PROTOCOL BIJ OVERLIJDEN

Transcriptie

1 PROTOCOL BIJ OVERLIJDEN

2 Inhoudsopgave 2 Voorwoord 3 Hoofdstuk 1: Overlijden van een leerling 4 Hoofdstuk 2: Overlijden van een leerkracht 6 Hoofdstuk 3: Overlijden van een ouder, broer of zus van een leerling 8 Hoofdstuk 4: Overlijden van een personeelslid (denk aan conciërge, interieurverzorger, bestuurslid) 9 Hoofdstuk 5: Overlijden van ouders, kinderen of partner van een leerkracht 10 Hoofdstuk 6: Checklist in stappenplan 11 Hoofdstuk 7: Toelichting bij checklist in stappenplan 13 Hoofdstuk 8: Lessuggesties 20 Hoofdstuk 9: Literatuurlijst 29 Hoofdstuk 10: Cultuurverschillen 39 Hoofdstuk 11: Links en adressen 50 2

3 Voorwoord 3

4 Hoofdstuk 1: Overlijden van een leerling 1.1 Bericht komt binnen: mondeling, telefonisch, via post, advertentie of via officiële mededeling. 1.2 Als het bericht niet rechtstreeks van ouders, arts of politie komt, moet eerst gecontroleerd worden of de berichtgeving juist is. Dit doet de persoon die de mededeling het eerst heeft gehoord. 1.3 Degene die het bericht ontvangt, meldt dit aan de directie. De directie geeft het bericht door aan de groepsleerkracht, het voltallige team en het bestuur. In een weekend en/of vakantie worden ouders telefonisch op de hoogte gesteld. De groepsleerkracht geeft het bericht, naar keuze alleen of met de directeur/andere groepsleerkracht, door aan de groep en aan de klassenouder(s). Loopt er iets mis in de communicatie dan zorgt de persoon die het bericht heeft ontvangen voor het doorgeven van het bericht aan de desbetreffende personen. 1.4 Bij overlijden van een leerling op school, worden ouders direct geïnformeerd. Bij voorkeur door de directeur van de school. Wanneer ouders niet direct bereikbaar zijn, kan de hulp van de politie worden ingeroepen. 1.5 Bij overlijden van een leerling wordt een crisisteam geformeerd welke de begeleiding verder zal coördineren. Dit crisisteam bestaat uit: de directeur, leerkracht, IB'er en een vertegenwoordiger van de oudercommissie. 1.6 Dit crisisteam is verantwoordelijk voor: informatie naar de betrokkenen, organisatorische aanpassingen, opvang leerlingen en collega s, contacten met ouders, regelingen in verband met rouwbezoek en uitvaart, administratieve afwikkeling, nazorg aan de betrokkenen. Van dit crisisteam wordt een professionele opstelling verwacht. Belangrijk hierbij is: eigen gevoelens en gedachten tegenover de dood, de eigen betrokkenheid bij de overledene, eigen emoties etc. Als een groepsleerkracht en/of anderen problemen hebben met de professionele opstelling, kunnen ze de hulp inroepen van de GGD en/of collega s. 1.7 Het crisisteam zorgt voor een compleet beeld van het gebeuren en zorgt dat iedereen geïnformeerd wordt, te weten: personeel, klas, familie op school, ex klasgenoten, overige leerlingen, administratie, ouders, ouderraad, medezeggenschapsraad, bestuur, personen en instanties die mogelijk contact opnemen met de familie, zoals externe hulpverlening, leerplichtambtenaar, GGD. Het crisisteam maakt hier onderling afspraken over. 1.8 De leerlingen van de groep worden door de leerkracht(en) en evt. de ouders van het overleden kind geïnformeerd. 1.9 De directie informeert het bestuur over het gebeuren Kinderen die zich het overlijden van de klasgenoot erg aantrekken kunnen in overleg met de ouders van het kind naar huis Er volgt een klassengesprek waar iedereenzijn/haar emoties kwijt kan. 4

5 1.12 Kinderen krijgen de gelegenheid om de schok te verwerken. Dit kan d.m.v. opdrachten als: je mag huilen, tekenen, een gedichtje maken, knippen, plakken, (indien mogelijk) naar buiten gaan, praten of niets doen De leerkracht houdt de reacties van de kinderen goed in de gaten en maakt hier eventueel aantekeningen van Geef de gemaakte werkstukken een duidelijke plek: op de tafel waar het kind zat, een map voor de ouders etc Maak, na overleg met de ouders van het kind, een hoekje in de klas waar een foto staat, waar kinderen hun tekeningen kwijt kunnen en hun geschreven stukjes en waar een condoleance register ligt Het crisisteam bespreekt met de ouders van het overleden kind hun eventuele wensen voor de begrafenis/crematie In de regionale dagbladen wordt een rouwadvertentie geplaatst. Dit gebeurt door het bestuur in overleg met het crisisteam Afhankelijk van de leeftijd van de groep en de reactie van de groep zelf, gaan kinderen onder begeleiding van leerkrachten of onder begeleiding van de ouders naar de begrafenis/crematie Ouders kunnen besluiten ervan af te zien om de kinderen de begrafenis te laten bezoeken. In dat geval blijven deze kinderen thuis Elke dag na het overlijden wordt de dag begonnen met een moment van aandacht rondom het overleden kind. Dit gaat door zolang de behoefte er is. Kinderen van hogere groepen kunnen hun vragen in een vragendoos stoppen. Deze vragen worden tijdens de klassengesprekken behandeld Op de eerstvolgende verjaardag van het kind zal aandacht besteed worden aan het overleden kind. Een hele belangrijke stelregel is: Doe niet alsof de leerling nooit heeft bestaan. Vraag de ouders van de leerling waar ze behoefte aan hebben. Nodig ze uit bij belangrijke gebeurtenissen: musical, presentatie project etc. Besteed aandacht aan de verjaardag van het overleden kind. 5

6 Hoofdstuk 2: Overlijden van een leerkracht 2.1 Bericht komt binnen: mondeling, telefonisch, via post, advertentie of via officiële mededeling. 2.2 Als het bericht niet rechtstreeks van partner, arts of politie komt, moet eerst gecontroleerd worden of de berichtgeving juist is. Dit doet de persoon die de mededeling het eerst heeft gehoord. 2.3 Degene die het bericht ontvangt meldt dit aan de directie. De directie geeft het bericht door aan het voltallige team en het bestuur. 2.4 Bij overlijden van een leerkracht wordt een crisisteam geformeerd welke de begeleiding verder zal coördineren. Dit crisisteam bestaat uit: de directeur, een leerkracht, IB'er en een vertegenwoordiger van de oudercommissie. 2.5 Dit crisisteam is verantwoordelijk voor: informatie naar de betrokkenen, organisatorische aanpassingen, opvang leerlingen en collega s, contacten met ouders, regelingen in verband met rouwbezoek en uitvaart, administratieve afwikkeling, nazorg aan de betrokkenen. Van dit crisisteam wordt een professionele opstelling verwacht. Belangrijk hierbij is: eigen gevoelens en gedachten tegenover de dood, de eigen betrokkenheid bij de overledene, eigen emoties etc. Als een groepsleerkracht en/of anderen problemen hebben met de professionele opstelling, kunnen ze de hulp inroepen van de GGD en/of collega s. 2.6 Het crisisteam zorgt voor een compleet beeld van het gebeuren en zorgt dat iedereen geïnformeerd wordt die het zou moeten weten: personeel, klas, familie op school, ex klasgenoten, overige leerlingen, administratie, ouders, ouderraad, medezeggenschapsraad, bestuur, personen en instanties die mogelijk contact opnemen met de familie, zoals externe hulpverlening, leerplichtambtenaar, GGD. Het crisisteam maakt hier onderling afspraken over. 2.7 De leerlingen van de groep worden door de directeur en/of een leerkracht geïnformeerd. 2.8 Na de informatie wordt de mogelijkheid geboden het te verwerken door middel van een klassengesprek. Hierin kan iedereen zijn emoties van dat moment even kwijt. 2.9 Vervolgens is er een aangepast programma voor die dag. Bijvoorbeeld het maken van een tekening, het opschrijven van herinneringen, etc Kinderen die zich het overlijden van hun leerkracht erg aangetrokken hebben, kunnen in overleg met de ouders naar huis Afhankelijk van hoe de groep reageert, kan in de dagen erna telkens begonnen worden met een klassengesprek met daarin aandacht voor de overledene, reacties etc Zo spoedig mogelijk brengt het team of een delegatie een bezoekje aan de nabestaanden. 6

7 2.13 Er wordt op de school een hoekje gecreëerd met foto en condoleance register. Met de nabestaanden wordt gesproken over hun eventuele wensen m.b.t. de begrafenis/crematie In de regionale dagbladen wordt een rouwadvertentie geplaatst. Dit doet het bestuur in overleg met het crisisteam De klas van de overleden leerkracht gaat als groep onder begeleiding van de andere leerkrachten naar de begrafenis/crematie. Aan de ouders van de overige leerlingen wordt gevraagd hun leerlingen naar de rouwdienst te begeleiden De ouders kunnen er voor kiezen af te zien van het bijwonen van de begrafenis/crematie door hun kind. Deze kinderen blijven dan thuis Op de eerstvolgende schoolbijeenkomst wordt aan de overleden leerkracht gerefereerd De nabestaanden blijven door het team geïnformeerd en uitgenodigd worden over bijzondere gebeurtenissen en feestelijke bijeenkomsten. 7

8 Hoofdstuk 3: Overlijden van een ouder, broer of zus van een leerling 3.1 Bericht komt binnen: mondeling, telefonisch, via de post, advertentie of via een officiële mededeling. 3.2 Als een bericht niet vanuit de officiële instanties komt, moet eerst gecontroleerd worden of de berichtgeving juist is. Dit doet de persoon die als eerste de mededeling gehoord heeft. 3.3 Degene die het bericht ontvangt, meldt dit aan de directie en aan de groepsleerkracht. De groepsleerkracht geeft het door aan de groep en aan de klassenouder(s). 3.4 De directie neemt contact op met het schoolbestuur, welke zorg draagt voor een advertentie in de krant. 3.5 In de groep wordt in een kringgesprek gepraat over het overlijden van de ouder, broer of zus van een kind. Hier is ruimte om eventuele emoties te tonen. 3.6 De groepsleerkracht overlegt in het team wie naar de begrafenis/crematie gaan. In ieder geval een directielid en de groepsleerkracht. 3.7 Als het kind van de overleden ouder, broer of zus weer op school komt wordt hier uitgebreid aandacht aan besteed in een kringgesprek. Gesprekspunten kunnen zijn: Wat is er gebeurd? Wat is er veranderd? Hoe voel je je? Realiseer je dat een kind in een bijzondere positie komt: hij heeft iets heel ergs meegemaakt en komt op school in een uitzonderingspositie; het kind is immers meestal de enige die een overlijden van dichtbij heeft ervaren. Misschien heeft het kind niet de behoefte om er in de kring over te praten. Wees hier alert op. Geef het kind in ieder geval de tijd om het gebeuren op zijn/haar manier te verwerken. 3.8 Houd als groepsleerkracht contact met de overgebleven partner/ ouders over het gebeuren en de reacties van het kind. 8

9 Hoofdstuk 4: Overlijden van een personeelslid (denk aan conciërge, interieurverzorger, bestuurslid) 4.1 Bericht komt binnen: mondeling, telefonisch, via de post, advertentie of via een officiële mededeling. 4.2 Als een bericht niet vanuit de officiële instanties komt, moet eerst gecontroleerd worden of de berichtgeving juist is. Dir doet de persoon die de mededeling het eerst gehoord heeft. 4.3 Degene die het bericht ontvangt meldt dit aan de directie. 4.4 De directie geeft het bericht door aan het voltallige team. 4.5 De groepsleerkrachten vertellen het gebeuren in de groep. 4.6 In een kringgesprek wordt er over gesproken. 4.7 De directie neemt contact op met het bestuur. 4.8 Het bestuur plaatst een advertentie in het regionale dagblad in overleg met de directie. 4.9 In het team worden afspraken gemaakt wie naar de begrafenis/crematie gaat en hoe Er wordt met de overgebleven partner/familie contact gezocht en gesproken over de wensen rondom de begrafenis/crematie Directie en een of meerdere teamleden zullen een bezoekje brengen aan de overgebleven partner/familie. 9

10 Hoofdstuk 5: Overlijden van ouders, partner of kinderen van een leerkracht 5.1 Bericht komt binnen: mondeling, telefonisch, via de post, advertentie of via een officiële mededeling. 5.2 Als een bericht niet vanuit de officiële instanties komt, moet eerst gecontroleerd worden of de berichtgeving juist is. Dit doet de persoon die de mededeling het eerst gehoord heeft. 5.3 Degene die het bericht ontvangt meldt dit aan de directie. 5.4 De directie geeft het bericht door aan het voltallige team. 5.5 De leerkracht geeft zelf aan of hij/zij wilt dat leerkrachten en anderen op de begrafenis/crematie aanwezig zijn. 5.6 Belangrijk is om voor de leerkracht een aanspreekpunt op school te hebben. Dit moet iemand zijn waar de leerkracht een goede band mee heeft. De leerkracht moet zelf deze behoefte voelen. 5.7 Er wordt een kaart gestuurd naar de leerkracht. 5.8 Er wordt een bezoekje gebracht aan de leerkracht door een delegatie van het team. 5.9 In geval van overlijden van de kinderen of partner van de leerkracht wordt een advertentie geplaatst in het regionaal dagblad namens de school. 10

11 Hoofdstuk 6: Checklist in stappenplan Onderstaande checlist in stappenplan is te gebruiken bij een overlijden van een leerling, leerkracht of ander persoon zoals genoemd in voorgaande hoofdstukken. Er is uitgegaan van een plotseling overlijden. Indien een leerling, leerkracht of ander persoon is overleden na een (langdurige) ziekte zijn er wellicht punten die overgeslagen kunnen worden. De uitgebreide toelichting bij de stappen is beschreven in hoofdstuk 7. Stap 1: Eerste reactie o Kun je het bericht zelf aan? o Bericht verifiëren. o Indien het ongeval op school is gebeurd; ouders, familie inlichten. o Crisisteam vormen van directeur, leerkracht, IB'er en een vertegenwoordiger van de oudercommissie. Stap 2: Duidelijkheid krijgen o Wie is er overleden? o Wat is er precies gebeurd? o Waar, wanneer en hoe is het gebeurd? o Zijn er broers of zussen op school en in welke groep? o Contact opnemen met de familie. o Welke informatie mag van de familie bekend worden gemaakt? o Welke andere wensen liggen er bij de familie? o Eventueel contact opnemen met aan school verbonden geestelijke Stap 3: Informeren leerkrachten, leerlingen en andere betrokkenen o Collega s informeren (liefst als team), overblijf, conciërge en interieurverzorger. o Bestuur informeren o Niet alleen de getroffen groep maar de hele school informeren. Bij melding van het sterfgeval in de vakantie of aan het begin van het weekend bepalen of/hoe de groep geïnformeerd moet worden door de groepsleerkracht of de directeur. o Ouders van de leerlingen (brief) o Afwezige leerlingen informeren (gymzaal, schoolreisje, ziekte) o Ouders die hun kind brengen en/of halen informeren. o Administratie/ouderraad en anderen die contact zouden kunnen zoeken met de overledene. Stap 4: Aangepast rooster o Geplande activiteit (feesten) uitstellen. o Is er toestemming gevraagd van Rijksinspectie, Rayonmanager, bestuur? Stap 5: Verwerkingsproces op school o Opvang getroffen groep, neem er de tijd voor. 11

12 o Verwerkingsopdrachten (zie lessuggesties) o Emoties bespreken o Plannen uitwerken herdenkingsbijeenkomst/begrafenis/crematie o Kinderen voorbereiden op datgene dat komen gaat. o Creëren van een herdenkingsplek/ruimte. o Opletten dat leerkrachten die de kinderen opvangen hun eigen emoties kunnen verwerken o Advertentie, bloemen Stap 6: Hulp van buiten af (indien gewenst) o Heeft de school behoefte aan meer begeleiding? o Ouderavond beleggen. Stap 7: Terugkijken en evalueren o Het is belangrijk terug te kijken op de gebeurtenis en de gang van zaken te evalueren o Evalueren met de betrokken familie o Eventueel deelnemen aan een cursus Verdriet en Rouw. 12

13 Hoofdstuk 7: Toelichting bij checklist bij stappenplan Bij onderstaande toelichting is uitgegaan van een sterfgeval van een leerling op school. De toelichting is uiteraard goed te lezen en te gebruiken bij het overlijden van een leerkracht of ander persoon. Stap 1: Eerste reactie Kun je het zelf aan? Als je als leerkracht direct te maken krijgt met een sterfgeval in de groep komt dat hard aan. En misschien wel zó hard, dat je er zelf niet of moeilijk mee om kunt gaan. Maar er zit wel een hele groep op je te wachten. Als je dichtklapt moet je even een moment voor jezelf nemen, maar je hebt ook een verantwoordelijkheid naar je groep toe. Het is normaal om te huilen, ook, of misschien wel juist, voor je groep. Als je leerlingen zien dat jij als volwassene verdriet hebt zal het voor hen ook gemakkelijker zijn zich te uiten. Bericht verifiëren Als het bericht bij een kind vandaan komt kan het zijn dat het een opgeblazen vingertussen-de-deur-verhaal is. We weten allemaal hoe verhalen bij kinderen een eigen leven kunnen gaan leiden. Controleer dus het verhaal op juistheid. Indien het ongeval op school is gebeurd: ouders, familie inlichten Als het kind is overleden ten gevolge van een ongeluk of gebeurtenis op school moeten natuurlijk de ouders zo snel mogelijk ingelicht worden. Spreek wel eerst af wie welke taken op zich neemt! Crisisteam vormen van directeur, leerkracht, IB'er en een vertegenwoordiger van de oudercommissie De samenstelling van het crisisteam hangt af van de situatie. De eigen leerkracht van het getroffen kind kan in het team plaats nemen, maar er kan ook voor worden gekozen deze persoon juist vrij te houden in verband met alles wat er op hem/haar af zal komen binnen de groep. Er kan eventueel een andere leerkracht binnen het team worden opgenomen die een goede band heeft met de familie of ervaring heeft met een dergelijke situatie. Het crisisteam moet zo snel mogelijk bij elkaar komen, de agenda's op elkaar afstemmen en ervoor zorgen de komende dagen beschikbaar te zijn voor onderling beraad. Het is belangrijk om goed af te spreken wie welke taken op zich zal nemen en wie de eindverantwoordelijkheid draagt (zal in de meeste gevallen de directeur zijn). Van het crisisteam wordt een zekere professionaliteit verwacht, vandaar dat het van belang is om goed stil te staan bij de eigen gevoelens en gedachten bij de dood en de betrokkenheid bij de overledene. Vanuit het crisisteam kan ook een gedachtewisseling over het thema "dood" binnen het team aangezwengeld worden waarin plaats is voor de eigen emoties met betrekking tot het onderwerp. Indien nodig kan hierbij de hulp van een deskundige 13

14 ingeroepen worden (bijvoorbeeld via SBD, schoolverpleegkundige, schoolarts, OBD of GGD) Stap 2 Duidelijkheid zien te krijgen In zijn algemeenheid kun je zeggen dat het belangrijk is dat je snel alle informatie op een rijtje hebt. Er komen vragen en het is prettig als die vragen beantwoord kunnen worden. Er moet voorkomen worden dat er half ware verhaaltjes de rondte gaan doen die dan achteraf weer rechtgezet moeten worden. Waar het zinnig is worden de punten nog kort toegelicht. Wie is er overleden? Wat is er precies gebeurd? Hoe is het kind overleden? Is er sprake geweest van een ongeluk? Zo ja; waren daar nog andere kinderen van school of ouders bij betrokken of getuige van? Deze kinderen moeten dan natuurlijk extra opgevangen worden. Waar, wanneer en hoe is het gebeurd? Zijn er broers of zussen op school en in welke groep? Ook aan deze kinderen moet extra aandacht besteed worden. Laat ze zelf bepalen welke leerkracht hun aanspreekpunt wordt. Dit hoeft natuurlijk niet persé de eigen leerkracht te zijn maar kan ook een leerkracht van een voorgaand jaar zijn waarmee het kind een speciale band heeft. Maak duidelijk dat de kinderen altijd bij deze persoon terecht kunnen. Contact opnemen met de familie Stel één contactpersoon aan die contact onderhoud met de familie. Deze persoon moet snel, het liefst dezelfde dag nog, contact opnemen met de familie. Vraag eerst telefonisch of het gelegen komt. Bij het eerste bezoek gaat het voornamelijk om het uitwisselen van gevoelens. Luisteren is hierbij belangrijker dan spreken. Voor school is het echter toch belangrijk om een aantal zaken met de familie door te nemen. - Wanneer is de begrafenis of crematie? - Wordt de aanwezigheid van (een afvaardiging van) leerlingen en/of leerkrachten door de familie op prijs gesteld? - Als aanwezigheid op prijs wordt gesteld; wordt een activiteit vanuit school tijdens de begrafenis of crematie dan ook op prijs gesteld (eventueel in een vervolggesprek vragen. Denk hierbij aan het meegeven van brieven of tekeningen van de groep, het voorlezen van een gedicht o.i.d.) - Is er ook gelegenheid tot afscheid nemen en condoleren op een tijdstip voorafgaand aan de begrafenis of crematie? Welke informatie mag van de familie bekend worden gemaakt? 14

15 Er zijn gevallen denkbaar waarbij de familie misschien niet wil dat alle omstandigheden omtrent het overlijden bekend worden. Welke andere wensen liggen er bij de familie? Stel jezelf bij het gesprek vooral ook open voor eventuele ideeën en suggesties van de familie. Vraag er specifiek naar. Eventueel contact opnemen met aan school verbonden geestelijke Als de school verbonden is aan een parochie, een gemeente of een andere religieuze instelling kan er in dit stadium contact worden opgenomen met de betreffende geestelijke over de viering en de rol van school daarin. Het is handig om dit vroeg te doen, als er van school uit bepaalde activiteiten kunnen worden ontplooid vergt dat enige voorbereiding. Bovendien kan de geestelijke ook een rol spelen in het verwerkingsproces op school. Stap 3: Informeren van leerkrachten, leerlingen en andere betrokkenen Collega s informeren (liefst als team), overblijf en conciërge Zo snel mogelijk na ontvangst van het bericht moet het team worden geïnformeerd. Het is goed om elkaar als team te zien en te spreken voordat de kinderen komen. Op deze manier is er ruimte om vragen te stellen, de eigen emoties een plaats te geven en om een gezamenlijk plan van aanpak op te stellen. Ook de mensen van de overblijf krijgen natuurlijk te maken met de emoties van de kinderen, net zoals de conciërge. Ook zij moeten in een vroeg stadium worden ingelicht om zich hierop voor te kunnen bereiden. Bestuur informeren Het bestuur van de school moet geïnformeerd worden en van verdere ontwikkelingen op de hoogte gehouden worden. Niet alleen de getroffen groep maar de hele school informeren (Bij melding van het sterfgeval in de vakantie of aan het begin van het weekend bepalen of de groep geïnformeerd moet worden door de groepsleerkracht of de directeur) De getroffen klas moet direct aan het begin van de dag geïnformeerd worden. Schoolleiding of crisisteam zorgt ervoor dat de leerkrachten en het overige personeel ingelicht worden en dat de leerlingen persoonlijk worden ingelicht. Dit kan klassikaal of voor de gehele school in een gezamenlijke ruimte. Ouders van de leerlingen Er moet worden besloten hoe de ouders van de leerlingen in de getroffen groep / alle ouders geïnformeerd worden. Dit kan per brief of via een ouderavond. 15

16 Afwezige leerlingen informeren Denk vooral ook aan de groep(en) die in de gymzaal zijn of bijvoorbeeld op excursie en aan individuele leerlingen die door ziekte afwezig zijn. Ook zij dienen geïnformeerd te worden. Ouders die hun kind brengen en/of halen informeren Om te voorkomen dat brengende en halende ouders aan de poort geconfronteerd worden met het schokkende nieuws zou het goed zijn te proberen deze groep ouders te inventariseren en vooraf op de hoogte te stellen van de situatie. In de praktijk zal de tijd hiervoor overigens vaak ontbreken... Administratie/ouderraad en anderen die contact zouden kunnen zoeken met de overledene Het is uitermate pijnlijk om post te ontvangen voor een overleden familielid. Daarom is het zaak die instanties die namens de school post versturen zo snel mogelijk op de hoogte te stellen. Er kan ook worden gedacht aan bijvoorbeeld de schoolarts / wijkverpleegkundige, schoolbladen en schoolmelk. Stap 4: Aangepast rooster Geplande activiteit (feesten) uitstellen. Het behoeft waarschijnlijk verder geen uitleg maar het is wel iets waar je tijdig aan moet denken in verband met het afzeggen van mensen en/of het annuleren van bestellingen. Het is niet gepast, en zeker niet in de ogen van de kinderen, om tijdens de periode voor en vlak na de uitvaart tijd te besteden aan festiviteiten als een vossejacht, Sinterklaasfeest of carnaval. Om te voorkomen dat er op de afgesproken datum toch opeens mensen voor de deur staan zul je tijdig moeten annuleren. Is er toestemming gevraagd van Rijksinspectie, Rayonmanager, bestuur? Als de school in verband met de uitvaart een dag(deel) dicht gaat is er toestemming nodig van de rijksinspectie. Ingrijpende roosterwijzigingen mogen formeel alleen uitgevoerd worden na overleg met de Rayonmanager danwel het schoolbestuur. Stap 5: Het verwerkingsproces op school Opvang getroffen groep, neem er de tijd voor Het nieuws zal een schok teweeg brengen in de getroffen groep. Neem er alle tijd voor om erover te spreken. Er kunnen allerlei vragen, verhalen en opmerkingen bij de kinderen naar boven komen. Zorg ervoor dat ze zich ook veilig voelen om zich te uiten. Schrik niet van de praktische instelling van veel kinderen. Ze kunnen met vragen komen als; 'Hoe warm wordt zo'n oven nou als ze hem cremeren?' Voor een volwassen kan zo'n vraag cru overkomen maar als een kind ermee komt verwacht hij wel antwoord. 16

17 Verwerkingsopdrachten (zie ook lessuggesties) Gooi het programma voor deze week in de prullenbak en pas het aan aan de omstandigheden! De groep kun je het beste in de kring informeren waarna je er gezamenlijk over kunt praten. Emoties bespreken Tijdens het kringgesprek en daarna zul je ongetwijfeld merken dat er kinderen zijn waarbij de klap wel extra hard aankomt. Probeer met deze kinderen nog apart, individueel of in een klein groepje, over de gebeurtenissen te praten en uit te vinden waar hun heftige emotie vandaan komt. Erkenning en het vinden van een luisterend oor is voor deze kinderen op dit moment het belangrijkste. In een later stadium kan het zinvol zijn nogmaals met ze te praten en zo mogelijk ook de ouders hierbij te betrekken. Plannen uitwerken herdenkingsbijeenkomst/begrafenis/crematie Binnen het team moet na overleg met de nabestaanden worden besproken wat de rol van de school zal zijn voorafgaand en tijdens de uitvaart. Organiseert de school zelf een bijeenkomst? Zo ja; Hoe ziet die eruit? Wie doet wat? Wanneer vindt deze bijeenkomst plaats? etceterra. Wat zijn de plannen voor de uitvaart? Bespreek de verschillende opties goed en verdeel de taken. Denk eraan om alles ook op papier te zetten want niet iedereen zal er met zijn hoofd helemaal bij zijn. Kinderen voorbereiden op datgene dat komen gaat Hoe zal de dag eruit zien? Laat je vooraf goed informeren door de (contactpersoon van de) ouders! Bekijk eventueel het hoofdstuk cultuurverschillen voor de meest gebruikelijke rituelen. Laat de kinderen ook praten over hun ervaringen en eventuele angsten. Als de groep in de mogelijkheid wordt gesteld om tijdens de uitvaart iets te doen kunnen de opties hiervoor in de groep worden besproken. Is er iemand die durft een gedicht voor te dragen? Maken we een brief of iets anders voor op de kist? Creëren van een herdenkingsplek/ruimte Als er op school de mogelijkheid is om een ruimte te reserveren voor herdenking en bezinning is dat mooi. De kinderen kunnen zich hier even terugtrekken om tot rust te komen en hun gedachten op een rijtje te zetten. Mogelijk is er een collega vrij te roosteren om voor de kinderen beschikbaar te zijn voor een individueel gesprek. In deze ruimte kan er ook een herdenkingstafeltje worden neergezet waarop de klasgenootjes bij de foto van het overleden kind voorwerpen kunnen neerzetten die hen doet denken aan hem/haar. Deze tafel kan in een later stadium in de groep of voor de klas in de gang worden neergezet. Opletten dat leerkrachten die de kinderen opvangen hun eigen emoties kunnen verwerken 17

18 Het is vrij eenvoudig jezelf te verliezen als je druk bezig bent met het opvangen van anderen. Let daarom op je collega's (en hoop dat zij op jou letten) om af en toe even wat druk van de schouders te nemen of open te staan voor een goed gesprek. Wees zuinig op jezelf! Advertentie, bloemen Er kan een advertentie geplaatst worden namens de school en/of groep. Overleg met de nabestaanden over welke krant. Als er een advertentie namens de groep wordt geplaatst is het een goed idee om hier binnen de groep over te praten en gezamenlijk een advertentie op te stellen. Ook bloemen moeten besteld worden. De tekst op het lint kan eventueel ook door de groep bedacht worden. Informeer vooraf naar de voorwaarden voor deze tekst (meestal is er een maximaal aantal tekens). Zowel voor de advertentie als voor de bloemen is het raadzaam vooraf vast te stellen waar de rekening naartoe moet (oudercommissie, ouders van de groep, bestuur of school) en wat het budget is. Stap 6: Hulp van buiten af (indien gewenst) Heeft de school behoefte aan meer begeleiding? Een dergelijke ingrijpende gebeurtenis kan z'n sporen nalaten. Sommige sporen kunnen zelf 'gewist' worden, voor andere is externe hulp nodig. Wees in ieder geval alert op de signalen bij de leerlingen; - plotselinge gedragsveranderingen - absenties - concentratiestoornissen/ -problemen - stemmingswisselingen - angstige dromen/ bedplassen - toespelingen op zelfdoding - 'wilde verhalen' - zondebok verschijnselen - schuldvragen Deze signalen kunnen soms pas na geruime tijd optreden, zowel bij leerlingen als bij collega's en ouders. Blijf dus alert! Om hiermee om te gaan is het raadzaam de hulp in te roepen van de schoolarts of de jeugdverpleegkundige van de GGD. Zij zijn prima in staat de hulpvraag te analyseren en te bepalen of de school zelf in staat is hiermee om te gaan of dat er meer begeleiding van bijvoorbeeld RIAGG, Buro Slachtofferhulp of de Onderwijsbegeleidingsdienst gewenst is. Ouderavond beleggen Voor ouders is het prettig om over de gebeurtenissen te praten. Zij hebben vaak veel vragen over hoe goed te reageren op hun kind en hebben ook behoefte aan het uitwisselen van ervaringen met andere ouders. Een dergelijke ouderavond kan heel goed in samenwerking met GGD of RIAGG georganiseerd worden. Stap 7:Terugkijken en evalueren 18

19 Het is belangrijk terug te kijken op de gebeurtenis en de gang van zaken te evalueren. Het evalueren van de gebeurtenissen en de manier waarop daarmee is omgegaan kan het best eerst binnen het team gebeuren. Hoe heeft een ieder de afgelopen periode ervaren? Zijn er zaken gebeurd die misschien anders hadden gemoeten? Moet er een wijziging in het protocol worden gemaakt naar aanleiding van de ervaringen / moet er nu eindelijk een protocol worden gemaakt voor als iets dergelijks nog eens gebeurt bij ons op school? Er moet rekening mee worden gehouden dat de school aandacht zal moeten blijven besteden aan de naweeën van deze gebeurtenis. Ook als je er als school goed op bent ingesprongen en meteen ruimte hebt gegeven voor het gesprek en het praten over het verdriet, kan het zo zijn dat er kinderen rondlopen met onverwerkte gevoelens. Blijf dus alert! Evalueren met de betrokken familie Naar aanleiding van de teamevaluatie kan het crisisteam contact opnemen met de directe nabestaanden. Hoe hebben zij de steun en de aanpak van school ervaren? Hebben zij nog opmerkingen of aanvullingen voor een volgende keer? Verwerk ook de uit dit gesprek opgedane gegevens in het protocol. Eventueel deelnemen aan een cursus Verdriet en Rouw Je weet pas hoe je op een dergelijke dramatische gebeurtenis reageert als je er mee te maken krijgt. Alle goede bedoelingen ten spijt kan het zomaar zijn dat je op het moment suprème volledig bent dichtgeklapt. De ervaring van een eerste sterfgeval kan je sterken voor een eventuele volgende keer, maar een goede cursus of workshop volgen kan nooit kwaad. Is er vanuit het team behoefte aan zo'n cursus; neem dan contact op met bijvoorbeeld de GGD of het mobiele team. Zij hebben meer informatie over de mogelijkheden. 19

20 Hoofdstuk 8: Lessuggesties 8.1 Lessuggesties voor de eerste week na bericht overlijden Kringgesprek (alle groepen) Voorbereiding - inwinnen van informatie. Materiaal - geen. Kern - de beste manier om te beginnen is met een kringgesprek. In het eerste kringgesprek kun je de kinderen goed informeren over wat er is gebeurd. Hierop zullen de nodige reacties volgen. Geef hier voldoende ruimte aan en let goed op. Zorg ervoor dat je een goed beeld krijgt van de individuele reacties van de kinderen. Mogelijk zal het eerste kringgesprek een aanleiding vormen om op een later moment nog met een klein groepje of met een kind apart te praten. Kinderen kunnen in eerste instantie soms verrassend zakelijk reageren. Ze kunnen met allerlei technische vragen komen over de crematie of het afleggen. Wees daarop voorbereid en schrik er niet van. Dit eerste kringgesprek kan ook gebruikt worden om gezamenlijk te praten over de uitvaart en als de groep daarbij aanwezig mag zijn of er kinderen zijn die daarbij een activiteit willen ontplooien (toespraak, gedicht, stukje voorlezen, iets muzikaals). Ook kan er gesproken worden over een groepsactiviteit als het schrijven van een brief of het maken van een tekening voor de overledene. Het werkt altijd beter als de ideeën bij de kinderen zelf vandaan (lijken te) komen. Het maken van een tekening (alle groepen) Voorbereiding - overleggen met nabestaanden of er iets mag worden meegegeven met de kist / eventueel het uitkiezen van een prentenboek. Materiaal - papier, verf/kleurpotloden/wasco/houtskool etc. Kern - In overleg met de nabestaanden kan er een tekening gemaakt worden die met de kist mee gaat. Deze tekening kan individueel of in groepjes gemaakt worden, er kan gekozen worden voor een vrije opdracht, een specifieke opdracht (teken iets dat zij/hij mooi of leuk vond) of er kan worden gewerkt naar aanleiding van een verhaal of een prentenboek. Knutselen (alle groepen) Voorbereiding - eventueel verzamelen van beeldmateriaal over specifieke hobby/voorkeur overledene Materiaal - verzamelen divers knutselmateriaal/ mee laten nemen persoonlijk voorwerp / verzamelen lucifersdoosjes. Kern - Als er sprake is van een specifieke hobby of voorkeur van de overledene zou er iets geknutseld kunnen worden dat met dat onderwerp te maken heeft voor de begrafenis of het graf. Een ander idee is om iedereen iets persoonlijks te laten meenemen, iets heel kleins (bijvoorbeeld een steentje uit de tuin, een geluksmuntje) en voor dat persoonlijke voorwerpje een doosje te maken/versieren. Van deze kleine doosjes kan dan een ketting gemaakt worden die symbool staat voor de eeuwige band met de groep. 20