Indeling Handleiding Praktische Economie voor de 2e fase, 5e druk

Transcriptie

1 Indeling Handleiding Praktische Economie voor de 2e fase, 5e druk Inhoud Algemeen 1 Werken met de methode 1.1 Overzicht van de methode 1.2 Indeling van de leerstof 1.3 Handboek en opdrachtenboeken 1.4 Katernen 1.5 epack voor leerlingen en docenten 1.6 Examenkatern 1.7 Toetsing 2 Didactische uitgangspunten 2.1 Concept-contextbenadering 2.2 Klaslokaalexperimenten 2.3 Verplichte context 2.4 Keuzeonderwerpen 3 Examenprogramma 3.1 Centraal en schoolexamen 3.2 Voorbeeld uitwerking PTA 3.3 Urenverdeling 3.4 Eindtermen Praktijk Module 1 Schaarste, geld en handel 1.1 Tips bij de methode 1.2 Instructies klaslokaalexperimenten Module 2 Eenmaal, andermaal, verkocht 2.1 Tips bij de methode 2.2 Instructies klaslokaalexperimenten Module 3 Markt en overheid 3.1 Tips bij de methode 3.2 Instructies klaslokaalexperimenten Module 4 Nu en later 4.1 Tips bij de methode 4.2 Instructies klaslokaalexperimenten Module 5 It s a deal! 5.1 Tips bij de methode 5.2 Instructies klaslokaalexperimenten MALMBERG 1

2 Module 6 Stop! Geen risico!? 6.1 Tips bij de methode 6.2 Instructies klaslokaalexperimenten Module 7 Welvaart en groei 7.1 Tips bij de methode 7.2 Instructies klaslokaalexperimenten Module 8 Goede tijden, slechte tijden 8.1 Tips bij de methode 8.2 Instructies klaslokaalexperimenten MALMBERG 2

3 Algemeen 1 Werken met de methode 1.1 Overzicht van de methode Praktische Economie is een bijzonder complete methode voor de 2 e fase. Voor zowel havo als vwo kan er worden gekozen uit twee verschillende samenstellingen van de methode. De inhoud van de beide pakketten is identiek, maar ten opzichte van elkaar op een andere manier gerangschikt. A Handboek en twee opdrachtenboeken + epack per leerjaar + examenkatern Het handboek bevat de theorie van alle 8 concepten (modulen). De opdrachten voor het verwerken van deze theorie zit in het opdrachtenboek A en het opdrachtenboek B. Elk opdrachtenboek bevat de opdrachten bij vier concepten (modulen). Het epack geeft toegang tot alle digitale componenten bij de methode. Het examenkatern bevat examentraining per module en er zijn twee oefenexamens in opgenomen. Het katern sluit af met alle uitwerkingen bij de examentraining en oefenexamens. Havo Isbn Vwo Isbn Handboek havo Handboek vwo Opdrachtenboek A havo Opdrachtenboek A vwo Opdrachtenboek B havo Opdrachtenboek B vwo epack lln 4 havo epack lln leerjaar 4 vwo epack lln 5 havo epack lln leerjaar 5 vwo Examenkatern havo epack lln leerjaar 6 vwo epack docenten havo/vwo (jaarlicentie) Examenkatern vwo epack docenten havo/vwo (jaarlicentie) B Acht losse leeropdrachten katernen + epack per leerjaar + examenkatern Elk katern behandeld één van de acht concepten met theorie en opdrachten per hoofdstuk gerangschikt. Het epack geeft toegang tot alle digitale componenten bij de methode. Het examenkatern bevat examentraining per module en er zijn twee oefenexamens in opgenomen. Het katern sluit af met alle uitwerkingen bij de examentraining en oefenexamens. Havo Isbn Vwo Isbn Katern 1 Schaarste, geld en handel Katern 1 Schaarste, geld en handel Katern 2 Eenmaal, andermaal, verkocht Katern 2 Eenmaal, andermaal, verkocht Katern 3 Markt en overheid Katern 3 Markt en overheid Katern 4 Nu en later Katern 4 Nu en later Katern 5 It s a deal! Katern 5 It s a deal! Katern 6 Stop! Geen risico!? Katern 6 Stop! Geen risico!? Katern 7 Welvaart en groei Katern 7 Welvaart en groei Katern 8 Goede tijden, slechte tijden Katern 8 Goede tijden, slechte tijden epack lln 4 havo epack lln 4 vwo epack lln 5 havo epack lln 5 vwo Examenkatern havo epack lln 6 vwo epack docenten (jaarlicentie) Examenkatern vwo epack docenten vwo (jaarlicentie) MALMBERG 3

4 1.2 Indeling van de leerstof De methode Praktische Economie voor de 2 e fase is ingedeeld in acht modulen. De modulen zijn qua inhoud gelijk aan de concepten van het eindexamenprogramma Teulings. In de methode is echter wel gekozen voor een iets afwijkende indeling ten opzichte van de concepten van het examenprogramma. De concepten Schaarste en Ruil zijn in de methode samengevoegd tot één module. Daarnaast is het concept Markt in de methode verdeeld over twee modulen. De reden voor deze aanpassing ligt in het feit dat met name de inhoud van het concept Markt te veel is om in één module te behandelen. Daarnaast zorgt deze indeling voor een evenwichtiger samenstelling van de modulen over de leerjaren. Schematisch ziet de indeling er als volgt uit: Module in Praktische Economie Concepten Teulings 1 Schaarste, geld en handel Schaarste en Ruil 2 Eenmaal, andermaal, verkocht Markt 3 Markt en overheid Markt 4 Nu en later Ruilen over de tijd 5 It s a deal! Samenwerken en onderhandelen 6 Stop! Geen risico!? Risico en informatie 7 Welvaart en groei Welvaart en economische groei 8 Goede tijden, slechte tijden Goede tijden, slechte tijden 1.3 Handboek en opdrachtenboek Handboek Het handboek is ingedeeld in acht modulen die de inhoud van de acht concepten dekken. Elke module bestaat uit een evenredig aantal hoofdstukken. Ze zijn als volgt opgebouwd: Een hoofdstuk bestaat uit paragrafen waarin telkens een stukje theorie wordt behandeld. De theoretische uitleg is ondersteund met contexten, kleine voorbeelden uit de praktijk en functioneel beeld. Om het leren gemakkelijker te maken, zijn de begrippen uit de theorie in de kantlijn geplaatst. De klaslokaalexperimenten zijn in de theorie geïntegreerd. In totaal zijn er 25 verwijzingen naar een klaslokaalexperiment in het handboek te vinden. U kunt ze gebruiken om de behandelde theorie voor uw leerlingen levendig te maken. Van alle experimenten zijn een uitwerking en de handelsinstructie in deze handleiding opgenomen. Elke module in het handboek sluit af met een Samengevat met samenvattingen van de hoofdstukken en een uitgebreide Begrippenlijst. Opdrachtenboek Er zijn twee opdrachtenboeken met elk vier modulen. In opdrachtenboek A worden de concepten Schaarste, Ruil, Markt en Ruilen over de tijd behandeld. In opdrachtenboek B de concepten Samenwerken en onderhandelen, Risico en informatie, Welvaart en economische groei en Goede tijden, slechte tijden. Elk opdrachtenboek is opgebouwd uit: Verkenning (per paragraaf): opgaven waarmee de leerling zich per paragraaf de theorie eigen maakt. Voor leerlingen met veel voorkennis kunt u de verkenning gebruiken als instaptoets. Toepassing (per hoofdstuk): opgaven die de theorie van het hoofdstuk in een andere context plaatsen. Herhaling (per module): opgaven om de hele module te herhalen. Daarmee neemt ook de complexiteit van de opgaven toe. MALMBERG 4

5 Verplichte context: een module sluit af met een verplichte context wanneer die is aangegeven in het examenprogramma. De verplichte context is nieuwe theorie uitgewerkt rondom een door het examenprogramma aangegeven context. Bij sommige concepten horen meerdere verplichte contexten. Er zijn er meer te vinden op epack. 1.4 Katernen Elk katern behandelt de stof van één module. De theorie en de opgaven zijn daarbij geïntegreerd. De acht katernen vormen een flexibele uitgave van het handboek en de twee opdrachtenboeken. De inhoud is exact gelijk aan die van het handboek en opdrachtenboeken, maar anders gestructureerd. De opbouw van een katern is als volgt: Verkenning: theorie en opgaven wisselen elkaar in elke paragraaf af. Toepassing: opgaven die op het hele hoofdstuk betrekking hebben. Herhaling: opgaven die over de theorie van de hele module gaan en daarmee complexer zijn ingezet. Begrippenoverzicht: overzicht van de begrippen en de bijbehorende definities. Samengevat: samenvattingen van de hoofdstukken. Verplichte context: elk katern sluit af met een verplichte context, als die is aangegeven in het examenprogramma. De verplichte context is nieuwe theorie uitgewerkt in een door het examenprogramma aangegeven context. Bij sommige concepten horen meerdere verplichte contexten. Er zijn er meer te vinden op epack. 1.5 epack voor leerling en docent In het verleden bood Praktische Economie via een cd-rom en web-ondersteuning een groot aantal extra computerlessen en opdrachten aan, verspreid over de hoofdstukken. Probleem daarbij was de organisatie van deze ICT-opdrachten. Want hoe ga je daarmee om? Is het huiswerk? Stuur je de snelle leerling voor 5 à 10 minuten naar het computerlokaal? Spaar je de ICT-opdrachten op en ga je vervolgens met de hele klas een uur naar het computerlokaal? In de nieuwe Praktische Economie bieden we de ICT aan via het web, De toegang tot deze site wordt verkregen via het epack voor leerlingen bij de methode. Het epack is een unieke licentiecode die, voor één jaar, toegang geeft tot de ICT-componenten bij deze methode. Wanneer de boeken besteld worden via schoolboekhandels Van Dijk of Iddink, wordt de inlogcode bij de methode automatisch gegenereerd en kan de leerling met dezelfde inlognaam en wachtwoord toegang krijgen tot alle methodesites die passen bij de aangeschafte methoden. In de opbouw van onze ICT-componenten volgen we de opbouw van een hoofdstuk in het boek. Hiermee ondersteunen we het leerproces en verduidelijken moeilijkere en abstractere onderwerpen met animaties. Tevens kan de leerling op hoofdstukniveau gebruik maken van de oefentoetsen en herhalingslessen per hoofdstuk. Een digitale eindtoets met vragen over de hele module zorgt voor een verantwoorde afsluiting van de geleerde stof. Sturing voor het bereik van ICT en folio vindt zowel in de opdrachtenboeken/katernen als op epack plaats. Op deze manier is er een volledige integratie van het folio-deel en het ICT-deel van de methode. Daarnaast zorgt het nieuwe leerlingvolgsysteem voor de mogelijkheid om uw leerlingen te volgen op het gebied van ICT. Op deze manier houdt u ook de regie over de ICT-componenten en wordt ICT voor de leerlingen niet alleen leuk, maar ook serieus. Wanneer u nu als huiswerk het maken van een ICT-opdracht meegeeft, kunt u via uw docenten-epack controleren of de leerling de opdracht ook daadwerkelijk heeft gemaakt. Een uitgebreide beschrijving van het gebruik van epack vindt u in de Handleiding docenten-epack. MALMBERG 5

6 Het betekent dat de organisatie van de ICT-componenten gemakkelijker kan verlopen. Ook al is binnen uw school onvoldoende gelegenheid tot het gebruik van de computer, dan kunnen de onderdelen toch door leerlingen worden gemaakt in bijvoorbeeld huiswerkuren of gewoon thuis. Door het unieke leerlingvolgsysteem houdt u de controle. epack voor de leerling In het epack voor de leerling komen de volgende ICT-componenten voor: Eindtoetsen per hoofdstuk Bij elk hoofdstuk is een digitale eindtoets beschikbaar. Deze toets is gericht op oefening. Een leerling heeft dus meerdere kansen om een vraag te beantwoorden. De leerling kan de gegeven antwoorden per vraag controleren op goed of fout. Bij sommige vragen worden bronnen uit het boek weergegeven of juist nieuwe bronnen gebruikt. De oefentoetsen zijn zowel gericht op kennis als op vaardigheden. Herhalingsles per hoofdstuk De herhalingsles is een computerles (30 minuten) die de moeilijkere onderdelen van het hoofdstuk nog eens op een interactieve manier laat zien. Deze computerles wordt gemaakt als afsluiting van het hoofdstuk. De leerling kan deze gebruiken om de leerstof op te frissen. Tevens zijn deze computerlessen voorzien van animaties om de moeilijkere onderdelen visueel toe te lichten. Examentoets per module De examentoets is een digitale toets die de gehele stof van de module toetst. Deze toets is pas zichtbaar voor de leerling wanneer de docent deze klaar zet in het systeem. Het is een toets die maar één keer gemaakt kan worden. De leerling kan tijdens het maken van deze toets de vragen niet voor een tweede keer invullen en de antwoorden niet controleren. De meerkeuzevragen worden automatisch door het systeem nagekeken. De open vragen moeten nog door de docent worden nagekeken. De docent krijgt hiervan een signaal zodra de toets door de leerling is afgesloten. epack voor de docent Naast alle inhoud van het epack voor de leerling, zijn er voor de docent de volgende onderdelen: Presentator De presentator is een digitale versie van het handboek, de opdrachtenboeken en de katernen. Ongeacht de pakketkeuze, al deze onderdelen staan als een digitaal bladerboek op uw epack. Deze digitale bladerboeken zijn verrijkt met animaties en (te vergroten) grafieken en ander beeldmateriaal uit de methode. Tevens heeft u de mogelijkheid om eigen materiaal zoals filmpjes, PowerPointpresentaties of andere zaken toe te voegen aan het digitale bladerboek en dit aan uw leerlingen te presenteren via beamer of smartboard. Toetsmateriaal Naast de digitale toetsen in het epack vindt u ook een versie van de toetsen in Word. Deze toetsen verschillen qua inhoud van de digitale hoofdstuktoetsen. U vindt deze toetsen en de uitwerking in Bestanden docenten. Handleiding De volledige docentenhandleiding inclusief de uitwerkingen voor de klaslokaalexperimenten vindt u op epack. Uitwerkingen Alle uitwerkingen bij de opdrachtenboeken en de katernen en de antwoorden behorend bij de toetsen kunt u vinden op epack voor de docent. MALMBERG 6

7 1.6 Examenkatern Bij zowel het handboek, opdrachtenboeken als de losse katernen hoort een Examenkatern. Het examenkatern traint voor het examen per concept en sluit af met twee oefenexamens. Het katern is methodeonafhankelijk opgezet. Per concept vindt de leerling hier opgaven op examenniveau om daarmee de stof voor het examen behorend bij dat concept te toetsen. Daarnaast zijn er twee conceptoverstijgende oefenexamens opgenomen in dit katern. Het zijn volledige examens gebaseerd op de centraal examens van de afgelopen jaren. Het examenkatern sluit af met de uitwerkingen op de examentrainers en de oefenexamens. 1.7 Toetsing Bij de methode Praktische Economie voor de 2 e fase is het toetsmateriaal te onderscheiden in digitale toetsen en papieren toetsen. Digitale toetsing De digitale toetsen staan op het epack voor de leerling. Het gaat hier om oefen(eind)toetsen per hoofdstuk waarmee de leerling kan controleren of hij de stof van het hoofdstuk beheerst. De toetsen hebben een oefenkarakter en een vraag kan dan ook meerdere keren door een leerling worden beantwoord en de antwoorden gecontroleerd. Naast de oefentoetsen op hoofdstukniveau is er een examentoets per module. Deze toets wordt afgenomen op moduleniveau. De examentoetsen zijn in tegenstelling tot de oefentoetsen maar één keer te maken en de leerling kan de gegeven antwoorden niet controleren. Een examentoets is alleen zichtbaar voor de leerling wanneer de docent deze in het systeem klaarzet. Papieren toetsing Op het epack voor de docent is per hoofdstuk een toets in Word aanwezig. Deze papieren toetsen zijn wat betreft de inhoud niet gelijk aan de digitale toetsen, maar ze toetsen wel dezelfde inhoud van de hoofdstukken. De toetsen zijn in epack gerangschikt per module. U kunt deze toetsen gebruiken om op hoofdstukniveau de kennis van de leerlingen te toetsen of om meerdere toetsen te combineren tot één grotere moduletoets. Omdat deze papieren toetsen in Word zijn gemaakt, kunt u er eenvoudig een tweede toets van maken wanneer daar de behoefte aan is. MALMBERG 7

8 2 Didactische uitgangspunten 2.1 Concept-contextbenadering In het nieuwe examenprogramma staat de gedachte centraal dat leerlingen in het voortgezet onderwijs de smaak van economie te pakken krijgen als ze er actief mee omgaan en de betekenis en relevantie hiervan inzien. Het heeft weinig zin om leerlingen economische theorieën bij te brengen, als zij geen gevoel hebben voor hun praktische betekenis. Zonder dat ontaardt het economieonderwijs in het reproduceren van feitenkennis of het aanleren van (reken)trucjes. Het vak economie moet allereerst leerlingen een beter begrip bijbrengen van de maatschappij waarin zij leven en waarin economische mechanismen een grote rol spelen. Inzicht in die mechanismen is nodig om op niveau als burger te kunnen functioneren, een verwachting die men van havo- en vwoleerlingen mag koesteren. In dat kader heeft de commissie Teulings in The wealth of Education acht concepten omschreven: 1 Schaarste 2 Ruil 3 Markt 4 Ruilen over de tijd 5 Samenwerken en onderhandelen 6 Risico en informatie 7 Welvaart en economische groei 8 Goede tijden, slechte tijden Het herkennen en toepassen van deze concepten in verschillende situaties vormen de kern van het rapport. Het gaat erom dat leerlingen de economische kijk aanleren: leren hoe ze de economische concepten in steeds nieuwe contexten kunnen toepassen. Het nieuwe programma is erop gericht dat leerlingen de analogie tussen de uiteenlopende situaties gaan inzien. Een context is een voor een kandidaat herkenbare situatie of gebeurtenis waarin de benoemde economische concepten een rol spelen. Een herkenbare situatie of gebeurtenis is meer dan de leefwereld van de kandidaat. Als bijvoorbeeld het wel of niet toelaten van Poolse arbeiders tot de Nederlandse arbeidsmarkt een onderwerp van discussie is en de kandidaat wordt daarmee geconfronteerd, behoort dit waarschijnlijk niet tot zijn leefwereld maar is het voor hem wel een herkenbare situatie. De contexten staan centraal. Zij worden geanalyseerd met de acht concepten. De leerling/leraar weegt af welke van de concepten in de betreffende, specifieke context meespelen, waarom ze in dit geval meespelen en op wat voor manier ze hier meespelen. Uitgangspunt echter voor het goed kunnen analyseren van die context, is het beheersen van de concepten. Het is een manier van stof eigen maken, die goed aansluit bij wat er bij andere vakken gebeurt, en bij wat leerlingen in een eventuele vervolgstudie economie tegenkomen. Het stelt leerlingen in staat om fundamentele mechanismen (de concepten) te herkennen in de brij van economische informatie (de contexten) die dagelijks op iedereen afkomt. Om daarmee de werking van de economie te kunnen duiden. 2.2 Klaslokaalexperimenten Edward H. Chamberlin ( ) is de grondlegger van de theorie van monopolistische concurrentie. Om zijn theorie uit te leggen liet hij zijn studenten een spel spelen. Daarbij was iedereen vrager of aanbieder van hetzelfde fictieve product. Vragers kregen een kaart met daarop hun betalingsbereidheid, en op de kaarten van aanbieders stonden hun kosten. Vervolgens moesten de studenten door de klas lopen en proberen met een andere student tot overeenstemming te komen MALMBERG 8

9 over de prijs. De overeengekomen prijzen werden genoteerd. Na afloop moesten de studenten deze prijzen bestuderen en verklaren. Het college eindigde met een beschouwing van Chamberlin waarin hij het spel vertaalde naar de economische praktijk. Een nieuwe vorm van de economieles was geboren: klaslokaalexperimenten. Inmiddels zijn we zestig jaar verder en hebben klaslokaalexperimenten hun nut bewezen. Leerlingen vinden klaslokaalexperimenten leuk. En leerlingen die meegedaan hebben met een klaslokaalexperiment blijken de stof beter te beheersen (Dickie, 2006). Het marktmechanisme is bijvoorbeeld een stuk minder abstract als een leerling zelf een keer onderhandeld heeft over een prijs. Docenten zijn ook positief. In het algemeen vinden zij klaslokaalexperimenten leerzaam, motiverend en verhelderend (Dieteren c.s., 2009). In Praktische Economie worden zeventien klaslokaalexperimenten genoemd. Daar waar relevant is er een verwijzing met de titel van het experiment in het handboek of katern zichtbaar gemaakt. Op deze manier is exact aangegeven welk experiment met welke theorie in verband staat. Voor elke module heeft u zo de mogelijkheid om meerdere experimenten met uw klas te doen. Uitvoering van alle zeventien experimenten is niet verplicht. Het nieuwe programma schrijft alleen voor dat ten minste 10% van alle studielasturen aan klaslokaalexperimenten wordt besteed. In de praktijk komt dat neer op twee of drie experimenten. Elk van de zeventien klaslokaalexperimenten is apart beschreven in deze handleiding als een op zichzelf staande les. Er hoeft geen andere tekst geraadpleegd te worden om het experiment te kunnen uitvoeren. Een docent kan zich bij de voorbereiding beperken tot het klaslokaalexperiment dat hij of zij gaat uitvoeren. De beschrijving van een klaslokaalexperiment bestaat telkens uit de volgende onderdelen: leerdoelen en mate van bewerkelijkheid; experimentbeschrijving; handelsinstructies. Leerdoelen en mate van bewerkelijkheid Om de keuze voor een klaslokaalexperiment te vergemakkelijken heeft ieder experiment een titelblad. Naast de titel staan het bijbehorende concept, de leerdoelen van het experiment, de geschatte duur, de benodigdheden en de mate van bewerkelijkheid. Deze indicatie loopt van niet bewerkelijk (*) tot bewerkelijk (***). De bewerkelijkheid omvat niet alleen de complexiteit van het experiment, maar ook de diepgang van de onderliggende theorie. Alle experimenten zijn geschikt voor zowel havo als vwo. Maar het ligt voor de hand om op havo-niveau de experimenten met een lagere bewerkelijkheidsindicatie uit te voeren en op vwo-niveau de meer bewerkelijke experimenten. Tot slot staat op het titelblad of er extra materiaal beschikbaar is, zoals koppelbladen of excel-sheets. Dat materiaal is te downloaden van de website Experimentbeschrijving In de experimentbeschrijving staat alle praktische informatie over het klaslokaalexperiment. Het begint met een samenvatting waarin een overzicht van het experiment wordt gegeven. Daarna worden de benodigdheden beschreven, zoals een spel kaarten of een tienzijdige dobbelsteen. Vervolgens wordt de voorbereiding uitgelegd. Voor een klaslokaalexperiment moet bijvoorbeeld een open ruimte in de klas worden gecreëerd waar leerlingen kunnen rondlopen op zoek naar een handelspartner. Het vierde onderdeel is de uitvoering. Hierin wordt de praktische uitvoering van het experiment stap voor stap uitgelegd. Het is de gebruiksaanwijzing van het experiment. Daarna komt de beloning aan bod. Om een klaslokaalexperiment te laten slagen is het belangrijk dat er een beloning is, en dat leerlingen de beloning van tevoren kennen. Bij ieder experiment hoort een bepaalde manier van belonen. Deze wordt in detail beschreven. Ieder klaslokaalexperiment heeft ook specifieke aandachtspunten. Die worden benoemd, en er worden tips gegeven hoe om te gaan met mogelijke bijzonderheden. De experimentbeschrijving besluit met een beschrijving van de verwachte uitkomsten. De hier beschreven MALMBERG 9

10 experimenten zijn al heel vaak uitgevoerd. Inmiddels is het daarom bekend hoe ieder experiment zal uitpakken in de praktijk. Kennis hiervan vergemakkelijkt de uitvoering van het experiment. Handelsinstructies De uitvoering van een klaslokaalexperiment begint met het klassikaal voorlezen van de handelsinstructies. Deze instructies geven precies aan wat de leerling tijdens het experiment moet doen. Leerlingen hebben deze instructies voor zich zodat ze kunnen meelezen. Een belangrijk punt is het volgende: moet de economische theorie voor of na het experiment worden behandeld? Voor beide opties valt wat te zeggen. Als leerlingen de theorie al hebben gezien, is het voor hen gemakkelijker om de koppeling te maken van het experiment naar de economische praktijk. Daar staat een belangrijk argument tegenover: kennis van de economische theorie beïnvloedt hun gedrag tijdens het experiment. En dat is ongewenst. Het heeft onze voorkeur om eerst het experiment uit te voeren, en daarna de theorie uit te leggen. Bij die uitleg kan weer teruggegrepen worden op de experimentresultaten. Bovendien is het voor leerlingen een goede leerervaring om het experiment te vertalen naar de praktijk zonder dat ze precies op de hoogte zijn van de onderliggende theorie. Als die theorie daarna wordt uitgelegd, geeft dat regelmatig een aha-ervaring. Voor menig docent zal het uitvoeren van klaslokaalexperimenten nieuw zijn. Er kunnen veel tips gegeven worden over de uitvoering, maar het is vooral een lesvorm die je moet doen. Hoe meer klaslokaalexperimenten een docent heeft gedaan, hoe gemakkelijker hij of zij er mee om zal gaan. Om een eerste indruk te krijgen kan ook de website worden geraadpleegd. Daar staat een filmpje van een klaslokaalexperiment dat Jeroen Hinloopen uitgevoerd heeft in een klas 4-vwo van het Vechtstede College (Weesp) van de Gooise Scholen Federatie. Dat bewuste experiment is ook opgenomen in deze handleiding. Echter, het welslagen van een klaslokaalexperiment staat of valt bij een gedisciplineerde uitvoering. Zorg dat iedereen oplet, dat de vaart erin blijft, dat de handelsinstructies exact worden gevolgd, en dat het experiment niet onderbroken wordt. Op deze manier heeft een klaslokaalexperiment didactische meerwaarde. Genoemde en andere klaslokaalexperimenten met een uitgebreide beschrijving inclusief achtergronden van de experimenten zijn ook opgenomen in het boekje Experimenten voor in de klas; economie voor de 2 e fase in 25 klaslokaalexperimenten. Dit boekje is te bestellen via de webshop van Malmberg Uitgeverij ( ) of door een te sturen met NAW-gegevens aan rob.duivenvoorden@malmberg.nl. 2.3 Verplichte contexten Teulings stelt in The wealth of Education dat bepaalde contexten zoals de arbeidsmarkt en de sociale zekerheid dermate essentieel zijn voor een goed begrip van economie dat ze in een examenprogramma niet mogen ontbreken. Teulings heeft dan ook bij de meeste van de acht onderscheiden concepten een of meer contexten verplicht gesteld voor zowel havo als vwo. De Cevosyllabuscommissie heeft deze verplichting niet vertaald in een verplichte opname van deze contexten in het centraal examen. Zij ziet het idee van een verplichte context als volgt: Een verplichte context is een context die in het curriculum in ieder geval aan de orde moet komen bij het betreffende concept. Het idee achter de concept-contextbenadering is dat leerlingen eerst de concepten goed onder de knie krijgen, en daarna in uiteenlopende contexten met die concepten aan de slag gaan. Daarin maken we verschil tussen contexten als toelichting bij de concepten, en de verplichte contexten. Het programma dicteert daarin ook een logische ordening. Ten eerste het materiaal met daarin de basiskennis van de acht concepten, uitgelegd met eenvoudige contexten. Ten tweede de uitwerking van de verplichte contexten. MALMBERG 10

11 Door de nadruk te leggen op een beperkt aantal concepten verdwijnt institutionele kennis naar de achtergrond. Daar is wat voor te zeggen, want instituties ontstaan, veranderen door tijd, en verdwijnen soms helemaal, simpelweg omdat wetgeving permanent vernieuwd wordt. Tegelijkertijd is kennis van instituties en regelgeving belangrijk om de economie te begrijpen. Daarom bevat het nieuwe examenprogramma een aantal verplichte contexten. Behandeling van deze verplichte contexten loodst institutionele kennis via de achterdeur het programma binnen. In het licht van de conceptcontextbenadering is het ook bij verplichte contexten van belang dat de leerling eerst het concept goed beheerst om daarmee de verplichte context beter te kunnen plaatsen. Binnen Praktische Economie wordt een verplichte context nooit gebruikt om een concept uit te leggen. Want dan worden twee zaken tegelijkertijd uitgelegd: het concept én de specifieke aspecten van de verplichte context. Dat is vragen om moeilijkheden. Eerst moet het concept goed begrepen worden. Leg bijvoorbeeld marktwerking niet uit vanuit de arbeidsmarkt. Gebruik daarvoor de markt voor snijbloemen, laptops of vakantiereizen, eventueel aangevuld met de uitvoering van een klaslokaalexperiment. Pas als een leerling het concept markt goed in de vingers heeft, kan de arbeidsmarkt ten tonele worden gevoerd, met al haar specifieke kenmerken om daarmee de verplichte context beter te kunnen plaatsen. Om de omvang van de boeken te beperken is ervoor gekozen, daar waar nodig één verplichte context in het opdrachtenboek/katern te plaatsen. De overige verplichte contexten van de module zijn dan te vinden op epack. We hebben voor het gemak een en ander in een schema geplaatst. Schema Verplichte contexten in Praktische Economie havo en vwo Havo Vwo Module + verplichte context Boek epack Module + verplichte context Boek epack Module 1 Module 1 Functieverdeling in gezin en bedrijf V Functieverdeling in gezin en bedrijf V Hypotheek en huis V Module 2 De arbeidsmarkt V Module 3 Geen Module 4 Huis en hypotheek Pensioenen Onderwijs en menselijk kapitaal Module 5 Een prijzenoorlog Cao-onderhandeling Europese integratie Maatschappelijk verantwoord ondernemen Module 6 Sociale zekerheid Faillissement en aansprakelijkheid Module 7 Geen Module 8 De Europese Centrale Bank en het Stabiliteitspact V V V V V V V V V V Module 2 De arbeidsmarkt V Innovatie Module 3 Handelsliberalisatie V Module 4 Pensioenen V Onderwijs en menselijk kapitaal Module 5 Een prijzenoorlog Cao-onderhandeling Europese integratie Maatschappelijk verantwoord ondernemen Module 6 Sociale zekerheid Privatisering Module 7 Geen Module 8 De Europese Centrale Bank en het Stabiliteitspact V V V V V V V V V MALMBERG 11

12 2.4 Keuzeonderwerpen In het schoolexamen moeten de leerlingen ten minste twee keuzeonderwerpen behandeld hebben. De totale ruimte die dit moet beslaan in termen van studielasturen (slu) is 10%. Voor havo komt dit neer op 400 slu/10 = 40 uur en voor vwo 480 uur/10 = 48 uur (oftewel 20 slu per keuzeonderwerp voor havo en 24 slu voor vwo). In het advies van de tweede commissie Teulings wordt een aantal keuzeonderwerpen genoemd. Deze keuzes zijn niet verplicht, hoewel het advies anders suggereert. Dit zou namelijk strijdig zijn met de uitgangspunten en het schooleigen karakter van de stof behorend tot het schoolexamen. Het is dus niet zo dat uit deze opsomming van keuzeonderwerpen er ten minste twee moeten worden behandeld. De keuzes die in het advies zijn gemaakt, zijn gebaseerd op huidige ontwikkelingen op het vakgebied economie die met name bètaleerlingen in het vwo extra zouden moeten aanspreken. Binnen de methode Praktische Economie is ervoor gekozen niet expliciet aandacht te besteden aan de keuzeonderwerpen, omdat zij een volledig vrije schoolkeuze zijn in het kader van het schoolexamen. Wel zijn er door Jeroen Hinloopen twee keuzeonderwerpen uitgewerkt. Deze zijn te vinden op MALMBERG 12

13 3 Het examenprogramma vwo 3.1 Centraal en schoolexamen Het examenprogramma vwo is verdeeld in het schoolexamendeel en het centraal examendeel. In totaal zijn er voor het totale programma havo 480 slu beschikbaar. Daarvan wordt 60% ingevuld met het centraal examenprogramma en 40% met het schoolexamenprogramma. De inhoudelijke keuzes met betrekking tot het schoolexamen zijn afhankelijk van keuzes die een docent/vaksectie maakt en hebben, gezien de definitie van het schoolexamen, betrekking op: a in ieder geval dat deel van het programma waarop het centraal examen geen betrekking heeft, voor alle kandidaten; b een of meer (sub)domeinen waarop het centraal examen betrekking heeft en die per kandidaat kunnen verschillen; c andere leerstofonderdelen die per leerling kunnen verschillen en die per kandidaat kunnen verschillen. In het schoolexamen moeten in elk geval die domeinen worden getoetst die geen onderdeel uitmaken van de centraal examenstof. Dit zijn de domeinen A, B, C, J en K. Men mag domeinen toetsen die onderdeel uitmaken van de centraal examenstof. Dat zijn de domeinen A, D, E, F, G, H en I. 3.2 Voorbeelduitwerking Plan van toetsing en afsluiting vwo Hierna staan de verschillende domeinen weergegeven die gelden voor het nieuwe examenprogramma economie vanaf 2010 voor. Daarbij is rekening gehouden met de verdeling van het schoolexamendeel (40%) en het centraal schriftelijk deel (60%). De domeinen A, B, C, J en K moeten in ieder geval in het schoolexamen worden getoetst. De overige domeinen mogen ook in het schoolexamen worden getoetst en komen zeker voor in het centraal examen. De verplichte contexten (VC) zijn in de domeinen opgenomen. Het aantal VC s is per domein verschillend. Domeinen VC SE/CE Slu* % A Vaardigheden SE/CE PM B Schaarste SE 48 10% C Ruil 2 SE 48 10% D Markt 3 CE % E Ruilen over de tijd 2 CE F Samenwerken en onderhandelen 4 CE G Risico en informatie 2 CE H Welvaart en economische groei CE I Goede tijden, slechte tijden 1 CE J Experimenten SE 48 10% K Keuzeonderwerpen SE 48 10% Totaal aantal slu economie vwo % VC = verplichte context, SE = schoolexamen, CE = centraal examen, slu = studielasturen * Bovenstaande verdeling van de slu s zal in de praktijk niet helemaal sporen met de verdeling van de werkelijk bestede lesuren. De domeinen B en C vragen, voor zover ze in module 1 behandeld worden, in de praktijk geen 20% van de lesuren. Omdat de begrippen schaarste en ruil ook verweven zijn in alle andere domeinen, wordt er in totaal wel 20% van de tijd aan besteed. MALMBERG 13

14 De voorkeursroute per leerjaar is, uitgaande van een lessenverdeling 2 (4 vwo) 4 (5 vwo) 3 (6 vwo), als volgt: Vwo 4 Vwo 5 Vwo 6 B Schaarste (module 1) D Markt (module 3) G Risico en informatie (deel van module 6) C Ruil (module 1) E Ruilen over de tijd (module 4) H Welvaart en groei (module 7) D Markt (module 2) F Samenwerken en onderhandelen (module 5) I Goede tijden, slechte tijden (module 8) K Keuzeonderwerp G Risico en informatie (deel van module 6) J Experimenten J Experimenten K Keuzeonderwerp J Experimenten Voorbeeld PTA (Programma van toetsing en afsluiting) vwo 4-5-6, uitgaande van vier perioden (9 weken) per jaar In de eerste helft van 4 vwo geen proefwerken die meetellen voor het PTA. In dit voorbeeld wordt alle stof, ook de CE-stof, in het PTA afgevraagd. Klas Periode Module Leerstof Toetsvorm Duur (min.) Schaarste en ruil H1: Voor niks gaat de zon op S 50 Klaslokaalexperiment H2: Van ruilen komt geen huilen H3: Geld, de smeerolie van de ruil VC: Functieverdeling in gezin en bedrijf VC: Hypotheek en huis (eigendomsrechten) Keuze uit twee PF 4 2 Eenmaal, andermaal, verkocht H1: De vraag naar producten S 50 Klaslokaalexperiment Keuzeonderwerp 1 H2: Productie, kosten en winst H3: Het marktmechanisme VC: De arbeidsmarkt Keuze uit vier Eigen keuze PF PF Markt en overheid H1: Structuur, evenwicht en prestaties S 50 Klaslokaalexperiment H2: Marktvormen en hun marktevenwicht H3: Internationale handel H4: Overheid VC: Handelsliberalisatie VC: Innovatie en R&D Keuze uit twee PF 2 4 Nu en later H1: De prijs van tijd S 50 Klaslokaalexperiment H2: Gezinnen in de tijd H3: Ondernemingen in de tijd H4: De overheid in de tijd VC: Huis en hypotheek VC: Pensioenen VC: Onderwijs en menselijk kapitaal Keuze uit twee PF 3 5 It s a deal! H1: Van spel naar theorie S 50 Klaslokaalexperiment H2: Samenwerken H3: Morgen is vandaag H4: Onderhandelen VC: Een prijzenoorlog VC: Cao-onderhandeling VC: Europese integratie VC: Maatschappelijk verantwoord ondernemen Keuze uit drie PF 4 Klaslokaalexperiment Keuzeonderwerp 2 Keuze uit twee Eigen keuze PF PF MALMBERG 14

15 6 1 6 Stop! Geen risico!? H1: Er zijn risico s en risico s H2: Het verzekeren van een risico H3: Risico en rendement H4: Ondernemen is risico s nemen VC: Sociale zekerheid VC: Privatisering 2 7 Welvaart en groei H1: Spelers en hun spel: de economie H2: Alleen op de wereld H3: Welvaart H4: Economische groei S 50 S Goede tijden, slechte tijden H1: De conjunctuurbeweging H2: De verklaring voor de conjunctuurbeweging H3: Conjunctuur politiek VC: ECB en stabiliteitspact Klaslokaalexperiment Keuze uit twee (module 7) en een (module 8) PF 3 Module 3 t/m 8 S 100 S = schriftelijke toets (hoofdstuk of module), PF = uitwerking in portfolio 3.3 Urenverdeling Uitgangspunten 480 studielast uren (slu). Slu verdeeld in 5/8 les en 3/8 huiswerk (een les van 50 minuten met 30 minuten huiswerk). 480 slu komt dan overeen met 480 5/8 = 300 (klok)uren les = 300 6/5 = 360 lessen van 50 minuten. Uitgaande van 40 weken zijn in 4, 5 en 6 vwo in totaal dan 9 lesuren beschikbaar. In de praktijk zijn geen 40 lesweken beschikbaar (door ziekte, proefwerkweken, excursies, korter jaar eindexamenklas enz.). Daarom: in de praktijk 37 lesweken in 4 en 5 vwo en 34 weken in 6 vwo. Als we uitgaan van 2 lessen in 4 vwo, 4 lessen in 5 vwo en 3 lessen in 6 vwo zijn er in totaal (37 2) + (37 4) + (34 3) = 324 lessen. De volgende jaarplanning is gebaseerd op in totaal 324 lessen: 20% is bestemd voor keuzeonderwerpen en experimenten = 65 lessen. Resteert: 259 lessen voor module 1 tot en met 8 (inclusief alle VC s). Omdat vwo-leerlingen gemiddeld minder tijd nodig hebben om de stof op verkenningsniveau eigen te maken en er meer tijd ingeruimd moet worden om op toepassingsniveau te oefenen, zijn alle herhalingen in het volgende tijdschema meegenomen. Ook is er ruimte geschapen voor examentraining in 6 vwo. De examentrainer biedt de benodigde opgaven om deze lessen te kunnen vullen. Het is aan de hand van de examentrainer ook mogelijk om meer lessen aan examentraining te besteden. Het aantal lessen per hoofdstuk in het schema is indicatief. Hoofdstuk Module Totaal Herhaling VC s Totaal Examentraining in 6 vwo 13 Totaal 259 VC s = verplichte contexten MALMBERG 15

16 Een mogelijke verdeling over de leerjaren In 4 vwo (bij 2 lesuren 74 lessen) Eén keuzeonderwerp, enkele experimenten, module 1 en 2 (inclusief de VC s bij deze modules). In 5 vwo (bij 4 lesuren 148 lessen) Eén keuzeonderwerp, enkele experimenten, module 3 t/m 5 en module 6, hoofdstuk 1 t/m 3 (inclusief de VC s bij module 3 t/m 5). In 6 vwo (bij 3 lesuren 102 lessen) Module 6 vanaf hoofdstuk 4, module 7 en 8 (inclusief de VC s bij module 6 en 8), enkele experimenten en examentraining. 3.4 Eindtermen examenprogramma vwo Omdat de examenprogramma s voor vwo volledig zijn vernieuwd, is het voor de overzichtelijkheid van belang om de concepten op te nemen in deze handleiding. Omdat de ordening van het programma (logischerwijs) via dezelfde concepten is gerubriceerd, worden ze niet apart gepresenteerd. In de eindtermen hierna staan de handelingswoorden cursief en geven de cursieve vetgedrukte onderdelen de verschillen met havo aan. Domein A: Vaardigheden 1 Informatievaardigheden De kandidaat kan in contexten: de benodigde informatie selecteren uit digitale en niet-digitale bronnen zoals tabellen, grafieken, cartoons en/of film- en televisiebeelden; de betrouwbaarheid van de gehanteerde databronnen toelichten; feiten van meningen onderscheiden; gegeven bronnen beoordelen en in combinatie met hun economische kennis komen tot een oplossing van economische vraagstukken. 2 Rekenkundig en/of grafisch onderbouwen De kandidaat kan in contexten, mede met gebruikmaking van ICT/(grafische) rekenmachine: economische relaties toelichten met basisrekenvaardigheden; economische relaties rekenkundig, statistisch en grafisch toelichten; economische relaties toelichten met lineaire vergelijkingen; berekende resultaten concretiseren naar hun economische betekenis; informatie uit grafieken verklaren. 3 Standpuntbepaling De kandidaat kan in contexten: de rol van de verschillende actoren beschrijven; een eventuele botsing van belangen beschrijven; oplossingen voor mogelijk ongewenst gedrag bepalen; een standpunt bepalen; economische kennis verhelderen met behulp van een betoog. 4 Strategisch inzicht 5 Klaslokaalexperimenten MALMBERG 16

17 Domein B: Schaarste De kandidaat kan in contexten analyseren dat beperkte middelen en ongelimiteerde behoeften dwingen tot het maken van keuzes. Een kandidaat kan in contexten: de spanning verklaren die bestaat tussen behoeften en beperkte middelen en beoordelen in hoeverre keuzes gebaseerd zijn op een bepaalde mate van hiërarchie; de samenhang ontdekken in het gegeven dat binnen gezinnen, ondernemingen en de overheid overeenkomsten en verschillen bestaan in de afwegingen die worden gemaakt op basis van alternatieve aanwendbaarheid; de opofferingskosten bepalen die behoren bij keuzes die gezinnen en bedrijven maken; onderzoeken of jongeren meer budgettaire problemen hebben dan ouderen. Domein C: Ruil De kandidaat kan in contexten analyseren dat het ruilproces de basis vormt voor een optimale inzet van middelen en iedereen optimaal zijn comparatieve voordelen kan benutten. Voorts kan de kandidaat analyseren dat ruil arbeidsdeling mogelijk maakt en op welke manier geld het ruilproces soepeler laat verlopen. Ruil Een kandidaat kan in contexten: het onderscheid tussen productie en consumptie verklaren en de functie van ruil hierin beschrijven; motieven voor winststreven en behoeftebevrediging verklaren; de stelling bekritiseren dat mannen bij ruil meer waarde hechten aan statusgoederen dan vrouwen; comparatieve en absolute kostenvoordelen onderscheiden en aantonen dat deze niet alleen een rol spelen bij internationale ruil maar ook binnen het gezin; aantonen dat bij ruil wederzijds voordeel ontstaat; met voorbeelden uitleggen hoe door specialisatie en arbeidsdeling de arbeidsproductiviteit toe kan nemen; met behulp van transactiekosten verklaren waarom bedrijven bestaan of waarom bedrijven zich splitsen; de samenhang ontdekken tussen eigendomsrechten en transactiekosten. Geld als smeermiddel van de ruil Een kandidaat kan in contexten: voorbeelden geven van geld als ruil-, reken- en oppotmiddel; verklaren waarom transactiekosten niet alleen in geld kunnen worden uitgedrukt en waarom transactiekosten bij ruil door de introductie van geld gedeeltelijk verdwijnen; randvoorwaarden beschrijven van het functioneren van een geldsysteem (zoals fiducie en technische vereisten); chartaal geld van giraal geld onderscheiden; met voorbeelden uitleggen op welke wijze een commerciële bank door geldschepping zijn liquiditeitspositie kan veranderen en dit rekenkundig onderbouwen; intrinsieke en extrinsieke waarde van geld onderscheiden en deze begrippen in relatie brengen met de Wet van Gresham. MALMBERG 17

18 Domein D: Markt De kandidaat kan in contexten analyseren dat de keuzes en ruil die plaatsvinden, worden gecoördineerd via de markt. Prijsvorming is het coördinatiemechanisme waarmee vraag en aanbod op elkaar worden afgestemd. De manier waarop prijsvorming plaatsvindt, is afhankelijk van de marktstructuur (marktvormen) en heeft gevolgen voor toetreding, welvaart en economische politiek. Vraag en aanbod De kandidaat kan in contexten: met voorbeelden uitleggen op welke wijze consumenten een maximaal verschil nastreven tussen de te betalen prijs en de betalingsbereidheid (de prijs die de consument maximaal bereid is te betalen) en dit grafisch onderbouwen; aantonen dat marktevenwicht (prijs en hoeveelheid) ontstaat als vraag en aanbod aan elkaar gelijk zijn en dit zowel grafisch als rekenkundig onderbouwen; uitleggen dat de omzet wordt verkregen door de prijs te vermenigvuldigen met de hoeveelheid en dit zowel grafisch als rekenkundig onderbouwen; voorbeelden geven van factoren waardoor de vraag- en aanbodcurve kunnen veranderen en dit zowel grafisch als rekenkundig onderbouwen; het vraaggedrag van consumenten bij prijsveranderingen en inkomensveranderingen aantonen en dit onderbouwen met een berekening waarin dit in de prijselasticiteit en inkomenselasticiteit (beide segmentelasticiteit) tot uitdrukking komt; effecten van substitutie en complementariteit van goederen op het koopgedrag verhelderen; voorbeelden geven van normale, inferieure en luxe goederen en de relatie aantonen tussen de aard van deze goederen en de hoogte van de prijselasticiteit en/of de inkomenselasticiteit; voorbeelden geven van vaste en variabele kosten en verklaren dat een producent winst maakt als de opbrengsten hoger zijn dan de kosten en dit zowel grafisch als rekenkundig onderbouwen; verklaren dat de totale winst maximaal is indien de marginale kosten en de marginale opbrengsten aan elkaar gelijk zijn en dit grafisch onderbouwen; toelichten dat uitbreiding van productie winstgevend/verliesgevend is voor een producent wanneer de marginale kosten lager/hoger zijn dan de marginale opbrengsten en dit grafisch onderbouwen. Marktstructuur De kandidaat kan in contexten: aantonen op welke wijze producenten streven naar maximale winst in een situatie van volkomen concurrentie en dit grafisch onderbouwen; aantonen op welke wijze een producent streeft naar maximale winst als sprake is van een monopolie en dit grafisch onderbouwen; aantonen op welke wijze producenten streven naar maximale winst in een situatie van monopolistische concurrentie en dit grafisch onderbouwen; aantonen op welke wijze producenten streven naar maximale winst als er sprake is van een oligopolie en dit grafisch onderbouwen; met voorbeelden uitleggen wanneer, waarom en op welke wijze het voor producenten zinnig is prijsdiscriminatie toe te passen en dit grafisch onderbouwen. Welvaart en economische politiek De kandidaat kan in contexten: met voorbeelden uitleggen op welke wijze consumenten en producenten streven naar een maximaal consumentensurplus respectievelijk producentensurplus (het verschil tussen de ontvangen prijs en de minimale prijs waartegen men het goed wil aanbieden) en dit grafisch onderbouwen; verklaren dat de som van het consumentensurplus en het producentensurplus de maatstaf is om maatschappelijke welvaart te meten; MALMBERG 18

19 uitleggen dat als het consumentensurplus en het producentensurplus maximaal is, er sprake is van een Pareto-efficiënte situatie; met behulp van de Harberger-driehoek herkennen hoe welvaartsverliezen ontstaan en dit grafisch onderbouwen; met voorbeelden uitleggen dat doelmatigheid in de politiek vaak kan strijden met het criterium van rechtvaardigheid; met voorbeelden uitleggen welke invloed belastingen en subsidies hebben op de verdeling van het consumenten en producentensurplus en uitleggen hoe afwenteling hierbij een rol speelt en dit grafisch onderbouwen; aantonen dat het mechanisme van vraag en aanbod kan leiden tot inefficiënte uitkomsten; beschrijven dat de overheid kan ingrijpen met behulp van prijsregulering (minimumprijzen en maximumprijzen) en dit ingrijpen grafisch onderbouwen; uitleggen dat de overheid met behulp van toezichthouders op verschillende markten kan optreden; effecten van octrooien en patenten op marktgedrag en marktresultaat beschrijven. Verplichte context bij domein D Arbeidsmarkt De kandidaat kan in specifieke situaties op de arbeidsmarkt analyseren dat keuzes en ruil plaatsvinden en analyseren dat loonvorming het coördinatiemechanisme is dat vraag naar arbeid en aanbod van arbeid op elkaar zou moeten afstemmen. In de realiteit voldoet de arbeidsmarkt niet aan alle kenmerken van volledige mededinging en is er sprake van beperkte of ongelijke toetreding en prijsregulering (minimumloon, cao). Innovatie en O&O De kandidaat kan analyseren dat innovatie, verkregen door investeringen in onderzoek en ontwikkeling, voor ondernemingen marktmacht kan opleveren. Een via patenten of octrooien verkregen (tijdelijke) monopoliepositie kan leiden tot welvaartsverlies, maar anderzijds is innovatie een belangrijke motor voor economische groei. Er is sprake van een uitruil: te brede en te lange octrooien resulteren in te veelomvattende monopolies die te langdurig in stand worden gehouden; te smalle en te korte octrooien verminderen dusdanig de prikkel tot innovatie dat investeringen in innovatie te weinig worden gestimuleerd. De overheid treedt hierin regulerend op door een gebalanceerde inzet van het concurrentiebeleid (via de mededingingsautoriteit en andere toezichthouders op markten) en het ontwerp en de uitvoering van wetgeving op het gebied van patenten en octrooien. Handelsliberalisatie De kandidaat kan keuzes en ruil analyseren die plaatsvinden op mondiaal niveau: de wereldhandel. Het openstellen van markten kan toegepast worden op de situatie op de wereldmarkt met enkele grote handelsblokken. Uitbreiding van vrijhandel kan gevolgen hebben voor consumenten(surplus) en producenten(surplus) en daarmee ook voor de omvang én verdeling van de mondiale welvaart. Domein E: Ruilen over de tijd De kandidaat kan in de context van gezinshuishoudingen, ondernemingen en overheid analyseren dat ruil niet alleen op één moment in de tijd plaatsvindt maar ook over de tijd. De prijs die deze intertemporele ruil coördineert is de rente. Gezinnen ruilen over de tijd De kandidaat kan in contexten: voorbeelden geven van voorraadgrootheden en stroomgrootheden en het belang aantonen van deze grootheden voor de verschillende levensfasen waarin gezinnen zich bevinden en dit rekenkundig toelichten; MALMBERG 19

20 aan de hand van de levensloop van gezinnen aantonen waarom en wanneer zij sparen, investeren in zichzelf en/of een schuld opbouwen; de prijs van sparen en lenen verklaren; met argumenten de keuze tussen sparen en lenen illustreren en de financiële gevolgen van sparen en lenen rekenkundig onderbouwen; verklaren dat rente de prijs is voor het uitstellen van consumptie, en het onderscheid tussen nominale en reële rente beschrijven en rekenkundig onderbouwen; de invloed van inflatie op sparen en lenen toelichten en rekenkundig onderbouwen. De overheid ruilt over de tijd De kandidaat kan in contexten: de schuld van de overheid (staatsschuld) vergelijken met een private schuld en verklaren dat een overheidstekort gezien kan worden als een vorm van uitgestelde belastingheffing; met voorbeelden toelichten dat de inkomsten en uitgaven van de overheid behoren tot de stroomgrootheden en dat een overheidsschuld een voorraadgrootheid is; voorbeelden geven van structurele uitgaven en incidentele uitgaven en toelichten dat structurele uitgaven worden gedekt door belastinginkomsten en dat incidentele uitgaven worden gedekt door een financieringstekort; uitleggen dat het spreiden van belasting in de tijd leidt tot een lager welvaartsverlies; dilemma s beschrijven bij de keuze tussen pensioenvoorzieningen op basis van het omslagstelsel en het kapitaaldekkingsstelsel. Ondernemingen ruilen over de tijd De kandidaat kan in contexten: de financiële gegevens van een onderneming vertalen in een elementaire balans (voorraadgrootheden) en resultatenrekening (stroomgrootheden) en dit rekenkundig onderbouwen; met voorbeelden toelichten dat het bij de balans van ondernemingen gaat om voorraadgrootheden en bij de winst-en-verliesrekening om stroomgrootheden. Verplichte contexten bij domein E Onderwijs en menselijk kapitaal De kandidaat kan in de context van gezinshuishoudingen de intertemporele ruil analyseren die jongeren maken wanneer zij studieschulden aangaan voor het kunnen volgen van een hogere opleiding. De verdiencapaciteit van het menselijk kapitaal, dat opgebouwd wordt door het volgen van onderwijs, stelt de jongeren in staat in een latere fase van het leven de schulden af te lossen. Ook overheidsuitgaven voor het onderwijs, zoals studiebeurzen en bekostiging van het onderwijs, kunnen gezien worden als investeringen in menselijk kapitaal. Pensioenen De kandidaat kan binnen gezinshuishoudingen de intertemporele ruil analyseren die werkenden maken wanneer zij in de levensfase van actieve inzet op de arbeidsmarkt een deel van het inkomen via premiebetaling (collectief of vrijwillig) afdragen aan pensioenfondsen. Via het omslagstelsel of via het kapitaaldekkingsstelsel gebruiken pensioenfondsen deze premie-inkomsten voor het betalen van pensioeninkomen aan de oudere generatie na beëindiging van de actieve inzet op de arbeidsmarkt. Ook kan de kandidaat de rol van de overheid analyseren die via een collectieve regeling (AOW in Nederland) zorg draagt voor een basispensioen voor alle burgers. Via het omslagstelsel is er sprake van verplichte solidariteit tussen generaties, die onder druk kan komen staan als er sprake is van vergrijzing. MALMBERG 20