoffen en kosten te drukken. Deliverables: Pilootplatform voor de uitwisseling van reststromen binnen de chemische sector (Symbiose-project) Voortbouwend op piloot in de chemie, operationaliseren van een sectoroverschrijdend platform voor uitwisseling van reststromen in Vlaanderen en koppelen platform aan proactieve matchmaking tussen bedrijven Actie 7: Duurzaam beheer van materialen op bedrijventerreinen optimaliseren (gaande van collectieve selectieve inzameling van afval tot uitwisseling van reststromen op schaal van één of meer bedrijventerreinen). We bouwen hierbij verder op eerdere ervaring in Vlaanderen en buurlanden. Deliverables: Platformwerking opstarten rond bedrijventerreinmanagementprojecten o In kaart brengen van bedrijventerreinen waarop een vorm van interbedrijfssamenwerking of samenwerking tussen de ontwikkelaar / beheerder en de bedrijven Q4, 2012 opstart piloot chemie Q4, 2014 sectoroverschrijdend reststromenplatform operationeel Q4, 2012 identificatie relevante initiatieven uit verleden (bv. Materialendatabank) en actuele projecten in functie van de opstart van een platform essenscia, FEBEM, OVAM, Komosie, Fedustria, op termijn (2015) andere sectororganisaties, Plan C, NISP, KU Leuven en andere kennisinstellingen,... AO, OVAM, POMs, publieke ontwikkelaars bedrijventerreinen (POM s, intercommunales en lokale besturen), selectie van privéontwikkelaars en aanbieders van bedrijventerreinmanagementdiensten, Voka en de bedrijvenverenigingen, UNIZO, UGent, Groep T, WSE, 21

23 bestaat op vlak van afvalophaling, materialenbeheer en uitwisseling reststromen o Organiseren van platformwerking tussen de relevante bedrijventerreinmanagementprojecten met de bedoeling om in een eerste fase info uit te wisselen over best practices en indien aangewezen de beleidsmatige evaluatie van initiatieven en projecten te organiseren o Organiseren van vrijwillige veralgemening van bedrijventerreinmanagement met duurzaam materialenbeheer als focus, indien aangewezen te stimuleren via een steunregeling voor bedrijven In kaart brengen bestaande bedrijventerreinen met potentieel voor verbeteringen op vlak van materialenbeheer en opstarten proefprojecten rond bijvoorbeeld (gedeelde) infrastructuur voor selectieve inzameling en versterkte rol parkmanagers in organisatie van collectieve selectieve inzameling (met indien aangewezen focus op specifieke stromen). Richtsnoeren met betrekking tot het duurzaam beheer van materialen in het charter van nieuwe bedrijventerreinen: o ontwikkeling van een voorstel van richtsnoeren op basis van GRI-indicatoren (cfr MVO) o selectie van nieuwe bedrijventerreinen waar de richtsnoeren proefondervindelijk kunnen getest worden en die kunnen dienen als opstap naar een meer algemene vrijwillige toepassing (koppeling brownfieldconvenant) Actie 8: Via onderwijs en koepelorganisaties professionelen/burgers de nodige bagage meegeven omtrent Q1, 2013 evaluatie van de verschillende initiatieven en selectie van de best practices in het kader van de platformwerking en nagaan of scan om in-en uitgaande stromen in kaart te brengen op bedrijventerreinen kan bijdragen tot meer en betere vormen van bedrijfssamenwerking of samenwerking tussen de beheerder van een terrein en de bedrijven Q4, 2014 veralgemening van relevante bedrijventerreinmanagementproject en op vlak van duurzaam materialenbeheer naar andere bedrijventerreinen Q2, 2013 opstart proefprojecten bestaande bedrijventerreinen met potentieel voor verbeteringen op vlak van materialenbeheer Q1, 2014 resultaten proefprojecten communiceren en opschalen Q4, 2014 voorstel voor richtsnoeren nieuwe bedrijventerreinen is uitgewerkt op basis van GRIindicatoren (cfr MVO) en de link naar bronwfieldconventanten is uitgewerkt Q1, 2013 opstart lerend netwerk binnen Ecocampus LNE/Ecocampus, essenscia, Agoria, OVAM, VDAB, vakbonden, BBL, 22

24 duurzaam beheer van materialen. Het hoger onderwijs en koepelorganisaties spelen potentieel een sleutelrol bij de transitie naar een materiaalzuinige samenleving. Ze kunnen de burgers en werknemers van morgen de skills bijbrengen die nodig zijn om efficiënter om te gaan met de beschikbare materialen. (Binnen de chemische sector zijn er bijvoorbeeld de volgende jaren nieuwe vacatures die moeten ingevuld worden, bij voorkeur met mensen die vertrouwd zijn met de principes van duurzame /groene chemie). Deliverables: Interdisciplinair lerend netwerk opgezet door Ecocampus rond duurzaam materialenbeheer dat docenten en praktijkwerkers samen brengt en zo kennisdeling bevordert. Verhogen aandacht voor duurzaam materialenbeheer bij de inrichtende machten/onderwijsnetten/syntra. Ontwikkeling van een aangepast kennismakingspakket rond duurzaam materialenbeheer op maat van de verschillende onderwijsniveaus (gaande van lager tot voortgezet onderwijs). Ontwikkeling van een aangepast kennismakingspakket rond duurzaam materialenbeheer op maat van werknemers in verschillende schakels van de kringloop. Q3, 2013 opstart ontwikkeling kennismakingspakketten duurzaam materialenbeheer voor de verschillende onderwijsniveaus en voor werkvloer VLOR/VLORA, binnen de onderwijsinstellingen zelf, voortgezette opleiding milieucoördinatoren, KU Leuven, UHasselt, UGent, koepel vrij onderwijs,... Actie 9: Opschalen van innovatieve businessmodellen die gericht zijn op hergebruik en gedeeld gebruik van producten, zodat de materiaalintensiteit daalt. Deliverables: Q4, 2012: mapping bestaande initiatieven Mapping gebruikerbehoefte en consumentengedrag Q1, 2013: opstart lerend netwerk BBL, Komosie, Gezinsbond, NBV, Testaankoop, AO (NIB-leerplatform), kennisinstellingen, Plan C, OVAM,... 23

25 Een lerend netwerk opzetten waarin een systeemanalyse wordt gemaakt: o Het huidige aanbod van initiatieven in Vlaanderen gericht op delen en hergebruik in kaart wordt gebracht en wordt geanalyseerd (sociale economie, KMO, webbased, VZW, vrijwillig, publieke dienst,..) o De huidige consumentenbehoeften en consumentengedrag ten aanzien van delen en hergebruik in kaart wordt gebracht o (eventueel) identificeren van een case o In kaart brengen van knelpunten, barrières en opportuniteiten o Scenario s voor innovatieve oplossingen formuleren om de opschaling te bevorderen o Systeeminnovatieve aanbevelingen formuleren om tot opschaling van de deel - en hergebruiksector te komen Proeftuinen opzetten voor welgekozen opschalingsscenario s rond bestaande of in ontwikkeling zijnde diensten Formats ontwikkelen waarbij actoren betrokken in de deel- en hergebruik sector elkaar kunnen ontmoeten en van elkaar kunnen leren Opzetten van geïntegreerde communicatie naar consumenten rond mogelijkheden voor hergebruik ( portaal waar men terecht kan voor delen, uitlenen, verkopen van verschillende types producten) Actie 10: Sensibiliseren en activeren rond 'urban mining' en correct sorteren De burger (zowel in zijn rol van gebruiker, als werknemer die met materialen werkt) en bedrijven als spil in de materiaalkringloop dienen beter geïnformeerd en betrokken te worden bij duurzaam Q1, 2013: format klaar om ontmoeting en kennisdeling tussen actoren in de deel- en hergebruiksector klaar Q3, 2013: communicatieplatform naar consumenten operationeel Q2, 2013 sensibilisatie 'urban mining' Q4, 2013 transparante sorteerboodschappen opgemaakt Q4, 2013 communicatiecampagne selectieve inzameling bedrijfsafval FOST+, Recupel, beheersorganismen, FEBEM, OVAM, BBL, Interafval/VVSG, Limburg.net, KU Leuven,... 24

26 materialenbeheer. Deliverables: Intensifiëren van en uitwisselen van best practices over sensibilisering rond de recuperatie van 'gestockeerde' materialen uit producten opgeslagen in de private sfeer (bv. elektronica, kleding, speelgoed, meubels) Verbeterde sorteerboodschappen (door onder andere logo's op producten / verpakkingen met informatie over juist sorteren) Evaluatie van het groene punt-logo Communicatiecampagne om bedrijven aan te zetten tot meer sorteren aan de bron Nagaan mogelijkheden breed invoeren transparante afvalfactuur op basis van de ervaring van Limburg.net Q4, 2013 werking groene punt-logo geëvalueerd Q4, 2013 nagaan mogelijkheden voor lokale besturen om transparante afvalfactuur te gebruiken en zo afvalverwerking en kosten ervan te communiceren naar burgers 25

27 Mogelijke link met Plan C Diensten voor hergebruik en gedeeld gebruik is een van de actiedomeinen binnen Plan C dit najaar. Mogelijke link met SuMMa Grondstoffenpaspoort Onderzoek naar de werkelijke kost en opbrengst van verwerking huishoudelijk afval? Burgers laten betalen versus burgers betalen voor afval? Voor welke producten / stromen kan dat? 26

28 HEFBOOM 3: Slim investeren Hefboomverantwoordelijke: OVAM / EWI Slim investeren in materialen vertaalt zich in een afstemming van de economische instrumenten (overheidssubsidies voor innovatie, taksen) op de nieuwe noden van duurzaam materialenbeheer; in duurzaam privaat aankoopbeleid en duurzame overheidsopdrachten met aandacht voor materialen. We verzilveren in Vlaanderen deze investering in DMB zowel op economisch vlak (door de internationale valorisatie van nieuwe technologieën, de creatie van nieuwe markten en jobs, een hogere productiviteit, een stabieler economisch klimaat en een verminderde afhankelijkheid van grondstoffenimport) als op ecologisch vlak (door het vermijden van milieu-impacts via verlaagd grondstoffenverbruik, minder afvalproductie en gezonde productiekringlopen). 11. Realisatie van duurzame overheidsopdrachten die de materialencomponent maximaal meenemen in de vooropgestelde criteria en zo de voorbeeldrol van de overheid versterken. 12. Het duurzaam aankoopbeleid bij bedrijven stimuleren door de materialencomponent in te bouwen binnen het MVO-beleid, bestaande tools die MVO stimuleren uit te bouwen met materiaalcriteria en afstemming met bv. Global Reporting Initiative (GRI) te verzekeren. 13. Bestaande economische instrumenten (heffingen/belastingen/subsidies) heroriënteren richting groene kringloopeconomie en nieuwe economische instrumenten onderzoeken. 14. Bestaande onderzoekssubsidies heroriënteren richting de grote maatschappelijke uitdagingen, incl. duurzaam materialenbeheer. 15. Stimuleren bij KMO s van materiaalefficiënte en -effectieve productie en ondersteunen van opstart/opschaling van activiteiten in niches op vlak van duurzaam materialenbeheer. 27

29 Actie + deliverables Indicatieve timing (kwartaal / jaar) Mogelijke partners Actie 11: Realisatie van duurzame overheidsopdrachten die de materialencomponent maximaal meenemen in de vooropgestelde criteria en zo de voorbeeldrol van de overheid versterken. Deliverables: Opbouw kennis omtrent duurzame overheidsopdrachten als hefboom voor het duurzamer beheer van materialen Ontwikkeling van materiaalcriteria (bv. gebruik gerecycleerd materiaal, aandacht voor duurzaam design) in het kader van Vlaams actieplan Duurzame Overheidsopdrachten Bij grote overheidsopdrachten met belangrijke materiaalimpact afstemming tussen de diverse betrokken overheidspartners zoeken en nagaan wat de mogelijkheden zijn om beter rekening te houden met materiaalcriteria Aandacht voor nieuwe vormen van overheidsopdrachten waarbij door juiste behoefteformulering een dienst kan aangekocht worden ipv een product (bv leasen van kantoormeubilair ipv de aankoop ervan) Onderzoeken in welke mate het in rekening brengen van de totale levenscycluskost van producten in plaats van enkel de aankoopkost het toepassen van Product-DienstCombinaties bij de Vlaamse overheid kan stimuleren Actie 12: Het duurzaam aankoopbeleid bij bedrijven stimuleren door materialencomponent in te bouwen binnen het MVO-beleid, bestaande tools die MVO stimuleren uit te bouwen met materiaalcriteria en afstemming met bv Global Reporting Initiative (GRI) te verzekeren. Doorlopend DAR, OVAM, FOD, VVSG, VITO, steden en gemeenten,... VITO gaat het gebruik van levenscycluskost onderzoeken in opdracht van DAR en in het kader van TRADO WSE, DAR, AO, LNE, OVAM,... 28

30 Deliverables: Integratie van materiaalcriteria in bestaande tools, hierbij voortbouwend op de expertise opgebouwd voor overheidsbestekken (zie actie 11) en op ervaring met tools als de SIS toolkit, eco-efficiëntiescans, etc. Link verzekeren tussen gebruikte tools en GRI Actie 13: Bestaande economische instrumenten (heffingen/belastingen, subsidies) heroriënteren richting groene kringloopeconomie en nieuwe economische instrumenten onderzoeken Deliverables: Implementatie conclusies EWI en LNE studies omtrent 'vergroening van de economie', met aandacht voor duurzaam materialenbeheer als één van de hoekstenen van een groene economie Implementatie conclusies OVAM studies over (i) heffingen ter bevordering van selectieve inzameling en recyclage van bedrijfsafval en over (ii) het potentieel van recyclagecertificaten om de recyclage van input in shredder (ondermeer afgedankte voertuigen) en harde plastics te bevorderen In kaart brengen subsidies met negatieve impact op duurzaam materialenbeheer Opmaak inventaris bestaande subsidiekanalen en toewijzingsvoorwaarden en -criteria en op basis van de inventaris nagaan uitbreidings- / aanpassingsmogelijkheid van bestaande subsidie-instrumenten om ze meer in te zetten ter ondersteuning van het materialenbeleid: Q 4, 2014 EWI, OVAM, LNE, AO, VITO, SuMMa, TRADO, DAR,... 29

31 o Nagaan uitbreidings- / aanpassingsmogelijkheid van bestaande subsidie-instrumenten om ze meer in te zetten ter ondersteuning van het materialenbeleid. o Technologieën ter bevordering van materiaalefficiëntie invoegen op LTL lijst van de Ecologiepremie en binnen BBT materialenluik uitwerken o Nagaan in welke mate duurzaam materialenbeheer één van de speerpunten kan zijn binnen aantal AO instrumenten in herziening, ontwikkeling of opstart, zoals de kmo-portefeuille (pijler adviesdomein milieu), strategische Ecologiepremie, SIOS en AO steun voor ecologische demonstratieprojecten o Nagaan in welke mate binnen de Groene Waarborgregeling ook een waarborg kan gegeven worden bij leningen voor investeringen ter verhoging van materiaalefficiëntie Opstellen communicatieplan om subsidiekanalen die duurzaam materialenbeheer ondersteunen meer bekend te maken bij de doelgroep Actie 14: Bestaande onderzoekssubsidies heroriënteren richting de grote maatschappelijke uitdagingen, incl. duurzaam materialenbeheer. Deliverables: Opmaak inventaris bestaande onderzoekssubsidies en toewijzingsvoorwaarden en criteria Studie rond het financieren van transities in Vlaanderen Overleg met politieke en ambtelijke verantwoordelijken om te kijken of en hoe een heroriëntering van onderzoeksmiddelen kan gebeuren in functie van de horizontale agenda's ontwikkeld binnen de ViA transversale thema's Q 4, 2014 EWI, DAR, RVW, IWT, universiteiten, onderzoeksinstellingen, bedrijven, TRADO (studie rond financiering transities),... 30

32 Actie 15: Stimuleren bij KMO s van materiaalefficiënte en -effectieve productie en ondersteunen van opstart en opschaling van activiteiten in niches op het vlak van duurzaam materialenbeheer. Deliverables: Q 4, 2014 AO, OVAM, MIP, industrie, Open Raam consortium (KU Leuven, Sirris, VITO, UA), WSE,... Onderzoek naar mogelijk scan om in-en uitgaande materiaalstromen in kaart te brengen o Inventarisatie, evaluatie van lessons learned uit de verschillende bestaande materiaalgerelateerde scans o In kaart brengen specifieke noden bedrijven o Onderzoek naar relevante sectoren Op basis van dit voorafgaand onderzoek, ontwikkelen van en uitvoeren van een scan die bedrijven screent op in-en uitgaande stromen en gerichte aanbevelingen doet voor duurzamer beheer van materialen Koppeling scan aan reststromenplatform (actie 6) Nagaan in welke mate scans ter bevordering van duurzaam materialenbeheer kunnen gekoppeld worden aan steun voor opvolginvesteringen via kmo-portefeuille, Ecologiepremie, Prodem werking etc (zie ook actie 13) 31

33 Mogelijke link met Plan C Mogelijke link met SuMMa Onderzoek naar mogelijke verschuiving lasten arbeid naar milieu 32

34 HEFBOOM 4: Betere regelgeving Hefboomverantwoordelijke: FEBEM De omvorming van een afvalstoffendecreet naar een materialendecreet (en een nieuw uitvoeringsbesluit) vormt een belangrijke stap in de ontwikkeling van een aangepast regelgevend kader voor duurzaam materialenbeheer. Het materialendecreet biedt een wettelijke houvast voor belangrijke principes van duurzaam materialenbeheer: uitgebreide producentenverantwoordelijkheid, end of waste regeling, levenscyclusdenken, etc. We streven naar de verdere optimalisatie van de regelgeving. Bestaande en nieuwe regelgeving wordt eenvoudiger, beter, doeltreffender en wordt nageleefd. 16. Via regelgeving afval- en materiaalstromen sturen naar de meest optimale toepassing/verwerking. 17. Doorlichting van rubriek 60 van Vlarem (I en II) om te voorkomen dat gerecycleerde materialen ingezet worden voor laagwaardige toepassingen of toegepast in niet-functionele hoeveelheden. 18. Breder toepassen en optimaliseren van het systeem Uitgebreide Producentenverantwoordelijkheid. 19. Vergroten van de aandacht voor duurzaam materialenbeheer in het adviseren over en verlenen van vergunningen. 20. Meer gerichte handhaving waarbij ingezet wordt op de grootste pijnpunten. 33

35 Actie + deliverables Indicatieve timing (kwartaal / jaar) Mogelijke partners Actie 16: Via regelgeving afval- en materiaalstromen sturen naar de meest optimale toepassing/verwerking. Q1, 2013 FEBEM, OVAM, SuMMa,... De complexiteit van de regelgeving uitklaren (Vlarema, Vlarebo, Vlareop, etc.) en, waar nodig, het wetgevend kader verder verfijnen zodat de afzet van teruggewonnen materialen eenvoudiger wordt en het gebruik ervan waar mogelijk zelfs als norm vooropgesteld wordt. Deliverables: Voor inerte materialen eventuele tegenstrijdigheden tussen Vlarema, Vlarebo en Vlareop oplijsten en wegwerken Voor organische materialen eventuele tegenstrijdigheden tussen regelgevende kaders oplijsten Actie 17: Doorlichting van rubriek 60 van Vlarem (I en II) om te voorkomen dat gerecycleerde materialen ingezet worden voor laagwaardige toepassingen of toegepast in niet-functionele hoeveelheden. Q4, 2013 LNE, OVAM, FEBEM,... Deliverables: Evaluatie / analyse maken voor zowel overheid als industrie: wat zijn de volumes die verloren gaan, volumes met gemiste kans die hoogwaardiger hadden kunnen toegepast worden Op basis van deze evaluatie indien nodig het regelgevend kader aanpassen 34

Woensdag 6 juni Toespraak van JOKE SCHAUVLIEGE VLAAMS MINISTER VAN LEEFMILIEU, NATUUR EN CULTUUR

Woensdag 6 juni Toespraak van JOKE SCHAUVLIEGE VLAAMS MINISTER VAN LEEFMILIEU, NATUUR EN CULTUUR Woensdag 6 juni 2012 Toespraak van JOKE SCHAUVLIEGE VLAAMS MINISTER VAN LEEFMILIEU, NATUUR EN CULTUUR Rondetafel Duurzaam Materialenprogramma - Mechelen Geachte mevrouw de administrateur-generaal, Geachte

Nadere informatie

VMP congres. Duurzame chemie en kunststoffen in kringlopen. Saskia Walraedt Sr advisor sustainable products and processes

VMP congres. Duurzame chemie en kunststoffen in kringlopen. Saskia Walraedt Sr advisor sustainable products and processes VMP congres Duurzame chemie en kunststoffen in kringlopen Saskia Walraedt Sr advisor sustainable products and processes sw@essenscia.be Duurzame chemie en kunststoffen in kringlopen Hefboom 9 binnen Vlaams

Nadere informatie

inspireren en innoveren in MVO

inspireren en innoveren in MVO inspireren en innoveren in MVO Inleiding Gert Van Eeckhout Beleidsondersteuner MVO - Departement WSE Wat is MVO? Waarom MVO? Beleidslijnen Vlaamse overheid MVO? een proces waarbij ondernemingen vrijwillig

Nadere informatie

Mevrouw de voorzitter, Geachte leden van het Bureau, Dames en heren,

Mevrouw de voorzitter, Geachte leden van het Bureau, Dames en heren, Vrijdag 10 september 2010 Toespraak van JOKE SCHAUVLIEGE VLAAMS MINISTER VAN LEEFMILIEU, NATUUR EN CULTUUR Comité van de Regio s Resource Efficient Europa Mevrouw de voorzitter, Geachte leden van het Bureau,

Nadere informatie

Studienamiddag Steunpunt SuMMa. 23 maart 2016

Studienamiddag Steunpunt SuMMa. 23 maart 2016 Studienamiddag Steunpunt SuMMa 23 maart 2016 1972 1987 1992 2002 2005 2011 2013 2014 2015 Eurotop Milieu ministers VMP milieu economie EU politiek Hoe ontstaan? Voorstel 2011 Logische extensie op plan

Nadere informatie

Circulaire Economie in de bouwsector. Veerle Labeeuw (Team Vlaams Materialenprogramma, OVAM) Jiska Verhulst (Directeur Plan C vzw) 15 maart 2016

Circulaire Economie in de bouwsector. Veerle Labeeuw (Team Vlaams Materialenprogramma, OVAM) Jiska Verhulst (Directeur Plan C vzw) 15 maart 2016 Circulaire Economie in de bouwsector Veerle Labeeuw (Team Vlaams Materialenprogramma, OVAM) Jiska Verhulst (Directeur Plan C vzw) 15 maart 2016 WIE? Sinds 2012 Historiek van afvalbeleid naar Kleine regio,

Nadere informatie

Vlaams Materialen Programma (VMP) hefboom 6 : duurzame chemie en kunststoffen. Saskia Walraedt

Vlaams Materialen Programma (VMP) hefboom 6 : duurzame chemie en kunststoffen. Saskia Walraedt Vlaams Materialen Programma (VMP) hefboom 6 : duurzame chemie en kunststoffen Saskia Walraedt sw@essenscia.be Inhoud Wat is het VMP? Hefboom chemie en kunststoffen in kringlopen Toekomst Duurzaam materialenbeheer

Nadere informatie

Vlaanderen is in Europese context uniek geplaatst om van de circulaire economie een slimme

Vlaanderen is in Europese context uniek geplaatst om van de circulaire economie een slimme Position paper Vlaams Materialenprogramma Uitbouwen van de Circulaire Economie als slimme specialisatie in Vlaanderen De transitie naar een duurzaam materialenbeheer is een conditio sine qua non om duurzame

Nadere informatie

Doorstart (?) symbioseplatform Symbiose-event Zemst 17/11/15

Doorstart (?) symbioseplatform Symbiose-event Zemst 17/11/15 Doorstart (?) symbioseplatform Symbiose-event Zemst 17/11/15 Meg Scheppers, dienst Beleidsinnovatie, OVAM Symbiose 3.0 binnen CE? Vlaamse Regering: Visie 2050: Vlaanderen circulair (CE): Grondstoffenschaarste

Nadere informatie

Toespraak van JOKE SCHAUVLIEGE VLAAMS MINISTER VAN LEEFMILIEU, NATUUR EN CULTUUR

Toespraak van JOKE SCHAUVLIEGE VLAAMS MINISTER VAN LEEFMILIEU, NATUUR EN CULTUUR Toespraak van JOKE SCHAUVLIEGE VLAAMS MINISTER VAN LEEFMILIEU, NATUUR EN CULTUUR Vrijdag 16 april 2010 Bezoek Deceuninck (Hooglede-Gits) - duurzaam materialenbeheer Geachte aanwezigen, Dames en heren,

Nadere informatie

Beleidsprogramma 'Materiaalbewust bouwen in kringlopen'

Beleidsprogramma 'Materiaalbewust bouwen in kringlopen' Beleidsprogramma 'Materiaalbewust bouwen in kringlopen' Philippe Van de Velde OVAM, Afdeling Afvalstoffen en Materialenbeheer, team eindverwerking en bouw Staalbouwdag 2014 Brussel 27 november 2014 Inhoud

Nadere informatie

STORE Workshop 5 juni 2014 K. Debackere

STORE Workshop 5 juni 2014 K. Debackere STORE Workshop 5 juni 2014 K. Debackere 1. Situering 2. Vlaanderen in AcEe: verleden, heden en toekomst 3. Uitdagingen 4. Voorgestelde oplossingen Om de doelstellingen van het Pact 2020 te kunnen bereiken

Nadere informatie

Startbijeenkomst keten innovatieprogramma Klimaat voor Verandering

Startbijeenkomst keten innovatieprogramma Klimaat voor Verandering Startbijeenkomst keten innovatieprogramma Klimaat voor Verandering Amsterdam, 26 januari 2016 1 Inhoud Introductie 3 Zij waren er bij! 4 Circulaire economie 5 Waarom circulair? 6 Nederland Circulair! 7

Nadere informatie

Bio-economie in Vlaanderen: beleidsaspecten. EWI-focus 22 maart 2017 Johan Hanssens

Bio-economie in Vlaanderen: beleidsaspecten. EWI-focus 22 maart 2017 Johan Hanssens Bio-economie in Vlaanderen: beleidsaspecten EWI-focus 22 maart 2017 Johan Hanssens (1) Vlaamse strategie voor de bio-economie Interdepartementale werkgroep voor de bio-economie opgestart in 2012 Informatie-uitwisseling

Nadere informatie

Duurzaam materialenbeheer in Vlaanderen en Europa

Duurzaam materialenbeheer in Vlaanderen en Europa Vrijdag 4 februari 2011 Toespraak van JOKE SCHAUVLIEGE VLAAMS MINISTER VAN LEEFMILIEU, NATUUR EN CULTUUR Symposium C2C in de Belgische bouwwereld - Gyproc Duurzaam materialenbeheer in Vlaanderen en Europa

Nadere informatie

Vlaamse bedrijven produceren minder afval en sorteren voortaan ook pmd

Vlaamse bedrijven produceren minder afval en sorteren voortaan ook pmd Persmededeling JOKE SCHAUVLIEGE VLAAMS MINISTER VAN LEEFMILIEU, NATUUR EN CULTUUR Dinsdag 13 november 2012 Vlaamse bedrijven produceren minder afval en sorteren voortaan ook pmd Vlaams minister van Leefmilieu

Nadere informatie

74% van het Vlaamse bedrijfsafval krijgt tweede leven

74% van het Vlaamse bedrijfsafval krijgt tweede leven Mechelen, 11 juni 214 74% van het Vlaamse bedrijfsafval krijgt tweede leven Nieuwe studie zet economisch effect en belang van de afval- en materialensector in de verf De Vlaamse bedrijven produceerden

Nadere informatie

DOE MEE GREEN DEAL CIRCULAIR AANKOPEN: IETS VOOR JOUW ORGANISATIE? OVAM VLAANDEREN CIRCULAIR

DOE MEE  GREEN DEAL CIRCULAIR AANKOPEN: IETS VOOR JOUW ORGANISATIE? OVAM VLAANDEREN CIRCULAIR VLAANDEREN CIRCULAIR GREEN DEAL CIRCULAIR AANKOPEN: IETS VOOR JOUW ORGANISATIE? DOE MEE www.circulair-aankopen.vlaanderen Deze publicatie wordt gefinancierd door OVAM IN HET KORT Vlaanderen wil tegen 2050

Nadere informatie

het Vlaams Materialenprogramma

het Vlaams Materialenprogramma het Vlaams Materialenprogramma voorwoord We zijn de eerste generatie die geconfronteerd zal worden met de uitputting van sommige grondstoffen. Op amper vijftig jaar tijd is de totale wereldbevolking ook

Nadere informatie

nr. 203 van JORIS VANDENBROUCKE datum: 17 februari 2016 aan GEERT BOURGEOIS Conceptnota Visie Stand van zaken

nr. 203 van JORIS VANDENBROUCKE datum: 17 februari 2016 aan GEERT BOURGEOIS Conceptnota Visie Stand van zaken SCHRIFTELIJKE VRAAG nr. 203 van JORIS VANDENBROUCKE datum: 17 februari 2016 aan GEERT BOURGEOIS MINISTER-PRESIDENT VAN DE VLAAMSE REGERING, VLAAMS MINISTER VAN BUITENLANDS BELEID EN ONROEREND ERFGOED Conceptnota

Nadere informatie

MBO afgedankte batterijen en accu s

MBO afgedankte batterijen en accu s Briefadvies MBO afgedankte batterijen en accu s Advies over de startnota MBO afgedankte batterijen en accu s Datum van goedkeuring 11 maart 2015 Volgnummer 2015 005 Coördinator + e-mailadres Co-auteur

Nadere informatie

moedigen. We streven immers naar een beleid dat de grenzen van de verschillende organisaties binnen de Vlaamse overheid overstijgt.

moedigen. We streven immers naar een beleid dat de grenzen van de verschillende organisaties binnen de Vlaamse overheid overstijgt. SPEECH SG OP DENKDAG GROENE ECONOMIE Welkom op deze eerste bijeenkomst die het departement Leefmilieu, Natuur en Energie organiseert onder de noemer groene economie. Groene economie is een kans om in te

Nadere informatie

Het nieuw industrieel beleid: - een korte review -de rol van Agentschap Ondernemen

Het nieuw industrieel beleid: - een korte review -de rol van Agentschap Ondernemen Het nieuw industrieel beleid: - een korte review -de rol van Agentschap Ondernemen Industrie in Vlaanderen blijft belangrijk 40 % Vlaamse toegevoegde waarde (15% BBP) 70 % O&O uitgaven 80 % Vlaamse export

Nadere informatie

De uitdagingen voor een transitie naar duurzaam materialenbeheer

De uitdagingen voor een transitie naar duurzaam materialenbeheer De uitdagingen voor een transitie naar duurzaam materialenbeheer Dr. Maarten Dubois Manager Steunpunt Duurzaam Materialenbeheer (SuMMa) KU Leuven 29 maart 2015 SteunpuntDuurzaam Materialenbeheer(SuMMa)

Nadere informatie

OPLEIDING DUURZAME GEBOUWEN

OPLEIDING DUURZAME GEBOUWEN OPLEIDING DUURZAME GEBOUWEN BOUWWERVEN IN CIRCULAIRE ECONOMIE HERFST 2017 Gewestelijk Programma voor Circulaire Economie Bouwsector Isabelle SOBOTKA 2 DOELSTELLINGEN VAN DE PRESENTATIE N N Presentatie

Nadere informatie

Governance voor duurzamer wonen en bouwen: ervaringen, lessen en toekomstpistes

Governance voor duurzamer wonen en bouwen: ervaringen, lessen en toekomstpistes Governance voor duurzamer wonen en bouwen: ervaringen, lessen en toekomstpistes Erik Paredis Centrum voor Duurzame Ontwikkeling Universiteit Gent www.steunpunttrado.be Omschrijving van het onderzoek Bijdrage

Nadere informatie

Vlaams beleid rond de bio-economie

Vlaams beleid rond de bio-economie Vlaams beleid rond de bio-economie Inhoud Hoe het begon Visie, strategie en actieplan Rol van de Interdepartementale werkgroep (IWG) SCAR-aanbevelingen Hoe het begon Februari 2012: Europese strategie en

Nadere informatie

FUNCTIEFAMILIE 4.2 Beleidsthemabeheerder

FUNCTIEFAMILIE 4.2 Beleidsthemabeheerder Doel van de functiefamilie Het beleidsthema vanuit theoretische en praktische deskundigheid implementeren en uitbouwen teneinde toepassingen omtrent het thema te initiëren, te stimuleren en te bewaken

Nadere informatie

Think Tank North Sea 2050 huishoudelijk reglement

Think Tank North Sea 2050 huishoudelijk reglement Think Tank North Sea 2050 huishoudelijk reglement Context In het kader van de herziening van het marien ruimtelijk plan voor het Belgisch deel van de Noordzee (2020-2026) werd in 2016 een traject geïnitieerd

Nadere informatie

DE VLAAMSE MINISTER VAN WERK, ECONOMIE, INNOVATIE EN SPORT DE VLAAMSE MINISTER VAN OMGEVING, NATUUR EN LANDBOUW

DE VLAAMSE MINISTER VAN WERK, ECONOMIE, INNOVATIE EN SPORT DE VLAAMSE MINISTER VAN OMGEVING, NATUUR EN LANDBOUW VR 2017 2402 DOC.0186/1BIS DE VLAAMSE MINISTER VAN WERK, ECONOMIE, INNOVATIE EN SPORT DE VLAAMSE MINISTER VAN OMGEVING, NATUUR EN LANDBOUW BISCONCEPTNOTA AAN DE LEDEN VAN DE VLAAMSE REGERING Betreft: Startnota

Nadere informatie

Samen vooruit. in de circulaire economie. CIRCLES inspireert en ondersteunt u met tools en praktische kennis. Re-creating (y)our environment

Samen vooruit. in de circulaire economie. CIRCLES inspireert en ondersteunt u met tools en praktische kennis. Re-creating (y)our environment Samen vooruit in de circulaire economie Re-creating (y)our environment CIRCLES inspireert en ondersteunt u met tools en praktische kennis Circulaire economie wat moet ik ermee? Circulaire economie: u hoort

Nadere informatie

Circulair ontwerpen. Opportuniteiten & uitdagingen. Patrick Van den Bossche Studiedag SERV/MINA raad 13 september 2016

Circulair ontwerpen. Opportuniteiten & uitdagingen. Patrick Van den Bossche Studiedag SERV/MINA raad 13 september 2016 Circulair ontwerpen Opportuniteiten & uitdagingen Patrick Van den Bossche Studiedag SERV/MINA raad 13 september 2016 Agoria is de grootste sectorfederatie 1700 lidbedrijven in 10 activiteitsdomeinen Aeronautics,

Nadere informatie

Startbijeenkomst keten innovatieprogramma. Kunststof & Rubber in de Ondergrondse Infrastructuur

Startbijeenkomst keten innovatieprogramma. Kunststof & Rubber in de Ondergrondse Infrastructuur Startbijeenkomst keten innovatieprogramma Kunststof & Rubber in de Ondergrondse Infrastructuur Utrecht, 21 oktober 2015 Inhoud Introductie 3 Zij waren er bij! 4 Circulaire economie 5 RACE programma 6 Sectoranalyse

Nadere informatie

Congres Urban Mining: de jacht op grondstoffen in Vlaanderen. Sessie Ruimte voor materiaalbewust bouwen' door Marc Dillen Directeur-generaal

Congres Urban Mining: de jacht op grondstoffen in Vlaanderen. Sessie Ruimte voor materiaalbewust bouwen' door Marc Dillen Directeur-generaal Congres Urban Mining: de jacht op grondstoffen in Vlaanderen Sessie Ruimte voor materiaalbewust bouwen' door Marc Dillen Directeur-generaal Bouw, milieu en energie Een verankerde industriële cluster met

Nadere informatie

Inleiding tot het debat

Inleiding tot het debat Inleiding tot het debat Hoe kan Vlaanderen zich best positioneren t.o.v. de sleuteltechnologieën van Horizon 2020 gelet op het eigen instrumentarium en de eigen innovatiestrategie die vervat is in het

Nadere informatie

FUNCTIEFAMILIE 5.1 Lager kader

FUNCTIEFAMILIE 5.1 Lager kader Doel van de functiefamilie Leiden van een geheel van activiteiten en medewerkers en input geven naar het beleid teneinde een kwaliteitsvolle, klantgerichte dienstverlening te verzekeren en zodoende bij

Nadere informatie

Mededeling Vlaamse Regering. Vlaams statistisch programma: samenstelling en goedkeuringsproces

Mededeling Vlaamse Regering. Vlaams statistisch programma: samenstelling en goedkeuringsproces Mededeling Vlaamse Regering Vlaams statistisch programma: samenstelling en goedkeuringsproces 1. Context Na het leggen van de grondvesten van een nieuw systeem van Vlaamse openbare statistieken door de

Nadere informatie

Charter Flanders Food Faculty

Charter Flanders Food Faculty Charter Flanders Food Faculty Charter Flanders Food Faculty 1 / DE MISSIE VAN DE FLANDERS FOOD FACULTY De missie van de Flanders Food Faculty is het versterken van de associatie tussen Vlaanderen en lekker

Nadere informatie

Beleidsbrief Algemeen Regeringsbeleid

Beleidsbrief Algemeen Regeringsbeleid Beleidsbrief Algemeen Regeringsbeleid 2015-2016 I. Inleiding Samenwerking, dialoog en vertrouwen Kwaliteitsvolle besluitvorming Uitbouw Departement Kanselarij en Bestuur Specifieke horizontale prioriteiten

Nadere informatie

Brussel, 8 juli 2009 07082009_SERV-advies projecten VSDO. Advies. Projecten Vlaamse strategie duurzame ontwikkeling

Brussel, 8 juli 2009 07082009_SERV-advies projecten VSDO. Advies. Projecten Vlaamse strategie duurzame ontwikkeling Brussel, 8 juli 2009 07082009_SERV-advies projecten VSDO Advies Projecten Vlaamse strategie duurzame ontwikkeling 1. Inleiding Op 8 juni 2009 werd de SERV om advies gevraagd over de fiches ter invulling

Nadere informatie

Lerend Netwerk Arbeidsmarktkrapte

Lerend Netwerk Arbeidsmarktkrapte OP ESF Vlaanderen 2014 2020 Prioriteit uit OP: 1 - loopbaanbeleid curatief investeringsprioriteit 8i - werkloosheid naar werk Informatieve Bijlage: Lerend Netwerk Arbeidsmarktkrapte Lerend Netwerk Arbeidsmarktkrapte

Nadere informatie

Arbeid biedt een maatschappelijke meerwaarde ten opzichte van inactiviteit. 3

Arbeid biedt een maatschappelijke meerwaarde ten opzichte van inactiviteit. 3 17 SOCIALE ECONOMIE 18 Sociale economie Iedereen heeft recht op een job, ook de mensen die steeds weer door de mazen van het net vallen. De groep werkzoekenden die vaak om persoonlijke en/of maatschappelijke

Nadere informatie

MEDEDELING AAN DE VLAAMSE REGERING

MEDEDELING AAN DE VLAAMSE REGERING De minister president van de Vlaamse Regering Vlaams minister van Buitenlands Beleid en Onroerend Erfgoed en Vlaams minister van Binnenlands Bestuur, Inburgering, Wonen, Gelijke Kansen en armoedebestrijding

Nadere informatie

Bio-economie en circulaire economie

Bio-economie en circulaire economie Bio-economie en circulaire economie Dirk Van Gijseghem, Departement LV Dimitri Strijbos, Vlaanderen Circulair EWI-focus 24 22 maart 2017 1. Bio-economie en Circulaire economie 2. Europees beleid 3. Vlaams

Nadere informatie

Transitie circulaire economie en stad in een ruimtelijke/stedenbouwkundige context

Transitie circulaire economie en stad in een ruimtelijke/stedenbouwkundige context Transitie circulaire economie en stad in een ruimtelijke/stedenbouwkundige context Een materialenbeleid als onderdeel van een beleid CE of beleid CE tout court moet ook een ruimtelijk beleid zijn (net

Nadere informatie

De overeenkomst tussen het Vlaams Gewest en het. bedrijfsleven over de aanpak van zwerfvuil

De overeenkomst tussen het Vlaams Gewest en het. bedrijfsleven over de aanpak van zwerfvuil RVB 2016_14 Overeenkomst tussen het Vlaams Gewest en het bedrijfsleven over de aanpak van zwerfvuil Standpunt Raad van Bestuur VVSG Dit document is bestemd voor Het betreft Gewenste beslissing van de RVB

Nadere informatie

Donderdag 14 juni Toespraak van JOKE SCHAUVLIEGE VLAAMS MINISTER VAN LEEFMILIEU, NATUUR EN CULTUUR. Volvo Trucks Oostakker

Donderdag 14 juni Toespraak van JOKE SCHAUVLIEGE VLAAMS MINISTER VAN LEEFMILIEU, NATUUR EN CULTUUR. Volvo Trucks Oostakker Donderdag 14 juni 2012 Toespraak van JOKE SCHAUVLIEGE VLAAMS MINISTER VAN LEEFMILIEU, NATUUR EN CULTUUR Lancering eerste Volvo Hybride (26 ton) vrachtwagen Volvo Trucks Oostakker Geachte heer Sid (directeur

Nadere informatie

Staten-Generaal Opvang en Vrije tijd van schoolkinderen. Docentendag Pedagogie Jonge Kind 12 september 2014

Staten-Generaal Opvang en Vrije tijd van schoolkinderen. Docentendag Pedagogie Jonge Kind 12 september 2014 Staten-Generaal Opvang en Vrije tijd van schoolkinderen Docentendag Pedagogie Jonge Kind 12 september 2014 Doel en opzet Basisprincipes Voorbereidende werkgroepen Resultaat van de Staten-Generaal Vooraf

Nadere informatie

Inleiding op businessmodellen en mogelijke ondersteuning door Agentschap Ondernemen. Bernard De Potter Agentschap Ondernemen 4 december 2014

Inleiding op businessmodellen en mogelijke ondersteuning door Agentschap Ondernemen. Bernard De Potter Agentschap Ondernemen 4 december 2014 Inleiding op businessmodellen en mogelijke ondersteuning door Agentschap Ondernemen Bernard De Potter Agentschap Ondernemen 4 december 2014 Groene economie Wat? welvaartscreatieproces welzijnsverhoging

Nadere informatie

Manifest Circulair Onderwijs

Manifest Circulair Onderwijs Manifest Circulair Onderwijs de rol van onderwijs in verantwoord innoveren 2 Waarom urgentie De jeugd heeft de toekomst. Wij maken de toekomst. Wij brengen kinderen en jong volwassenen het gedachtengoed

Nadere informatie

Materialendecreet: grondstofverklaring. Meg Scheppers OVAM-Dienst Beleidsinnovatie Symbioseworkshop te Melle, 25.11.2014

Materialendecreet: grondstofverklaring. Meg Scheppers OVAM-Dienst Beleidsinnovatie Symbioseworkshop te Melle, 25.11.2014 Materialendecreet: grondstofverklaring OVAM-Dienst Beleidsinnovatie Symbioseworkshop te Melle, 25.11.2014 Wetgevend kader Materialendecreet en VLAREMA Materialendecreet (van kracht van 1/06/2012) Omzetting

Nadere informatie

MBO. Briefadvies MBO. Datum

MBO. Briefadvies MBO. Datum Briefadvies MBO afgewerktee olie Briefadvies MBO afgewerkte olie Datum van goedkeuring Volgnummer Coördinator + e-mailadres 22 november 2012 2012 78 Francis Noyen, francis.noyen@minaraad.be Co-auteur +

Nadere informatie

Kabinet Ingrid Lieten, viceminister-president van de Vlaamse Regering Vlaams minister van Innovatie, Overheidsinvesteringen, Media en

Kabinet Ingrid Lieten, viceminister-president van de Vlaamse Regering Vlaams minister van Innovatie, Overheidsinvesteringen, Media en Sociale Innovatie: achtergrond conceptnota Innovatiecentrum Vlaanderen VR innovatie moet bijdragen tot het aanpakken van de grote maatschappelijke en economische uitdagingen challenge driven wetenschappelijke

Nadere informatie

Startnotitie Digitaal Platform voor presentatie van het beste en mooiste van de Vlaams-Nederlandse culturele samenwerking

Startnotitie Digitaal Platform voor presentatie van het beste en mooiste van de Vlaams-Nederlandse culturele samenwerking Startnotitie Digitaal Platform voor presentatie van het beste en mooiste van de Vlaams-Nederlandse culturele samenwerking Commissie Cultureel Verdrag Vlaanderen - Nederland Brussel, april 2014 CVN heeft

Nadere informatie

Steuninstrumentarium voor open innovatie in bedrijven in Vlaanderen

Steuninstrumentarium voor open innovatie in bedrijven in Vlaanderen Steuninstrumentarium voor open innovatie in bedrijven in Vlaanderen SERV Commissie Economie Gert Verdonck Open innovatie management 2 Doelgerichte in- en uitstroom Kennis-spillovers Versnellen & verbreden

Nadere informatie

Vlaams beleid en SDG s. Ilse Dries Team Duurzame Ontwikkeling Departement Kanselarij en Bestuur

Vlaams beleid en SDG s. Ilse Dries Team Duurzame Ontwikkeling Departement Kanselarij en Bestuur Vlaams beleid en SDG s Ilse Dries Team Duurzame Ontwikkeling Departement Kanselarij en Bestuur Resolutie Verenigde Naties : 17 sustainable development goals (SDG s) die de wereld tegen 2030 moet behalen.

Nadere informatie

MIP2, op Jacht naar Eco-Innovatiekracht

MIP2, op Jacht naar Eco-Innovatiekracht MIP2, op Jacht naar Eco-Innovatiekracht Liesbet Goovaerts Katrijn Alaerts Themagroepvergaderingen MIP2 Antwerpen Globale opzet Eco-innovatieve sectoren in Vlaanderen? antwoord op twee vragen: 1. succesfactoren

Nadere informatie

Meerwaarde bedrijventerreinmanagement voor Vlaamse overheid. Koen Vermoesen Diensthoofd Vestiging & Ruimtelijke Economie

Meerwaarde bedrijventerreinmanagement voor Vlaamse overheid. Koen Vermoesen Diensthoofd Vestiging & Ruimtelijke Economie Meerwaarde bedrijventerreinmanagement voor Vlaamse overheid Koen Vermoesen Diensthoofd Vestiging & Ruimtelijke Economie Inhoud 1. Historiek 2. Beleidsdoelstellingen? 3. Nood aan beleidsevaluatie 4. Via

Nadere informatie

FUNCTIEBESCHRIJVING BELEIDSMEDEWERKER ONDERZOEKSINFRASTRUCTUUR

FUNCTIEBESCHRIJVING BELEIDSMEDEWERKER ONDERZOEKSINFRASTRUCTUUR FUNCTIEBESCHRIJVING BELEIDSMEDEWERKER ONDERZOEKSINFRASTRUCTUUR A. DOEL VAN DE FUNCTIE: Het beleidsthema vanuit theoretische en praktische deskundigheid implementeren en uitbouwen teneinde toepassingen

Nadere informatie

Zelfevaluatie op te stellen door Innovatiecentra en. dit in het kader van de eindevaluatie van de Innovatiecentra

Zelfevaluatie op te stellen door Innovatiecentra en. dit in het kader van de eindevaluatie van de Innovatiecentra 1. Inleiding Zelfevaluatie op te stellen door Innovatiecentra en dit in het kader van de eindevaluatie van de Innovatiecentra 07.04.2014 De evaluatiepraktijk die het departement EWI hanteert, voorziet

Nadere informatie

Manifest Circulair Onderwijs

Manifest Circulair Onderwijs Manifest Circulair Onderwijs de rol van onderwijs in verantwoord innoveren 2 Waarom urgentie De jeugd heeft de toekomst. Wij maken de toekomst. Wij brengen kinderen en jong volwassenen het gedachtengoed

Nadere informatie

Waar staat Ondernemers voor Ondernemers voor?

Waar staat Ondernemers voor Ondernemers voor? 8 Ondernemers voor Ondernemers Jaarverslag 2014 9 Waar staat Ondernemers voor Ondernemers voor? Missie De missie van de vzw Ondernemers voor Ondernemers (opgericht in 2000) is het bevorderen van duurzame

Nadere informatie

Strategy: a perspective

Strategy: a perspective 1 The Belgian National Climate Change Adaptation Strategy: a perspective CLIMAR Workshop, 25 mei 2011 Yannick Ghelen FOD Volksgezondheid, Veiligheid van de Voedselketen en Leefmilieu Dienst Klimaatverandering

Nadere informatie

Van Afval Af. transitie-agenda naar een circulaire economie. Roel van Raak(DRIFT) vanraak@drift.eur.nl

Van Afval Af. transitie-agenda naar een circulaire economie. Roel van Raak(DRIFT) vanraak@drift.eur.nl Van Afval Af transitie-agenda naar een circulaire economie NVRD themadag Roel van Raak(DRIFT) vanraak@drift.eur.nl Aanleiding en doel van Van Afval Af Verpakkingenakkoord Circulaire Economie Schuivende

Nadere informatie

Samenvatting Flanders DC studie Internationalisatie van KMO s

Samenvatting Flanders DC studie Internationalisatie van KMO s Samenvatting Flanders DC studie Internationalisatie van KMO s In een globaliserende economie moeten regio s en ondernemingen internationaal concurreren. Internationalisatie draagt bij tot de economische

Nadere informatie

BIM Loket. Beheerdersdag Workshop ronde 1

BIM Loket. Beheerdersdag Workshop ronde 1 BIM Loket Beheerdersdag Workshop ronde 1 Introductie Wens Voor iedereen duidelijk zichtbaar welke software open BIM standaarden ondersteunt. Een achterliggend doel is om leveranciers en ontwikkelaars meer

Nadere informatie

Circulaire economie versus de klimaatuitdaging. John Wante

Circulaire economie versus de klimaatuitdaging. John Wante Circulaire economie versus de klimaatuitdaging John Wante Doelstelling van de workshop Inzicht krijgen in wat voor soort doelstellingen de klimaatuitdaging zich kan vertalen met betrekking tot de circulaire

Nadere informatie

Samen naar de Europese Agenda Stad

Samen naar de Europese Agenda Stad Samen naar de Europese Agenda Stad VNG Bestuurdersdag 30 November 2015 Nicolaas Beets Dutch Urban Envoy Inhoud Doelstellingen van het NL se EU Voorzitterschap 12 Thema s voor de Europese Agenda Stad Partnerschappen

Nadere informatie

Biedt Cradle to cradle een alternatief voor BBT?

Biedt Cradle to cradle een alternatief voor BBT? Biedt Cradle to cradle een alternatief voor BBT? Karl Vrancken Projectenmanager VITO 5de Vlaams Milieucongres Gent -21 oktober 2008 1 Neen, maar 2 Hoe bereiken we duurzaamheid? Wat is cradle to cradle?

Nadere informatie

Boodschap uit Gent voor Biodiversiteit na 2010

Boodschap uit Gent voor Biodiversiteit na 2010 Boodschap uit Gent voor Biodiversiteit na 2010 Belgisch voorzitterschap van de Europese Unie: Conferentie over Biodiversiteit in een veranderende wereld 8-9 september 2010 Internationaal Conventiecentrum

Nadere informatie

Een visie op Economie

Een visie op Economie Een visie op Economie Beleidsnota economie 2009-2014 Derrick Gosselin Kabinet Minister President Inhoud beleidsnota 1. Omgevingsanalyse 2. Beleidsvisie 3. Strategische doelstellingen 4. Efficiënte en effectieve

Nadere informatie

Randstad Diversity. voor een succesvol diversiteitsbeleid. www.randstad.be/diversity

Randstad Diversity. voor een succesvol diversiteitsbeleid. www.randstad.be/diversity Randstad Diversity voor een succesvol diversiteitsbeleid www.randstad.be/diversity inhoud Randstad en diversiteit Wat is diversiteit? Waarom diversiteit? Onze dienstverlening Coaching 22 Consulting onze

Nadere informatie

De gemeenteraad. Ontwerpbesluit

De gemeenteraad. Ontwerpbesluit De gemeenteraad Ontwerpbesluit OPSCHRIFT Vergadering van 25 april 2016 Besluit nummer: 2016_GR_00411 Onderwerp: Engagementsverklaring 'Ontwikkeling van een Cleantech Cluster Regio Gent' en Kadertekst maart

Nadere informatie

Aanvullende informatie over elke mindset krijgt u door te klikken op de vlakken in de roadmap.

Aanvullende informatie over elke mindset krijgt u door te klikken op de vlakken in de roadmap. Wij stellen u graag de nieuwste versie van de Talent Management Roadmap voor. Twee mindsets rond duurzaam HR werden toegevoegd: - Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen - Business Model Aanvullende informatie

Nadere informatie

Samenvatting. economy.

Samenvatting. economy. Samenvatting 6 SAMENVATTING Samenvatting Door toenemende technologische kennis en innovatie is het steeds beter mogelijk om de verschillende bestanddelen van planten, bomen, gewassen en dierlijke reststromen

Nadere informatie

Renovatiepact Commissie Vlaams Parlement

Renovatiepact Commissie Vlaams Parlement Renovatiepact Commissie Vlaams Parlement 22 april 2015, Brussel AGENDA Inleiding Stand van zaken 6 werkgroepen Eerste conclusies aangaande stand van zaken 2 INLEIDING Het Vlaamse regeerakkoord 2014-2019

Nadere informatie

Ecodesign in het hoger onderwijs

Ecodesign in het hoger onderwijs Ecodesign in het hoger onderwijs EHO-kit VOOR ECONOMISCHE OPLEIDINGEN DEPARTEMENT LEEFMILIEU, NATUUR & ENERGIE Voorwoord De economische én ecologische problemen in onze maatschappij dwingen overheid,

Nadere informatie

BEKNOPTE PROJECTMANAGEMENTFICHE VOOR TWEEDE FASE RENOVATIEPACT

BEKNOPTE PROJECTMANAGEMENTFICHE VOOR TWEEDE FASE RENOVATIEPACT Werf 3 (deeltaak 1): Renovatieadvies voor de (nieuwe) woningeigenaar Inhoud van het renovatieadvies vastleggen: o Omschrijving van de inhoudelijke elementen die in het renovatieadvies aan bod moeten komen,

Nadere informatie

Verpakken in de circulaire economie. Hester Klein Lankhorst Empack, 5 april 2017

Verpakken in de circulaire economie. Hester Klein Lankhorst Empack, 5 april 2017 Verpakken in de circulaire economie Hester Klein Lankhorst Empack, 5 april 2017 2 Copyright 2016 KIDV 8 november 2016 3 Copyright 2017 KIDV 12-4-2017 Verpakkingen In Europa openen we ongeveer 7 verpakkingen

Nadere informatie

Vacature bij de OVAM. 2 beleidsmedewerkers Vlaamse partners Vlaanderen Mooi

Vacature bij de OVAM. 2 beleidsmedewerkers Vlaamse partners Vlaanderen Mooi Vacature bij de OVAM 2 beleidsmedewerkers Vlaamse partners Vlaanderen Mooi Afdeling: Team: Niveau: Graad: Contract: Standplaats: Afval- en Materialenbeheer (AMB) Vlaanderen Mooi Niveau A Adjunct van de

Nadere informatie

Vormingssessie SDG s. 1. Afstemming SDG s met bestaande instrumenten 2. Voorstel begeleidingstraject (via Raamcontract) 9 mei 2016

Vormingssessie SDG s. 1. Afstemming SDG s met bestaande instrumenten 2. Voorstel begeleidingstraject (via Raamcontract) 9 mei 2016 Vormingssessie SDG s 1. Afstemming SDG s met bestaande instrumenten 2. Voorstel begeleidingstraject (via Raamcontract) 9 mei 2016 1 Hoe verhouden de SDG s zich ten opzichte van verduurzamen en MVO? 2 Is

Nadere informatie

Van Afval Naar Grondstof

Van Afval Naar Grondstof Van Afval Naar Grondstof Toelichting onderdelen VANG-programma NVRD themadag 27 november Marc Pruijn Directie Duurzaamheid Van regeerakkoord naar ketens Rutte 2: groene groei, circulaire economie Circulaire

Nadere informatie

Nieuwe Materialen pitch

Nieuwe Materialen pitch Nieuwe Materialen pitch START-TO-CIRCLE Partners Fabrieken voor de Toekomst Ontwikkeling Circulair Serious Game (app) The Next Generation is Circular Ism Academie voor de toekomst Wens je als ondernemer

Nadere informatie

NAAR EEN VITALE SAMENWERKING tussen KINDEROPVANG en LOKAAL BESTUUR

NAAR EEN VITALE SAMENWERKING tussen KINDEROPVANG en LOKAAL BESTUUR NAAR EEN VITALE SAMENWERKING tussen KINDEROPVANG en LOKAAL BESTUUR Een lokale engagementsverklaring als basis voor een vitale samenwerking tussen kinderopvang en lokaal bestuur Zowel in het decreet van

Nadere informatie

Vlaams afval- en materialencongres 6 april

Vlaams afval- en materialencongres 6 april Vlaams afval- en materialencongres 6 april Erik de Baedts Directeur NVRD President MWE Board member ISWA Strategisch omgaan met grondstoffen Nederlandse vereniging van gemeenten ogv afvalbeheer & reiniging

Nadere informatie

Evaluatie van de steunverlening voor bedrijventerreinmanagement. Netwerkbijeenkomst

Evaluatie van de steunverlening voor bedrijventerreinmanagement. Netwerkbijeenkomst Evaluatie van de steunverlening voor bedrijventerreinmanagement Netwerkbijeenkomst AGENDA Doel en werkwijze van de onderzoeksopdracht De beleidstheorie ontrafeld De evaluatie resultaten: - Kwantitatieve

Nadere informatie

WERKING KIJKWIJZER BELEIDSVOEREND VERMOGEN: TOEGEPAST OP LOOPBAANBEGELEIDING IN DE SCHOLENGEMEENSCHAP

WERKING KIJKWIJZER BELEIDSVOEREND VERMOGEN: TOEGEPAST OP LOOPBAANBEGELEIDING IN DE SCHOLENGEMEENSCHAP WERKING KIJKWIJZER BELEIDSVOEREND VERMOGEN: TOEGEPAST OP LOOPBAANBEGELEIDING IN DE SCHOLENGEMEENSCHAP WAT? Voor u ligt een kijkwijzer om het beleidsvoerend vermogen van uw school in kaart te brengen. De

Nadere informatie

Traject naar een lange termijnvisie voor het energiebeleid

Traject naar een lange termijnvisie voor het energiebeleid Traject naar een lange termijnvisie voor het energiebeleid Lieven Van Lieshout Econext 8 april 203 Uitdagingen van het energiebeleid Bron: IEA, WEO 202 2 Uitdagingen van het energiebeleid Bron : EC, Impact

Nadere informatie

Traject in RSL. Hoe kwamen we zo ver? Intern draagvlak In kaart brengen van leertraject Tijdelijk lab roldefiniëring Case LOI Eerste lessen

Traject in RSL. Hoe kwamen we zo ver? Intern draagvlak In kaart brengen van leertraject Tijdelijk lab roldefiniëring Case LOI Eerste lessen CIRCULAIR #VANRSL Traject in RSL Hoe kwamen we zo ver? Intern draagvlak In kaart brengen van leertraject Tijdelijk lab roldefiniëring Case LOI Eerste lessen 2 Hoe kwamen we zo ver? Duurzaam aankopen Technische

Nadere informatie

METEN VAN TRANSFORMATIE: NULMETING Naar een scorebord van transformatieindicatoren

METEN VAN TRANSFORMATIE: NULMETING Naar een scorebord van transformatieindicatoren METEN VAN TRANSFORMATIE: NULMETING Naar een scorebord van transformatieindicatoren EWI-Focus 26 september 2012 Jan Larosse Aangepast programma 1. Inleiding 14.00 14.05 Welkomstwoord, Dirk Van Melkebeke

Nadere informatie

Projectoproep Circulaire economie

Projectoproep Circulaire economie Projectoproep Circulaire economie Om bij te dragen aan de transitie naar een circulaire economie, lanceert de Stichting Be Planet, in partnerschap met de Koning Boudewijnstichting, een projectoproep ter

Nadere informatie

Adviesraad voor wetenschap, technologie en innovatie DURVEN DELEN OP WEG NAAR EEN TOEGANKELIJKE WETENSCHAP

Adviesraad voor wetenschap, technologie en innovatie DURVEN DELEN OP WEG NAAR EEN TOEGANKELIJKE WETENSCHAP Adviesraad voor wetenschap, technologie en innovatie DURVEN DELEN OP WEG NAAR EEN TOEGANKELIJKE WETENSCHAP Adviesraad voor wetenschap, technologie en innovatie!! " # "# $ -. #, '& ( )*(+ % & /%01 0.%2

Nadere informatie

3/12/13. Horizon 2020 Challenge 5: klimaat, milieu, resource efficiency en grondstoffen

3/12/13. Horizon 2020 Challenge 5: klimaat, milieu, resource efficiency en grondstoffen 3/12/13 Horizon 2020 Challenge 5: klimaat, milieu, resource efficiency en grondstoffen Mieke Houwen Horizon 2020 : klimaat, milieu, resource efficiency en grondstoffen Agenda n Horizon 2020 algemeen n

Nadere informatie

ESF-project Versterkt streekbeleid 1 januari juli 2019

ESF-project Versterkt streekbeleid 1 januari juli 2019 ESF-project Versterkt streekbeleid 1 januari 2017 31 juli 2019 Versterkt streekbeleid Zuid-Oost-Vlaanderen ACTIES Focus op een duurzame lokale economie en ondernemerschap in de regio Mobiliteit als noodzakelijke

Nadere informatie

Evenwicht vinden tussen people, planet & profit DUURZAAM VASTGOEDBEHEER & FACILITY MANAGEMENT

Evenwicht vinden tussen people, planet & profit DUURZAAM VASTGOEDBEHEER & FACILITY MANAGEMENT Evenwicht vinden tussen people, planet & profit DUURZAAM VASTGOEDBEHEER & FACILITY MANAGEMENT WAAROM INVESTEREN IN DUURZAAMHEID? 1. Omdat bedrijven een betekenisvolle bijdrage willen leveren aan een leefbare

Nadere informatie

Steunpunt duwobo. provincie West-Vlaanderen: voorstelling

Steunpunt duwobo. provincie West-Vlaanderen: voorstelling Steunpunt duwobo provincie West-Vlaanderen: voorstelling Wat is het steunpunt duwobo? Steunpunt duurzaam wonen en bouwen Gegroeid vanuit de transitiearena duurzaam wonen en bouwen (Vlaams platform) Naar

Nadere informatie

VLAAMSE OUDERENRAAD Advies 2014/3 naar aanleiding van het Vlaams Ouderenbeleidsplan

VLAAMSE OUDERENRAAD Advies 2014/3 naar aanleiding van het Vlaams Ouderenbeleidsplan VLAAMSE OUDERENRAAD Advies 2014/3 naar aanleiding van het Vlaams Ouderenbeleidsplan 2015-2020 Vlaamse Ouderenraad vzw 5 november 2014 Koloniënstraat 18-24 bus 7 1000 Brussel Advies 2014/3 naar aanleiding

Nadere informatie

Workshop HR-scan. Naar een duurzaam HRM beleid

Workshop HR-scan. Naar een duurzaam HRM beleid Workshop HR-scan Naar een duurzaam HRM beleid Inhoud Voorstelling Wat is Human Resources? Overzicht bestaande tools Waarom de HRM Cockpit? Doel van de HRM Cockpit Opbouw van het model De HRM Cockpit Aan

Nadere informatie

Open Standaarden voor Lokale Overheden

Open Standaarden voor Lokale Overheden Open Standaarden voor Lokale Overheden OSLO 3.0 ENGAGEMENTSVERKLARING Ondergetekenden, De Vlaamse ICT Organisatie vzw (hierna genoemd V-ICT-OR vzw), gevestigd te 9160 Lokeren, Mosten 13 Industriezone E17-3,

Nadere informatie

MAAK WERK VAN EEN INNOVATIEVE ORGANISATIECULTUUR IN UW KMO

MAAK WERK VAN EEN INNOVATIEVE ORGANISATIECULTUUR IN UW KMO DETAILED CURRICULUM MAAK WERK VAN EEN INNOVATIEVE ORGANISATIECULTUUR IN UW KMO Innovatie is noodzakelijk om in de huidige hyper-competitieve, internationale en volatiele markt continuïteit te kunnen verzekeren.

Nadere informatie