Voorlichting mondgezondheid 0 tot 4-jarigen Regio Hart voor Brabant. Protocol

Transcriptie

1 Voorlichting mondgezondheid 0 tot 4-jarigen Regio Hart voor Brabant Protocol

2 Dit protocol werd mogelijk gemaakt door: 2

3 Voorwoord Voor u ligt het protocol Voorlichting mondgezondheid 0-4-jarigen. Dit protocol is bestemd voor tandartsen, mondhygiënisten, consultatiebureaumedewerkers van de Thuiszorg, jeugdartsen en verpleegkundigen van de GGD, logopedisten en diëtisten van de Thuiszorg werkzaam in de regio GGD Hart voor Brabant. Gebruik protocol In dit protocol zijn de in Nederland algemeen geldende adviezen, zoals van de Inspectie voor de Gezondheidszorg, het Ivoren Kruis en het Voedingscentrum, opgenomen. Natuurlijk zijn de adviezen algemeen geldende adviezen, indien gewenst kan het advies individueel aangepast worden. Initiatief en aanleiding Binnen de regio van de GGD Hart voor Brabant bestaat sinds 1990 een Regionaal Overleg Preventieve Jeugdtandzorg. Binnen dit overleg zijn de volgende instellingen vertegenwoordigd: - Vertegenwoordigers van de Nederlandse Maatschappij tot Bevordering der Tandheelkunde - Tandartsen en/of assistenten van diensten voor Jeugdtandverzorging De hoofdstukken zijn ingedeeld naar onderwerp. Een samenvatting daarvan is uitgewerkt in het overzicht (hoofdstuk 3), ingedeeld naar kenmerkende leeftijdsgroepen. Dit overzicht wordt in geplastificeerde vorm naar de intermediairen toegestuurd, zodat het in de praktijk makkelijk bruikbaar is. Er is ook een protocol gemaakt dat geldt voor 4- tot 18-jarigen. - Thuiszorgorganisaties afdelingen JGZ - Medewerkers GGD Hart voor Brabant - Vertegenwoordiging van het Primair Onderwijs - Zorgverzekeraars VGZ-IZA en CZ Als basis voor dit protocol hebben het Protocol voorlichting mondgezondheid van de GGD Het brede doel van dit samenwerkingsverband is Amstelland - de Meerlanden en de reeds bestaande protocollen van de deelnemende organisaties gediend, waarvoor dank. het bevorderen van mondgezondheid. Meer concreet doen zij dat door activiteiten en plannen s-hertogenbosch, februari 2010 af te stemmen en te ontwikkelen. Het is belangrijk dat ouders/verzorgers op de hoogte zijn van Rika van de Water, GVO-medewerker GGD Hart voor Brabant Namens het Regionaal Overleg Preventieve Jeugdtandzorg regio Hart voor Brabant de adviezen op gebied van mondzorg (fluoride en voeding bijvoorbeeld). Daarnaast zou een eenduidig advies van intermediair aan ouders/ verzorgers ertoe bijdragen dat zij de preventieve tandheelkundige adviezen op de juiste wijze zullen toepassen. 3

4 Inhoudsopgave Voorwoord 3 1. Preventieve tandheelkundige voorlichting binnen de regio GGD Hart voor Brabant Thebe Midden Brabant, Thuiszorg Vivent s Hertogenbosch en Thuiszorg Pantein Oss e.o Tandartsen/mondhygiënisten: GGD Hart voor Brabant Aandachtsgebieden voorlichting mondgezondheid Ontwikkeling en doorbraak melkgebit Tanden poetsen Schrob-methode Vaste volgorde Aanleren Wanneer poetsen Houding van de ouder Tandenborstel Tandpasta Fluoride Overdosering Voeding Zuigflescariës Mondgewoonten Fopspenen Vinger- of duimzuigen Mondademen Medicijngebruik Tandartsbezoek Eerste hulp bij tandletsels van het melkgebit en blijvende gebit Eerste hulp bij tandletsels van het melkgebit en blijvende gebit Overzicht mondverzorgingsadviezen Overzicht mondverzorgingsadviezen 0- tot 4-jarigen Literatuur Voorlichtingsmateriaal en achtergrondinformatie Folders Websites Adviezen Veelgestelde vragen 22 Colofon 23 4

5 1. Preventieve tandheelkundige voorlichting binnen de regio GGD Hart voor Brabant In de regio GGD Hart voor Brabant zijn meerdere beroepsgroepen actief op het gebied van preventieve tandheelkundige voorlichting. De Thuiszorg, tandartsen en GGD houden zich het meest bezig met tandheelkundige preventie bij 0-4 jarigen. Onderstaand zijn hun activiteiten op dit gebied aangegeven. 1.1 Thuiszorg Thebe Midden Brabant, Thuiszorg Vivent s Hertogenbosch e.o. en Thuiszorg Pantein Oss e.o. Boxmeer, Cuijk, Grave, Landerd, Lith, Maasdonk, Mill, Oss, Ravenstein, St. Anthonis, St. Oedenrode, Uden, Veghel. De consultatiebureauartsen en wijkverpleegkundigen, afdeling jeugdgezondheidszorg (JGZ) hebben vanaf de geboorte een regelmatig contact met het kind en de ouder/verzorger. In het eerste jaar is het contact intensiever dan de daarop volgende jaren. Naast het volgen van de algemene gezondheid en de algemene ontwikkeling van het kind wordt aandacht besteed aan voeding waarbij mondgezondheid, gebruik van speen en zuigfles, vitamine- en fluoridegebruik besproken worden. Tevens worden de kinderen gevaccineerd volgens het rijksvaccinatieprogramma en worden opvoedingsadviezen gegeven. 1.2 Tandartsen/mondhygiënisten Vanaf de leeftijd van 2-2½ jaar (als het melkgebit volledig is) behoort het kind samen met de ouder/verzorger de tandarts te bezoeken. De eerste tijd is het vooral een gewenningsperiode; meekijken en meeluisteren. Op de leeftijd van 4 jaar is het kind in staat om zelf een controlebezoek te ondergaan. Veel (aanstaande) ouders hebben vragen over de verzorging en ontwikkeling van het kindergebit. Tijdens de controlebezoeken worden daardoor veel adviezen door de tandarts en/of mondhygiënist verstrekt. Het verzorgingsgebied van Thebe bestaat uit de gemeenten: Heusden (Drunen, Heusden), Dongen, Gilze en Rijen, Goirle, Hilvarenbeek, Loon op Zand, Oisterwijk, Tilburg, Waalwijk, Chaam (Alphen). Het verzorgingsgebied van de Thuiszorg Vivent bestaat uit de gemeenten: Vught, Boxtel, Haaren, Schijndel, s Hertogenbosch, St. Michielsgestel, Vlijmen. Het verzorgingsgebied van de Thuiszorg Pantein bestaat uit de gemeenten: Bernheze, Boekel, 1.3 GGD Hart voor Brabant Bij de GGD Hart voor Brabant worden er op de afdeling Gezondheidsbevordering projecten en activiteiten ontwikkeld en uitgeoefend, op het gebied van mondgezondheid. Voor de doelgroep 0-4-jarigen zijn materialen ontwikkeld. Deze kunnen via de site (en vervolgens ons aanbod - kindercentra ) worden gedownload. Hier vindt u o.a. lesmateriaal, peuterpoets- 5

6 pakketten, kleurplaten e.d. Daarnaast liggen de taken op het gebied van: Op verzoek voorlichting geven tijdens ouderbijeenkomsten Telefonisch beantwoorden van telefonische vragen of vragen via internet ( ) Adviseren en organiseren van tandenpoetsactiviteiten op kinderdagverblijven Het onderwerp mondgezondheid op de website en actueel houden en vullen. Naast bovengenoemde activiteiten heeft de GGD als taak het Regionaal Overleg Preventieve Jeugdtandzorg te organiseren. In dit samenwerkingsverband zijn vertegenwoordigd: Thebe Midden Brabant, Thuiszorg Vivent s-hertogenbosch en Thuiszorg Pantein Oss e.o. GGD Hart voor Brabant Vertegenwoordiging van de Nederlandse Maatschappij tot Bevordering der Tandheelkunde Zorgverzekeraars VGZ-IZA en CZ Vertegenwoordiging van het Primair Onderwijs Diensten voor Jeugdtandverzorging Dit samenwerkingsverband komt 2 keer per jaar bijeen, zij stemmen de jeugd-tandzorgactiviteiten op elkaar af. Bovengenoemde groepen initiëren activiteiten op het gebied van de tandheelkundige preventie. De protocollen Voorlichting Mondgezondheid 0- tot 4-jarigen en Voorlichting Mondgezondheid 4- tot 18-jarigen zijn hier voorbeelden van. 6

7 2. Aandachtsgebieden voorlichting mondgezondheid 2.1 Ontwikkeling en doorbraak melkgebit Rond de 5 à 6 maanden breken de eerste tanden door. In deze periode kwijlen baby s vaker en verdwijnen de vingers en andere dingen in de mond om daarop te kauwen. Een (koude, maar niet bevroren) bijtring kan uitkomst bieden. Het wrijven met een schone vinger over het gevoelige tandvlees vinden kinderen vaak prettig. Dikwijls worden klachten en kwaaltjes van baby s, zoals darmstoornissen, slapeloosheid en huilen, toegeschreven aan het doorbreken van tanden en kiezen. Een echt verband tussen de doorbraak van tanden en kiezen en bovengenoemde symptomen is echter nog nooit bewezen. Speciale middelen tegen pijn bij doorbraak zijn meestal niet nodig. Vanaf twee jaar is het melkgebit compleet en bestaat uit twintig elementen. Het wisselen begint bij de meeste kinderen rond het vijfde/ zesde jaar en loopt door tot het elfde/twaalfde jaar. Het melkgebit wordt geleidelijk vervangen door het blijvend gebit. Melkelementen moeten minimaal zes jaar functioneren en sommige melktanden en kiezen langer. De eerste blijvende kies breekt door achter de laatste melkkies op ongeveer 6 jarige leeftijd. Het is zaak het kind zo vroeg mogelijk een goede mondhygiëne, gecombineerd met gezonde voeding, aan te leren omdat: een goede gewoonte aangeleerd op jonge leeftijd, zoals tandenpoetsen, meestal het hele leven blijft voortbestaan; een goede mondhygiëne en gezonde voeding cariës en dus tandheelkundige behandelingen voorkomt; goede verzorging van het melkgebit van belang is voor het blijvende gebit omdat een ernstig aangetast melk-gebit het blijvende gebit negatief kan beïnvloeden; een aangetast gebit en een slechte mondhygiëne een negatieve bacteriële voedingsbodem voor het hele lichaam kan zijn; wanneer een melkelement voortijdig verdwijnt, de doorbraak van het blijvende element stagneert; wanneer een melkelement voortijdig verdwijnt, de blijvende elementen met ruimteproblemen en/of een scheve stand te maken kunnen krijgen; 7

8 pas doorgebroken blijvende elementen kwetsbaar zijn en daarom extra verzorging nodig hebben. 2.2 Tanden poetsen Kinderen in de leeftijd van 0-4 jaar kunnen niet zelfstandig tandenpoetsen en zullen daardoor afhankelijk zijn van hun ouders/verzorgers. In principe moet er gepoetst worden vanaf het doorbreken van de eerste tand. Het beste kan gepoetst worden volgens de schrob-methode Schrob-methode De schrob-methode bestaat uit een korte, zachte, heen en weergaande beweging, op de overgang elementen/tandvlees. Daarnaast moeten ook de kauwvlakken van de molaren (kiezen) van het gebit. Het poetsen per kaak is het makkelijkst en omdat de binnenkant lastig te poetsen is, is het verstandig daar te beginnen. De aan te bevelen volgorde is dan: worden gepoetst. Als kinderen zelf gaan poetsen kunnen ze dit vanwege hun beperkte motoriek nog niet. Ze zullen hun ouders proberen te imiteren, de schrob-methode zal dan waarschijnlijk uitgevoerd worden, de kleine heen en weergaande beweging zal wat grover worden. Let op dat kinderen daardoor niet te hard gaan binnenkant onderkaak buitenkant onderkaak kauwvlakken onderkaak binnenkant bovenkaak buitenkant bovenkaak kauwvlakken bovenkaak poetsen. Bij een volledig melkgebit zal 2 minuten gepoetst moeten worden. Voor de optimale werking van de fluoride in de tandpasta is dit In verband met het lipbandje tussen de boventanden wordt aangeraden om de buitenkant vanaf de kiezen naar de voortanden te poetsen. wenselijk. Na het poetsen is het uitspugen van de tandpasta of spoelen met één slokje water voldoende, omdat anders te weinig fluoride in de mond achterblijft Aanleren Niet ieder kind zal tandenpoetsen leuk vinden. Het is het beste kinderen langzaam vertrouwd te maken met tandenpoetsen en het niet te Vaste volgorde Benadruk dat het poetsen volgens een vaste volgorde het meest zinvol is. Een vaste volgorde verkleint het risico van het vergeten van delen forceren. Ouders kunnen hun kinderen het beste aan het poetsen laten wennen door het kind zelf een borsteltje in de hand te geven en hem/haar daarop te laten kauwen. Hierna kan langzaam 8

9 met poetsen begonnen worden, het liefst gelijk met fluoridepeutertandpasta, maar als het kind dat niet lekker vindt kan in eerste instantie met water worden volstaan. Als ouders aangeven dat het poetsen nog steeds niet lukt, is het zinvol na te gaan wat daarvan de oorzaak is (te scherpe/te veel tandpasta, te harde/te grote borstel, te ruwe poetsmethode, enz.) Houding van de ouder Kinderen kunnen op verschillende manieren (na) gepoetst worden: liggend op de commode; de ouder kan (schuin)achter het kind gaan staan; het kind kan op schoot zitten bij de ouder; het kind kan op een stoel gaan zitten en de ouder achter de stoel om te poetsen. Adviezen: Laat kinderen nooit met een tandenborstel in de mond rondlopen. Oudere kinderen willen graag in de spiegel kijken tijdens het poetsen. Een spiegel op kindhoogte is hierbij een uitkomst. 2.3 Tandenborstel Belangrijke eigenschappen van tandenborstels voor 0-4 jarigen: kleine borstelkop (om alle elementen goed te kunnen bereiken) Wanneer poetsen Bij kinderen van 0 tot 2 jaar moet minimaal eenmaal per dag de tanden gepoetst worden met fluoridehoudende peutertandpasta. Vanaf de 2e verjaardag in ieder geval twee keer per dag; s ochtends na het ontbijt en s avonds voor het slapen gaan. Na het poetsen en voor zachte borstelharen (om beschadiging tandvlees te voorkomen). voor volwassenen goed te hanteren handvat (ouder/verzorger moet napoetsen). multi-tufted inplant borstelharen (veel tuftjes haren bij elkaar, geeft groot reinigend vermogen). het slapen gaan, mag in principe niets meer gegeten of gedronken worden. Uitzondering hierbij is water of thee zonder suiker. Als kinderen ouder worden zullen ze ook zelf hun tanden Voor baby s zijn hele kleine zachte tandenborsteltjes verkrijgbaar, voor peuters volstaan kleine kindertandenborstels. gaan poetsen. Adviseer ouders in ieder geval tot de leeftijd van 10 jaar na te poetsen. Een elektrische tandenborstel is bij 0-4 jarigen nog niet nodig. Het kan echter wel een uitkomst 9

10 zijn wanneer een kind tandenpoetsen niet leuk vindt. Het melkgebit is vrij gemakkelijk te poetsen met een gewone tandenborstel; elektrisch poetsen levert een beter resultaat op, maar veel jonge kinderen kunnen de trillingen van de elektrische tandenborstel als onprettig ervaren. Echter, sommige kinderen vinden de elektrische tandenborstel spannend en is het een stimulans om zelf te poetsen. Maar poets ook bij elektrisch poetsen, de tanden en kiezen van uw kind na. Gebruik een mild smakende peutertandpasta maar geen zoet smakende in verband met eventuele zoetgewenning. Uit onderzoek is gebleken dat kinderen die zoete peutertandpasta gebruiken moeilijk kunnen wennen aan een tandpasta die scherper smaakt. Daardoor blijven ze langer peutertandpasta gebruiken en krijgen zo dus te weinig fluoride. Adviseer een erwtje (½ cm) tandpasta omdat dat voldoende fluoride bevat en de smaak niet snel te scherp is. Om de fluoride in de mond zo lang mogelijk door te laten werken, is het aan te raden na het 2.4 Fluoridetandpasta Kinderen tot en met vier jaar kunnen het beste poetsen niet of nauwelijks te spoelen. Alleen uitspugen is voldoende. poetsen met een fluoride-peutertandpasta ( ppm fluoride). In peutertandpasta zit minder fluoride dan gewone tandpasta ( ppm fluoride) zodat bij het doorslikken geen schadelijke gevolgen kunnen optreden. Voor kinderen van 0 tot 1 jaar is het advies eenmaal per dag te poetsen met peuterpasta ( ppm fluoride). Voor kinderen van 2, 3 en 4 jaar wordt aangeraden tweemaal per dag met peutertandpasta te poetsen. Pas als kinderen goed spugen (en dus geen pasta meer doorslikken) kan overgegaan worden op junior tandpasta (5 tot12 jarigen) of gewone fluoridetandpasta. 2.5 Fluoride Het gebruik van fluoride vanaf jonge leeftijd heeft er in de afgelopen decennia voor gezorgd dat het aantal caviteiten (gaatjes) bij kinderen enorm is gedaald. Fluoride versterkt het glazuur waardoor de kans op cariës kleiner is. Fluoride kan het glazuur van tanden/kiezen op twee manieren versterken: van binnenuit via het bloed en van buitenaf via het speeksel in de mond. Door opname van fluoride in de bloedbaan (doorslikken tandpasta en tabletjes) wordt de fluoride al voor het doorbreken van de tand/kies in het glazuur ingebouwd. Aan deze werking Tandpasta Hoeveelheid per persoon Leeftijd Peutertandpasta ppm 0 5 jaar Juniortandpasta ppm 0 5 jaar Juniortandpasta ppm Jeugd vanaf 5 jaar Kindertandpasta ppm Jeugd vanaf 5 jaar Volwassenen fluoridetandpasta ppm Vanaf 6 jaar Tandpasta zonder fluoride Geen Speciale gevallen 10

11 werd tot voor kort veel belang gehecht, maar onlangs is gebleken dat deze werking enigszins is overschat. Als mensen niet regelmatig fluoride blijven gebruiken zal het effect van de werking via het bloed vrij snel teniet worden gedaan. Bij de werking van buitenaf komt wikkeling van cariës, kan de tandarts of mondhygiënist aanvullende fluoride-maatregelen adviseren, bijvoorbeeld fluoride-tabletjes, fluoride-spoelmiddel of een fluoride-applicatie. Het bovenstaande fluoride-advies is eenvoudig uit te voeren waardoor meer mensen het advies op kunnen en zullen volgen. de fluoride via het speeksel op de tanden en kiezen. Deze werking levert het grootste effect op. De effectiviteit van fluoride hangt af van een regelmatige toediening. Het huidige advies is zo aangepast dat alle kinderen voldoende fluoride krijgen d.m.v. tandenpoetsen met fluoridetandpasta. Fluoridetabletjes hoeven niet meer standaard te worden gebruikt en het percentage fluoride in fluoridepeutertandpasta is iets omhoog gebracht (van 250 naar ppm) waardoor jonge kinderen toch genoeg fluoride krijgen om het glazuur te versterken Overdosering Een dagelijks teveel aan fluoride kan een verkleuring en misvorming van het glazuur veroorzaken. Deze verkleuring varieert van witte vlekken (lichte overdosering) tot een donkerbruine verkleuring en misvorming van het glazuur (sterke overdosering). De kans op een dergelijke overdosering zal met het fluoride-advies veel kleiner zijn omdat bijna alle kinderen uitsluitend fluoride via de tandpasta toegediend zullen krijgen. Het is wel raadzaam alert te blijven op tandpasta-snoepers en kinderen die ondanks het advies toch nog fluoride-tabletjes gebruiken. Het is echter wel van groot belang om Fluoride-advies Het fluoride-basis-advies van het Ivoren Kruis luidt als volgt: 0 tot 2 jaar zodra de kinderen goed kunnen uitspugen (rond het vierde levensjaar) over te gaan op een tandpasta die voldoende fluoride bevat. Vanaf de doorbraak van de eerste tandjes tot Om een indruk te geven hoeveel fluoride in tandpasta zit volgt een kleine vergelijking: - 1 gram (= 1 cm) fluoride-peutertandpasta = 2-3 fluoride-tabletjes = 8-12 fluoridedruppeltjes - 1 gram (= 1 cm) volwassen fluoride-tandpasta = 4-6 fluo-ridetabletjes = fluoridedruppeltjes 2 jaar eenmaal per dag poetsen met fluoridepeutertandpasta ( ppm) 2 t/m 4 jaar Tweemaal per dag poetsen met fluoride-peutertandpasta ( ppm) 5 jaar en ouder Minimaal tweemaal per dag poetsen met gewone fluoride-tandpasta voor volwassenen of een tandpasta voor 5 tot 12 jarigen ( ppm). Bij mensen met een groot risico voor de ont- Bij het inslikken van grote hoeveelheden fluoride moeten snel maatregelen worden getrof- 11

12 fen, omdat de hoogste fluorideconcentraties in de bloedbaan na ongeveer een half uur worden bereikt. Bij peuters en kleuters wordt de grens voor het nemen van maatregelen gelegd bij een inname van ongeveer 25 mg fluoride. Deze hoeveelheid wordt bereikt door het innemen van 100 fluoridetabletjes of 25 gram fluoridetandpasta met 1000 ppm fluoride. Bij een overdosis tot 25 mg wordt geadviseerd om een kind veel melk of water te laten drinken om de uitscheiding van fluoride te bevorderen. Maatregelen die moeten worden genomen bij inname van 25 tot 50 mg fluoride zijn: het kind laten braken zo snel mogelijk na inname; het kind veel melk laten drinken om de fluoride-resorptie (-opname) te vertragen door de vorming van CaF2 in de maag; de urineproductie versterken door het kind veel melk of water te laten drinken, waardoor de kans op nierbeschadiging afneemt. 2.6 Voeding Lange tijd heeft men gedacht dat suiker en suikerrijke voedingsmiddelen de boosdoeners waren bij het ontstaan van cariës. Inmiddels is duidelijk geworden dat het niet zo zeer gaat om de hoeveelheid suikers maar om de frequentie waarin deze gebruikt worden. De Richtlijn Goede Voeding geeft aan dat naast de drie hoofdmaaltijden het aantal tussendoortjes dient te worden beperkt tot maximaal vier per dag, dus maximaal 7 eet/drinkmomenten in Bij inname van 5 mg fluoride per kg lichaamsgewicht wordt de zogenaamde Probably Toxic Dose (PTD) bereikt. De PTD voor éénjarige kinderen (gemiddeld 10 kg) ligt bij 50 mg fluoride (200 tabletjes), voor vijf- tot zesjarige kinderen (gemiddeld 20 kg) bij 100 mg fluoride (400 tabletjes). Bestaat het vermoeden dat een kind de PTD voor fluoride heeft ingeslikt dan is met spoed behandeling nodig: maatregelen nemen die ook noodzakelijk zijn bij inname van 25 tot 50 mg fluoride; direct naar het ziekenhuis waarbij onder andere de maag leeggepompt moet worden. totaal. Dit aantal eet/drinkmomenten is gebaseerd op het aantal zuurstoten dat een gebit, gemiddeld gesproken, aan kan. Op deze wijze wordt ook het suiker- en vet/zoutgebruik beperkt. Voor baby s gelden de volgende aanbevelingen: zoetgewenning kan het beste niet of zo laat mogelijk plaatsvinden: dus geen suiker aan de speen, bijvoeding niet extra zoet maken; liever een broodkorst of soepstengel dan een lange vinger; geef een zo gevarieerd mogelijk aanbod aan voeding; geef geen fles met inhoud (behalve water) mee naar bed. 12

13 Voor oudere kinderen geldt dat: het snoepen het beste tot één keer per dag kan worden beperkt; voor de overige tussendoortjes het beste een gezond alternatief kan worden bedacht zoals fruit, soepstengels, crackers, rauwkost, (karne)melk, suikervrije kauwgom of suikervrij snoepgoed (suiker is vervangen door zoetstoffen, met mate). het voor de hand te liggen, gebruik te maken van zoetjes in de thee of light-frisdrank in plaats van gewone frisdrank. Uiteraard zal dit vanwege de hoeveelheid calorieën wel schelen, maar niet wat betreft de zoetgewenning. Gebruik vervangende zoetstoffen met mate. Drinken met een rietje verkort het contact met het gebit. Laat een traktatie samenvallen met het drinken van melk, thee of andere dranken Adviezen ter preventie voor 0 4-jarigen: Gebruik maximaal 7 eet en/of drinkmomenten per dag. Dit zijn 3 hoofdmaaltijden en niet meer dan 4 tussendoortjes. De baby kan al vóór 4 maanden water leren drinken, niet als extra voeding maar als proeven. Af en toe een slokje, anders komt de borstvoeding in gevaar. Hierdoor leert een baby op zeer jonge leeftijd water te drinken waardoor minder zoete drankjes worden gebruikt. Zoetgewenning hou je niet helemaal tegen (baby s eerste voeding is al zoet; borst- en flesvoeding smaken zoet). Suikergebruik heeft minder prioriteit bij het voorkomen van tandbederf. Het aantal eetmomenten komt op de eerste plaats. Toch willen we voorkomen dat kinderen aan veel zoetigheid wennen ook met het oog op gewichtsbeheersing. Probeer een kind te wennen aan thee zonder suiker. Ook kan thee met een smaakje geadviseerd worden. Maak limonade van zeer weinig aanmaaklimonade of diksap (is net zo zuur en zoet als limonade of vruchtensap). Adviseer zoetstofgebruik niet actief. Ter voorkoming van tandbederf en overgewicht lijkt hierdoor blijft het slechts één eetmoment. Laat het traktatie moment ook samenvallen met het moment van het pauze hapje. Als u hoort dat de tandarts aangeeft zich zorgen te maken over erosie bij een kind, dan geldt het volgende advies: Iets zuurs gegeten of gedronken? Wacht een uur met tandenpoetsen of spoel het gebit meteen na met water of melk. Een uur wachten is noodzakelijk om de beschermende werking van het speeksel zijn werk te laten doen. Het zuur wordt juist in het gebit geschuurd als er direct gepoetst wordt. Melk heeft, zoals gezegd, een bufferende (neutraliserende) werking. Biedt het kind een zo gevarieerd mogelijke voeding aan. Als het zoete beleg vervangen wordt door hartig is dat verstandig; maar een broodmaaltijd veroorzaakt toch wel een zuurstoot. Dat is niet erg, zolang het één van de 7 eet- en/ of drinkmomenten is van die dag. Hartig beleg als kaas en vleeswaren bevatten veel zout en vet, waar we, in verband met gewichtsbeheersing en kans op hart- en vaatziekten, matig mee moeten zijn. Wat moet je dan wel op brood doen? Variëren 13

14 met zoet en mager beleg is daarom de oplossing! Denk ook eens aan (geprakt) fruit of pindakaas. geef geen fles met limonade aan uw kind tijdens het verblijf in de wandelwagen terwijl u winkelt. Dit kan namelijk veel drinkmomenten opleveren; Samenvattend: beperk om cariës te voorkomen het aantal drink/eetmomenten tot zeven per dag. Gebruik zo min mogelijk producten die suiker bevatten. indien s nachts een fles wordt meegegeven naar bed, mag de inhoud alleen water bevatten. Dus geen melk, vruchtensappen e.d. 2.7 Zuigflescariës Zuigflescariës is tandbederf dat kort na de doorbraak begint in de boventanden van de peuter, meestal op vlakken die normaal gesproken gaaf blijven, en zich vervolgens uitbreidt in volgorde van doorbraak van de gebitselementen. Zuigflescariës wordt veroorzaakt door een frequent en/of langdurig gebruik van de zuigfles met suikerbevattende inhoud. Om de mondgezondheid te bevorderen en daarmee op de langere termijn een bijdrage te leveren aan de preventie van cariës, zijn de GGD Midden Brabant (thans GGD Hart voor Brabant) en de Thuiszorg Thebe Midden Brabant gestart met het project Drinkbekers en Tandenborstels. Het betrof een aantal voorlichtingsmomenten tijdens reguliere bezoeken van ouders aan het consultatiebureau (CB) in het kader van het gebruik van een drinkbeker en tandenpoetsen. Er werden op verschillende momenten drinkbekers en tandenborstels uitgereikt in combinatie met informatie. De doelstellingen van het project waren: ouders stimuleren om vanaf ongeveer 9 maanden over te stappen van een zuigfles naar een drinkbeker en ouders stimuleren om vanaf het doorbreken van het eerste tandje minimaal 1 keer per dag te poetsen met fluoride-peutertandpasta. Uit de resultaten blijkt dat deze interventie zeker zin heeft en dat met name het uitreiken van een drinkbeker en/of tandenborstel, in combinatie met informatie, vaker leidt tot het gewenste Adviezen om zuigflescariës te voorkomen: vanaf de leeftijd van ongeveer 9 maanden de fles afbouwen en overgaan op het drinken uit een beker. Mocht het kind toch nog uit de fles drinken, laat de fles in een keer leegdrinken en neem de fles daarna weg; gedrag. Er is een aantal risicogroepen waarvan gebleken is dat zij minder vaak het gewenste gedrag uitvoert. De belangrijkste kernmerken van deze groepen: ouders met meerdere kinderen 14

15 ouders met een lage opleiding ouders met een uitkering ouders van allochtone afkomst ouders > 35, zij gebruiken minder vaak de drinkbeker. Voordelen van een speen boven duim- of vingerzuigen zijn: een fopspeen heeft een even slechte invloed op de stand van het gebit; maar: een fopspeen valt makkelijker af te leren dan duimen of vingerzuigen; Gebruik van drinkbekers met een deksel en de zogenaamde anti-lekbeker wordt afgeraden een fopspeen, mits goed onderhouden, is hygiënischer dan een duim of vinger. omdat het beter is om van zuigen naar gewoon drinken over te gaan. Het kind blijft anders zuigen en dat is nadelig voor de mondmotoriek en dus voor de spraak- taalontwikkeling. Bij een langdurig gebruik van de fopspeen kan de fopspeen dezelfde problemen in de mond veroorzaken als vinger- of duimzuigen (zie vinger- of duimzuigen). 2.8 Mondgewoonten Tot de mondgewoonten behoren o.a. het gebruik van fopspenen, vinger- of duimzuigen en mondademen. Er zijn verschillende soorten fopspenen verkrijgbaar. Voor de vorm van het gehemelte gaat de voorkeur uit naar een speen met een platte bovenkant en een knik. Belangrijk is om Fopspenen In het eerste levensjaar is zuigen van groot belang om aan de zuigbehoefte te voldoen. Zuigen gebeurt vooral tijdens het voeden van het kind. een fopspeen vóór het eerste levensjaar af te wennen. Echter, mocht het kind gaan duimen of vingerzuigen, is het beter de fopspeen weer te geven. Stopt het kind regelmatig de duim of vingertjes in de mond dan is de zuigbehoefte misschien nog niet voldoende bevredigd. Dit kan zijn bij het inslapen of vlak voor of na de voeding. Op zo n moment is het beter om een fopspeen te geven Vinger- of duimzuigen De behoefte tot duimen of vingerzuigen komt voort uit de zuigbehoefte in het eerste levensjaar. Langdurig duimen of vingerzuigen (en fopspeengebruik) kan een aantal problemen veroorzaken: een slechte stand van het gebit; spraakproblemen; mondademen; door langdurig duimen kunnen zowel de groei van de kaken als de vorm van het gebit negatief beïnvloed worden. Probeer een kind dat gaat duimen of vingerzuigen, te laten wennen aan een fopspeen. Het 15

16 afwennen van duimen of vingerzuigen gaat dikwijls moeizaam. Het is beter als het afwennen voor het wisselen van het melkgebit plaatsvindt. Adviseer de ouders/verzorgers om de duim/ vinger in ieder geval zachtjes uit de mond te trekken nadat het kind in slaap is gevallen. Zorg dat hierna de lippen worden gesloten (zachtjes tegen elkaar aandrukken). Het intensief zuigen Adviseer de ouders/verzorgers om s nachts de lippen van het kind zachtjes op elkaar te drukken zodat overgeschakeld moet worden op een neusademhaling. Vanaf het vierde levensjaar is het kind in staat actief mee te werken om het mondademen af te leren. Het ademen door de neus kan moeilijk geoefend worden als het kind neusverkouden is! op een potlood, doekje, lippen of wangen kunnen tevens negatieve invloeden hebben. Als het duimen niet af te leren is, kan de huisarts het kind verwijzen naar een logopediste voor het zgn. duimprogramma. 2.9 Medicijngebruik Veel medicijnen bevatten suiker en we moeten er dus rekening mee houden dat door medicijngebruik de zeven voedingsmomenten per dag overschreden kunnen worden. Daarom is het zeer sterk aan te bevelen de medicijnen, indien mogelijk, bij de maaltijd en/of vlak voor het tandenpoetsen te geven. Suiker zit in veel hoestdrankjes en drankjes tegen epilepsie, maagklachten en verstopping. Het buitenste laagje rond dragees bevat suiker en penicillinedrankjes staan vaak bol van suiker. Indien mogelijk is het altijd aan te raden een alternatief medicijn te zoeken dat geen suiker, maar zoetstof bevat. Vraag hiernaar bij de Mondademen apotheek. Mondademen is het ademen door de mond in plaats van door de neus. De gevolgen van het mondademen kunnen zijn: veel last van verkoudheid; onrustig slapen (droge keel); kwijlen; spraakproblemen; cariës; slordig eten; verandering van de stand van de tanden door slappe tong Tandartsbezoek Het juiste moment voor het eerste bezoek aan de tandarts is wanneer het kind de leeftijd van twee jaar bereikt. Het beste kunnen de kinderen op die leeftijd met de ouders/verzorgers meegaan tijdens een controlebezoek (liever niet bij behandelingen). Waarschijnlijk is er op deze leeftijd geen gaatje in het melkgebit te bespeuren, zodat er geen behandeling hoeft plaats te vinden. Maar door vroegtijdig voor controle naar 16

17 de tandarts te gaan kan het kind vertrouwd raken met de tandartspraktijk en de mensen die daar werken. Tevens kan met de ouders/verzorgers gesproken worden over de mondverzorging, fluoridegebruik en voeding/tussendoortjes. Van belang is dat de medewerkers van het consultatiebureau nagaan of het kind bij het bezoek aan het consultatiebureau op 2.11 Trauma Ongeveer 30% van de kinderen loopt een traumatische beschadiging van het melkgebit op. Ongeveer 80% van de beschadigingen ontstaat voor de vierde verjaardag en in 80% van de gevallen wordt slechts één melkelement beschadigd. Over het algemeen is dit de centrale boven incisief(snijtand). de leeftijd van 24 maanden al een tandarts heeft. Dit om er voor te waken dat kinderen te laat bij de tandarts komen Eerste hulp bij tandletsels van het melkgebit en blijvende gebit Een ongelukje met de tanden zit in een klein Tips voor de ouder/verzorger om een kind voor te bereiden op het eerste tandartsbezoek: Spreek met de tandarts af dat hij/zij de eerste keer alleen maar controle bij het kind doet; Vertel uw kind wat hij/zij van de controle kan verwachten. Wat voor het kind onbekend is e.d.; Als blijkt dat de tandarts de volgende keer een gaatje zal moeten vullen, bereidt het kind daar dan verstandig op voor. Merkt het kind later dat er ondanks uw geruststellende verklaring wel degelijk pijnlijke dingen plaatsvinden, dan verliest het zijn vertrouwen en hoekje. Na een val of stoot kunnen één of meerdere tanden beschadigd zijn. Een kind moet zo snel mogelijk naar de tandarts gaan als: de tand eruit is geslagen (adviseer deze mee te nemen naar de tandarts); de tand los zit of niet goed meer op zijn plaats zit; de tand pijn doet; de tand bloedt (niet het tandvlees, maar de tand zelf); er een grote snee in het tandvlees of aan de binnenzijde van de lip aanwezig is. zal in de toekomst veel meer opzien tegen de behandeling; Sommige ouders stellen cadeaus of extra s in het vooruitzicht als hun kind flink zal zijn. Maar dat werkt juist averechts: het kind voelt onmiddellijk aan dat er dan kennelijk toch iets engs staat te gebeuren; Kies bij voorkeur een tandarts die begrip heeft voor kinderen en die tactvol en rustig op hun onzekerheden inspeelt. Informeer naar een dienst voor jeugdtand-verzorging; Door beschadiging aan een melktand kan deze donker verkleuren, dit komt omdat de kleurstoffen van het bloed in het tandbeen trekken. Deze kleurstoffen laten de tand grijs/bruin verkleuren. Dat kan geen kwaad. Verschijnt er echter boven betreffende tand een klein geel pusbultje op het tandvlees, dan is de beschadigde tand ontstoken en zal die verwijderd moeten worden. De kinderen hebben echter geen pijn aan deze tand, maar wanneer deze ontstoken 17

18 tand blijft zitten, kan de onderliggende, blijvende tand beschadigd worden. niet is, lik of zuig de tand dan even schoon; stop een uitgevallen melktand nooit terug. Als een tand uit de mond is gevallen/geslagen mag deze nooit terug in de mond worden gestopt (bij een melkgebit)! Zie voor advies bij een uitgeslagen tand/kies van een blijvend gebit het protocol 4-18 jarigen. spoel de tand eventueel schoon in een bakje melk. Gebruik liever geen water. Als dat er Dit kan namelijk het blijvend gebit beschadigen; (dit in tegenstelling tot het blijvend gebit, zie protocol mondgezondheid 4-18 jaar). ga onmiddellijk naar de tandarts. Zij/hij zal, indien mogelijk, de tand terugplaatsen en spalken. Indien de tandarts niet aanwezig is ga dan direct naar het dichtstbijzijnde ziekenhuis of de EHBO-post. 3. Overzicht mondverzorgingsadviezen Op de volgende pagina s treft u een beknopt overzicht aan van de mondverzorgingsadviezen voor 0- tot 4-jarigen zoals beschreven in hoofdstuk 2. De adviezen zijn gerangschikt naar de leeftijd van de kinderen waarop zij het consultatiebureau bezoeken. De overzichten zijn niet alleen geschikt voor gebruik op o.a. het consultatiebureau maar ook toepasbaar in de tandartspraktijk. Dit overzicht is ook in geplastificeerde vorm naar de intermediairen van de 3 regio s gestuurd zodat deze eenvoudig in de praktijk te gebruiken is. 18

19 3.1 Overzicht mondverzorgingsadviezen 0- tot 4-jarigen Leeftijd Onderwerp Aandachtspunten 3, 4 en 5 maanden mondgewoonten fopspeen / duimen / vingerzuigen / mondademen baby al vóór 4 maanden laten wennen aan water drinken 5, 6 en 7 maanden doorbraak bijvoeding poetsen mondgewoonten 8-10 maanden voeding zuigfles poetsen mondgewoonten klachten niet altijd gevolg van doorbraak, veel laten kauwen, middeltjes tegen pijn weinig effectief, bijtring gevarieerd eten, geen suiker toevoegen, wennen aan smaken, geen zuigfles mee naar bed 1x per dag 2 minuten, babyborsteltje en fluoridepeutertandpasta ( ppm) fopspeen / duimen / vingerzuigen / mondademen gevarieerd eten, geen suiker toevoegen zuigfles afbouwen, drinken uit beker 1x per dag 2 minuten, babyborsteltje en fluoridepeutertandpasta ( ppm) fopspeen / duimen / vingerzuigen / mondademen 1 jaar, 1 jaar en 3 maanden, 1½ jaar 2 jaar, 3 jaar en 3 maanden, 3 jaar en 9 maanden voeding zuigfles poetsen mondgewoonten tandartsbezoek voeding zuigfles poetsen mondgewoonten tandartsbezoek gevarieerd eten, geen suiker toevoegen, maximaal 7 eet/drinkmomenten per dag zuigfles stoppen, drinken uit beker 1x per dag 2 minuten, peuterborsteltje of elektrische borstel en fluoride-peutertandpasta ( ppm) fopspeen afwennen / duimen / vingerzuigen / mondademen gevarieerd eten, geen suiker toevoegen, maximaal 7 eet/drinkmomenten per dag zuigfles stoppen, drinken uit beker 2x per dag 2 minuten, peuterborsteltje of elektrische borstel en fluoride-peutertandpasta ( ppm) fopspeen afwennen / duimen / vingerzuigen / mondademen/lipsluiting vanaf twee jaar kind meenemen naar de tandarts: halfjaarlijkse controle 19

20 4. Literatuur Kindertandheelkunde Redactie: dr J.G.A. Advokaar, dr W.J.H. Berendsen, dr M.F. van Grunsven, drs M. Hoff Bohn Stafleu Van Loghum ISBN losbladig Zuigflescariës, Wolf in schaapskleren Onder redactie van dr K.L. Weerheijm, m.m.v. dr J.S.J. Veerkamp, dr C.M. Keulen, dr W.E. van Amerongen, drs H.J.W. Wassenberg Bohn Stafleu van Loghum ISBN Preventieve tandheelkunde Onder redactie van dr C. van Loveren, dr G.A. van der Weijden Bohn Stafleu van Loghum, 2000 ISBN Katern fluoridenadvies Ivoren Kruis, september 2002 Ik breek door Gids voor het kindergebit Jaap Veerkamp, Frans Frankenmolen, Karin Weerheym Thoth-Bussum ISBN /Nugi Op deze site is het mogelijk op trefwoord tanden te zoeken. Een lijst met 16 leuke voorlees- en/of kijkboeken verschijnt. Deze zijn zeer geschikt voor bijvoorbeeld in de wachtkamer of leeshoek. Of kopieer deze link: trefwoord&ptekst=tanden&x=38&y=10) 20

21 5. Voorlichtingsmateriaal en achtergrondinformatie 5.1 Folders De volgende folders kunnen bij het Ivoren Kruis worden besteld via of via het adres: De meeste folders zijn tevens te downloaden via U kunt ook onder het kopje folders lezen de webversie van o.a. de volgende folders zien: - Een gezonde melkgebit tijdens de zwangerschap - Eten, drinken en een gezond gebit - elektrisch poetsen - Fluoride - Het melkgebit - Met uw kind naar de tandarts - Tanden poetsen met kinderen - Tanderosie, hoe voorkom je dat? - Tandletsel - Wachtkamerfolder: Je mond, fris & gezond! - Wachtkamerfolder: Voorkom tanderosie bij uw kind - Wisselen van melkgebit naar blijvend gebit Hier krijgt u via kinderopvang meer achtergrondinformatie over mondgezondheid of kopieer deze link: brabant.nl/client/1/?websiteid=1&contentid=3 588&hoofdid= Hier staat ook informatie over gezondheidsdossiers, folders, literatuurs en films. U klikt hiernaar toe via het kopje lichaam, hygiëne, mondgezondheid. Ook op vindt u via het kopje lichaam, hygiëne, mondgezondheid informatie over mondgezondheid. Op de site van NIGZ komt u via de zoekfunctie met het trefwoord een gezond melkgebit uit bij de productencatalogus, waar u de volgende producten kunt bestellen: - Een gezond melkgebit - Mondverzorging van 2 tot en met 4 jaar - Het melkgebit breekt door - Mondverzorging van 6 tot 24 maanden 5.2 Websites Het Ivoren Kruis (tel ), zie bovenstaande informatie Ivoren Kruis. Voedingscentrum (tel ) heeft diverse folders en brochures over gezonde - Zuigen en een gezond melkgebit - Mondverzorging van 0 tot 6 maanden U kunt ook deze link kopiëren: result&search=gezond+melkgebit voeding voor baby, peuter en kleuter. Het Farmacotherapeutisch Kompas Adviezen Advies over o.a. fluoride en preventie van erosieve gebitsslijtage kunt vinden op het 21

22 hierboven genoemde Ivoren Kruis (tel ), Veelgestelde vragen Ook voor veelgestelde vragen over mondhygiëne, kinderen, risico s, behandelingen kunt u tevens terecht bij het Ivoren Kruis (tel ), 22

23 Colofon Namens Het Regionaal Overleg Preventieve Jeugdtandzorg regio GGD Uitgever: GGD Hart voor Brabant Vormgeving/opmaak: de Code, s-hertogenbosch Redactie: R. van de Water, H. Heesmans, GVO-medewerkers Datum: s-hertogenbosch, 2010 GGD Hart voor Brabant Postbus 3166, 5203 DD s-hertogenbosch T (0900) (lokaal tarief) F (073) I