Ton Metselaar. Een samenwerkingsproject van zorg en onderwijs
|
|
- Stijn van Dongen
- 8 jaren geleden
- Aantal bezoeken:
Transcriptie
1 Inside 4-99 Van de natuur leren in een aangepaste omgeving: De belevingstuin Een samenwerkingsproject van zorg en onderwijs Ton Metselaar 1. Knorrende vlonders en waterfluiten Vanaf 1997 heeft, binnen de zorginstelling De Blauwe Kamer en de onderwijsinstelling Convergo, de werkgroep 'Belevingstuin' gewerkt aan de ontwikkeling van een tuin speciaal voor kinderen met een visuele en verstandelijke handicap. Uitgangspunt daarbij was dat er een tuin zou komen, zodanig ingericht dat iedere bezoeker door het aanbod van zintuigprikkels spontaan op verkenning zou gaan in een uitdagende buitenruimte: de belevingstuin. De belangrijkste randvoorwaarden waren hierbij duidelijkheid, veiligheid en toegankelijkheid, terwijl er ook aandacht moest zijn voor de ondersteuning van de zelfstandige mobiliteit. Nu, drie 20 jaar later, is deze wel heel bijzondere tuin gerealiseerd. Vele onderdelen in de tuin zijn in onderling samenspel bedacht, bijeengezocht, ontwikkeld en uitgevoerd. Naast dingen om te voelen is er gedacht aan alle andere zintuigen. Zo zijn er een aantal natuurlijke en spontane geluidsbronnen, maar er zijn ook een aantal voorwerpen en onderdelen die geluid maken op het moment dat een kind of bewoner er iets mee doet. Alle elementen in de tuin vinden in hun aard en oorsprong hun relatie met de natuur. De beplanting is gebaseerd op een natuurgerichte, ecologische benadering waarbij de diversiteit van soorten en het aanbod zijn afgestemd op de gehandicapte bezoeker. Hierbij zijn geur, kleur, vorm, smaak en tast van belang. 2. Zintuigeilanden De bezoeker van de tuin wordt over een halfverhard pad langs diverse zintuigeilanden geleid. Het pad, met een 'honingraat' ondergrond voor de drainage, is toegankelijk voor rolstoelen. Langs het pad loopt een gidslijn van dik sisal-touw om de route te markeren. De 'eilanden' liggen als open cirkels in een rijke be-
2 Inside 4-99 groeiïng van bomen struiken en planten. Tot op heden zijn de volgende zintuigeilanden gerealiseerd: Het reliefterras Met behulp van verschillende natuurlijke materialen zijn er een aantal bodemstructuren aangelegd. Zo is er een schelpenbak, een kiezelpad en een vloer met boomschors. Al luisterend, tastend en ruikend zijn de verschillen duidelijk merkbaar. Het voel- en testterras Hier ligt de nadruk op het onderzoeken van verschillende materialen met de handen; grof en fijn, zacht en hard, nat en droog, koud en warm. Het auditief terras Tussen compartimenten van een bamboescherm worden diverse elementen samengebracht die geluid maken. Zo is er een 'druipgrot', een zwerfkei met metalen stroken die als xylofoon gebruikt kan worden en een zaadwiel dat het geluid van regen nabootst. Het geur- en smaakterras Dit plein wordt omgeven door geurende planten als munt en lavendel. Midden op het plein staat een nostalgisch afdak met een 'geurorgel'; door de toetsen met de handen te beroeren komen geuren van bijv. drop en sinaasappelen vrij. 21 z l De waterpartij Voor kinderen werkt water als een magneet. Op het eind van de tuin, die in totaal zo'n 1300m` beslaat, ligt een vijver. Uiteraard
3 voorzien van een hek, biedt deze vijver bij uitstek elementen om kinderen te prikkelen. Zo is er een beweegbare brug, waarvan de stabiliteit instelbaar is. Met name hier ervaar je hoe het is om visueel gehandicapt te zijn. Kinderen en bewoners moeten veel angst overwinnen om de, in onze ogen, nauwelijks bewegende brug te passeren. 'Mees, hou jij hem even vast?', zegt een jongen die, op handen en voeten, het obstakel neemt. Heel leuk is de waterbak, waar het opgepompte water als een soort filmlaag naar beneden stroomt. Hier kan je heerlijk spetteren en de stroom van het water beïnvloeden. In de vijver staan 'waterfluiten' die je met een druk op de knop in werking kunt stellen. Hoewel ze voor de meeste kinderen niet zichtbaar zijn, zitten ze er toch in goudvissen! Ons idee van een vertrouwde omgeving zit soms dieper dan het creeëren van een omgeving voor de visueel gehandicapte medemens! Met de handen op de rug. Gijs van Gemert (1993*) heeft met betrekking tot de opvoeding van verstandelijk gehandicapten al eens aangegeven dat het de kunst is om in de begeleiding 'de handen op de rug te houden'. Het plezierige van de belevingstuin is, datje dit principe letterlijk kunt, zelfs moet uitvoeren. Als begeleider heb je de neiging kinderen langs alle 'attracties' te voeren. Maar dat is nou juist niet de bedoeling. Laat ze maar gaan. Al hebben ze alleen maar oog ( of oor en neus) voor de waterbak of het geurorgel; het kind bepaalt zelf frequentie en intensiteit. Het is belangrijk om niet de kinderen af te remmen, maar jezelf in te tomen! Juist in een wereld waarin zaken snel, dynamisch en vluchtig gaan, biedt een belevingstuin de mogelijkheid tot rust en verstilling. En dat geldt niet alleen voor de kinderen. 3. Veiligheid versus uitdaging In de begeleiding van visueel gehandicapten is er altijd het spanningsveld tussen: hoe maak ik de omgeving zo veilig mogelijk en hoe zorg ik voor een omgeving die uitdagend genoeg is. Zelf wel eens geblinddoekt geweest? Ik kan U uit eigen ervaring melden dat je daar erg onzeker en passief van wordt. Je kijkt wel uit, voor je het weet struikel je over lage objecten of stoot' J 'e hoofd tegen een paal. Maar als je niks onderneemt, kom je ook nergens! Het
4 is boeiend te zien, dat dit spanningsveld ook terugkomt in het gebruik van de belevingstuin. Zo heeft het hoveniersbedrijf recent alle losse materialen (bladeren, eikels etc.) met een bladblazer verwijderd. Enerzijds geldt hier een esthetisch uitgangspunt: 'een tuin dient er verzorgd bij te liggen; schoon en overzichtelijk'. Bovendien geldt de begrijpelijke angst dat kinderen kunnen uitglijden over glibberige materialen. Maar... natte bladeren en opgehoopte eikels horen nu eenmaal bij de herfst. Het is juist de kunst om kinderen verantwoord te laten ervaren dat ze voorzichtig moeten zijn in deze tijd van het jaar! Te vroeg geopend In juni 1999 is de belevingstuin officieel geopend door Sap de Aardwortel uit het land van Ooit ('Ik ben Sap, een aardwortel jawel...) De tuin zal echter pas over een jaar op haar ecologische hoogtepunt zijn. Vaste planten zullen de slag aangaan met 'onkruiden' om hun bestaansrecht te verzekeren. Reeds nu is er de neiging om onkruid te wieden, want het oog wil ook wat! De tuinarchitect drukt ons echter op het hart de natuur zo veel mogelijk haar eigen gang te laten gaan. Vrijwel alle zintuigelementen zijn inmiddels geplaatst. Er is nog een optie voor een laatste terras. De gedachten gaan uit om dit terras uit te bouwen tot 'kunstterras'. We willen kunstenaars uitnodigen buitenobjecten te bedenken die bijv. lekker voelen (hout, keramiek), geluid maken, lekker zitten etc. 4. Goede raad is duur! Aan collega's die een soortgelijke tuin willen aanleggen, wil ik een aantal overwegingen meegeven. De aanleg van deze tuin is gerealiseerd door professionals. Een werkgroep bestaande uit enthousiaste medewerkers van beide instellingen heeft veel invloed gehad op de vormgeving en uitvoering. Hun kennis van de doelgroep was onontbeerlijk, maar ook hun visie op het gebruik van materialen, toegankelijkheid, veiligheid etc. Desalniettemin is de hulp ingeroepen van een tuinarchitect en een hoveniersbedrijf. Ook voor de technische objecten hebben we een beroep gedaan op een deskundige. Dit alles neemt niet weg dat instellingen veel zaken in eigen beheer kunnen doen. Het echte werk begint echter pas na de opening. Zorg voor een (vrijwillige) beheerder en sluit
5 een meerjarencontract af met het hoveniersbedrijf. Veel van dit soort projecten raken in de versukkeling omdat bezielende pioniers na verloop van tijd vertrekken. M.a.w.: laat de tuin niet afhankelijk zijn van personen! Leg de verantwoordelijkheid en zorg voor de tuin zo breed mogelijk weg in de organisatie. Laat niet alleen de doelgroep profiteren van de tuin, maar stel ook anderen in de gelegenheid om de tuin te bezoeken. In Breda heeft een vierdejaars Pabo-student de opdracht gekregen een lesbrief te ontwikkelen voor het jonge kind van de basisschool. Het mes snijdt zo aan twee kanten: jonge kinderen leren hun zintuigen te gebruiken, èn er is een mogelijkheid om gehandicapte en niet-gehandicapte kinderen elkaars wereld te laten verkennen. Integratie begint tenslotte aan de basis. Y".F y En tenslotte, de financiering. De tuin zoals wij die gerealiseerd hebben, kost geld, heel veel geld. Overbodig om te stellen dat we niet bij onze ministeries (VWS en OC&W) hoefden aan te kloppen. Je zult dus op zoek moeten naar een andere geldstroom, met name die van de fondsen. Dit kost veel tijd en energie, maar mijn ervaring is dat als je met een goed plan komt er veel mogelijk is in Nederland. Vergeet je sponsors niet na de opening. Blijf ze informeren over het wel en wee van je tuin. Succes!! Ton Metselaar, Namens de werkgroep Belevingstuin Breda.
6 De Belevingstuin is gemaakt in opdracht van Convergo Onderwijsinstelling Breda en De Blauwe Kamer Breda. Beide instellingen zijn werkzaam op het gebied van zorg en onderwijs aan mensen met een visuele en verstandelijke handicap. Adres: Galderseweg 65, 4836 AC Breda, tel. Convergo , tel. De Blauwe Kamer Ontwerp: Bureau Aangepast Groen Groesbeek, Herman Berteler. Kunstobjecten: Acoustic Art Haarlem, Huub van der Laan. Realisatie: Hoveniersbedrijf Van Ginkel Veenendaal. Literatuurverwijzing: Gijs van Gemert. }^ 'Aangeleerde hulpeloosheid'. Tijdschrift De Klik, november
Thema Zintuigen. BSO in 2 nature Bushraft activiteit. www.in2nature.eu info@in2nature.eu. stichting in2nature. www.in2nature.eu info@in2nature.
BSO in 2 nature Bushraft activiteit www..eu info@.eu Thema Zintuigen www..eu info@.eu Johan en Sandra Van der Wielen Verbindingsweg 22 3921DM Elst (ut) 0318-471974 Triodos: 390288675 KvK: 30264584 Inleiding
Nadere informatieAanwijzing: Lees de verhalen op de borden boven de kist goed; er staan aanwijzingen op. Kijk goed in de kist. Valt je daar iets bijzonders op?
Ondergronds Opdrachten groepen 5, 6 en 7 In Ondergronds gaan kinderen aan de slag als een echte archeoloog. Ondergronds is een reconstructie van een archeologische opgraving. De leerlingen werken met echte
Nadere informatieExpeditie Boswachterscode
Boswachterscode Ontdek jij je zesde zintuig? Kinderen tussen de 7 en 10 jaar opgelet! Zet je zintuigen op scherp. Volg het spoor van Benno Buitenpret. Speciaal voor jou heeft hij zijn persoonlijke en buitengewoon
Nadere informatieIk heb een nieuw horloge, zegt papa. Kijk.
Prent 1 Sst, ik hoor iets! Prent 1. Sst, ik hoor iets! Said en Jamal zitten aan tafel te eten. Samen met papa en mama. Ik heb een nieuw horloge, zegt papa. Kijk. Papa laat het horloge zien. Het is een
Nadere informatieTekst: Annemarie Görts Foto s: Noël van Mierlo
Natuurlijke wellnesstuin De privétuin van tuinontwerper Noël van Mierlo - een natuurlijk ogende stadstuin - werd in 2010 gekozen tot Tuin van het Jaar. Bij zijn bedrijf in Deurne ligt een al even indrukwekkend
Nadere informatieInhoud. Woord vooraf 7. Het allereerste begin 9. Oervaders 19. Israël als moeder 57. Wijsheid voor ouders en kinderen 83. Koninklijke vaders 113
Inhoud Woord vooraf 7 Het allereerste begin 9 Oervaders 19 Israël als moeder 57 Wijsheid voor ouders en kinderen 83 Koninklijke vaders 113 Profetische opvoedkunde 145 Kinderen in zijn koninkrijk 177 Leerling
Nadere informatieaffirmaties voor een gelukshuis
affirmaties voor een gelukshuis affirmeer de verkoop van je huidige huis affirmeer de aankoop van je droomhuis Edith Hagenaar Affirmeren Weet je niet wat affirmaties zijn? Lees dan dit artikel: http://www.palaysia.com/affirmatie/index.html#aff
Nadere informatieDe Geldboom! Iets voor jou?
De Geldboom! Iets voor jou? http://www.mijntuingeheim.nl De geldboom is onderweg. Beste tuinliefhebber, Zou jij dat ook niet willen zo n boom waar je af en toe wat uit kunt plukken? Ik ben er al een tijd
Nadere informatieNatuur doet je goed. Natuurbeleving met cliënten. Training voor begeleiders van: ouderen, mensen met dementie, mensen met een (meervoudige) beperking
Natuur doet je goed Natuurbeleving met cliënten Training voor begeleiders van: ouderen, mensen met dementie, mensen met een (meervoudige) beperking Op naar buiten Frisse buitenlucht en beweging is gezond
Nadere informatieKorte handleiding TypeWorld 1
Korte handleiding TypeWorld 1 WELKOM BIJ TYPEWORLD KORTE HANDLEIDING VOOR LEERLINGEN Lees dit document goed door om meer te weten te komen over TypeWorld en vergeet niet bij Meer informatie te kijken als
Nadere informatieOpdrachtkaarten Herfst
Zandspoor Opdrachtkaarten Herfst Zandspoor Opdrachtkaarten Herfst Je gaat in het duingebied onderzoek doen naar allerlei dingen die met zand te maken hebben. De materialen die daarvoor nodig zijn, zitten
Nadere informatieStellingen en normering leerlingvragenlijst
Stellingen en normering leerlingvragenlijst Expertsysteem ZIEN! voor het primair onderwijs 2.0 juli 2012 ZIEN! is een product van, in samenwerking met ParnasSys ZIEN!PO leerlingvragenlijst 2.0 Stellingen
Nadere informatieHet is herfst in de poppenkast. door Nellie de Kok
Het is herfst in de poppenkast door Nellie de Kok 1 Het is herfst in de poppenkast door Nellie de Kok Samenvatting Jan en Katrijn gaan naar het bos om spullen te zoeken voor de herfsttafel. Als Jan in
Nadere informatieHet was mijn idee om een straatje om mijn bloementuin te maken en ik heb er aardig lang over gedaan. Maar nu is hij eindelijk klaar.
Het was mijn idee om een straatje om mijn bloementuin te maken en ik heb er aardig lang over gedaan. Maar nu is hij eindelijk klaar. Er staat nu ook een nieuw tuinplan 2013 bij. Ik ben ook met houtsnippers
Nadere informatieCharles den Tex VERDWIJNING
Charles den Tex VERDWIJNING 3 Klikketik-tik-tik Het is halftwaalf s ochtends. Marja vouwt een hemd. En kijkt om zich heen. Even staat ze op haar tenen. Zo kan ze over de kledingrekken kijken. Die rekken
Nadere informatieOpdrachten thema. Veluwe
en thema Schema groepjes en opdrachten bij vorm 2: elke opdracht vaste begeleider Groepje 1: spechten Groepje 2: muizen Groepje 3: vossen Groepje 4: eekhoorns Groepje 5: egels Kleine beestjes + voedselketens
Nadere informatieGAVE Kerk: werkblad Bijbelklassen en Spoorzoekers
Onze gemeentevisie GAVE Kerk: werkblad Bijbelklassen en Spoorzoekers Wij zijn gemeente van Jezus Christus die hem leren kennen, volgen en verkondigen. G K V - V Thematekst met gebaren: Sleutelvers: God
Nadere informatielandbouw en natuurlijke omgeving groene ruimte CSPE BB
Examen VMBO-BB 2013 gedurende 240 minuten landbouw en natuurlijke omgeving groene ruimte CSPE BB Naam kandidaat Kandidaatnummer Bij dit examen horen digitale bestanden. Dit examen bestaat uit 8 opdrachten.
Nadere informatieBoventallig? Pech. Of toch niet?
Boventallig? Pech. Of toch niet? Op pad met onze Wandelcoach Tineke Franssen Harriët (37, foto) werkt drie jaar bij het Ministerie van Binnenlandse Zaken. Eerst als projectleider ICT. Maar de verantwoordelijkheid
Nadere informatieOnderwijs, zorg en dienstverlening voor mensen met een visuele en andere beperking
Onderwijs, zorg en dienstverlening voor mensen met een visuele en andere beperking Gewoon als het kan, bijzonder waar nodig Onze dochter heeft een verstandelijke beperking. Wij denken dat zij ook slecht
Nadere informatieDAMstenen voor het dagelijks LEVEN
Voorwoord Verschijnt september 2013 DAMstenen voor het dagelijks LEVEN Allerdaagse overdenkingen voor het dagelijks leven Daar ligt het dan. Een boekje met dagelijkse overdenkingen. Noem het maar tegeltjeswijsheden.
Nadere informatieMODULE #6 DREAMBOARD PROCES
MODULE #6 DREAMBOARD PROCES Welkom bij het 90 dagen mindset coachings programma. Dit programma heeft de potentie om jouw leven compleet te veranderen de komende 90 dagen. Daarin is het belangrijk dat je
Nadere informatieLiturgie voor de scholendienst 2015
Liturgie voor de scholendienst 2015 Kerk van de Nazarener & Christelijke Basisschool De Vliet Klaaswaal Zondag 1 februari Thema: Bestaat God (eigenlijk wel)? Welkomstwoord Uitleg over de kerk Kinderopwekking
Nadere informatieLesbrief. Voetstappen Kader Abdolah
Lesbrief Voetstappen Kader Abdolah Doe meer met Leeslicht! Bij een aantal boeken in de serie Leeslicht kunt u een gratis lesbrief downloaden van www.eenvoudigcommuniceren.nl. In deze lesbrief staan vragen,
Nadere informatieZonder dieet lekkerder in je vel!
Zonder dieet lekkerder in je vel! Vijf vragen en vijf stappen om te ontdekken hoe je jouw eetpatroon kunt veranderen en succesvol kunt afvallen. Overgewicht neemt ernstige vormen aan, veel volwassenen
Nadere informatieNieuwsbrief CliëntAanZet
Nummer 4 Mei 2014 Van de redactie Kort nieuws Hallo, Hier weer een nieuwe nieuwsbrief CliëntAanZet. Heb je een leuk idee voor deze nieuwsbrief? Of wil je misschien zelf iets schrijven? Stuur een bericht
Nadere informatieHet Groot en Bijzonder Verdriet Doe Boek
Het Groot en Bijzonder Verdriet Doe Boek De enige officiële training voor Troostbeesten. Lilian Kars, 1999 Illustraties: Rainer Harman Niets uit deze uitgave mag op enige wijze worden gebruikt of gedupliceerd
Nadere informatieMeer succes met je website
Meer succes met je website Hoeveel geld heb jij geïnvesteerd in je website? Misschien wel honderden of duizenden euro s in de hoop nieuwe klanten te krijgen. Toch levert je website (bijna) niets op Herkenbaar?
Nadere informatieEn rijke mensen werken niet. Die kunnen de hele dag doen wat ze leuk vinden.
Warm in Verona Romeo loopt een beetje rond. Dat doet hij bijna elke dag. Hij vindt het leuk om door het stadje te lopen. Door de kleine straatjes. Langs de rivier waar de meisjes de was doen. En over de
Nadere informatieWaarom zijn er ongelukkige mensen?
Eerste Communieproject 8 Waarom zijn er ongelukkige mensen? De mensen doen niet wat God wil Je hebt gezien wat geluk is. Als mensen van jou houden, word je gelukkig. Niet iedereen is gelukkig. Als andere
Nadere informatieSDWNIEUWS. > En nog meer! Informatie voor cliënten, ouders en cliëntvertegenwoordigers september 2011
SDWNIEUWS Informatie voor cliënten, ouders en cliëntvertegenwoordigers september 2011 MET BELANGRIJKE INFORMATIE VOOR JOU, LEES DIT BLAD GOED! Veranderingen in zorg en veiligheid Sneller antwoord op jouw
Nadere informatieGELOOFSVRAGEN EN LEVENSVRAGEN
WAAROM??? DAAROM!!! Soms sta je met je mond vol tanden, wanneer je kind je met een vraag overvalt. "Waarom zijn de bomen groen?", "Waarom regent het vandaag?" Waarom... waarom..., steeds weer waarom. De
Nadere informatieSoms ben ik eens boos, en soms wel eens verdrietig, af en toe eens bang, en heel vaak ook wel blij.
Lied: Ik ben ik (bij thema 1: ik ben mezelf) (nr. 1 en 2 op de CD) : Weet ik wie ik ben? Ja, ik weet wie ik ben. Weet ik wie ik ben? Ja, ik weet wie ik ben. Ik heb een mooie naam, van achter en vooraan.
Nadere informatieIvonne Bressers: Dank je wel. Rob Kleijs: Ivon, Kun je nog eens uitleggen wat het Usher Syndroom is?
100 Col 's beklimmen in 40 dagen met een totale afstand van 4100 kilometer. Eddy Driessen uit Arnhem wil die tocht gaan afleggen en dat doet hij voor zijn plezier maar ook voor het goede doel. Namelijk
Nadere informatiePaniek aanvallen & Hyperventilatie Oorzaken
Paniek aanvallen & Hyperventilatie Oorzaken Hooikoorts welke geen standaard klachten geeft, kan oorzaak zijn van hyperventilatie aanvallen, het lijkt er nml enorm veel op. Dus reageer je niet met niesbuien,
Nadere informatieAuditieve oefeningen bij het thema: Mijn huis
Auditieve oefeningen bij het thema: Mijn huis Boek van de week: 1; Een huis bouwen 2;De bouwvakker 3; Op de bouwplaats 4; Een hol voor mol Verhaalbegrip: Bij elk boek stel ik de volgende vragen: Wat staat
Nadere informatieKwaliteitshandboek. onderhoud openbare ruimte
Kwaliteitshandboek onderhoud openbare ruimte 2014 Voorwoord De openbare ruimte is een verzamelnaam voor plekken die we allemaal gebruiken. Bijvoorbeeld straten, parken, pleinen en voet- en fietspaden.
Nadere informatieSociale/pedagogische vragenlijst
Bijlage 1 Sociale/pedagogische vragenlijst voor ouders en begeleiders van mensen met een matige tot (zeer) ernstige verstandelijke beperking, al dan niet in combinatie met een lichamelijke beperking 1
Nadere informatieJe bent jong en je wilt wat!
Je bent jong en je wilt wat! Logisch, je voelt je geen sukkel. Je bent jong, je zit vol energie en je wilt eruit halen wat er uit dit leven te halen valt. Plezier maken, feesten en doen waar je zin in
Nadere informatieNatuurTechniek-leerpad voor groep 5-6
NatuurTechniek-leerpad voor groep 5-6 Algemeen: Werkwijze: Tussenpost: Doelstelling: Het leerpad heeft vragen en opdrachten over zeer verschillende onderwerpen Afhankelijk van de beschikbare tijd, omstandigheden
Nadere informatie4 Denken. in het park een keer gebeten door een hond. Als Kim een hond ziet wil ze hem graag aaien. Als
4 Denken In dit hoofdstuk vertellen we hoe jij om kan gaan met je gedachten. Veel gedachten maak je zelf. Ze bepalen hoe jij je voelt. We geven tips hoe jij jouw gedachten en gevoelens zelf kunt sturen.
Nadere informatieWatersport voor gehandicapten. Samen maken wij het mogelijk
Watersport voor gehandicapten Samen maken wij het mogelijk Iedereen kan watersporten! Kunt u ook zo genieten van de wind in de zeilen, het golvende water tegen de boeg en de zon op het gezicht? Zeilen
Nadere informatieLaten we beginnen! Wat betekenen de kleuren: Wel. Wel maar voorzichtig. Niet
Oké: In deze wijzer leer je hoe je een pony moet poetsen en opzadelen. Voor het poetsen geld dat je eerst de rosborstel dan de harde borstel dan de zachte borstel gebruikt om het lichaam van je pony te
Nadere informatieTuin van Heden.nu 1 Mag ik zijn wie ik ben? Van In 5
Tuin van Heden.nu 1 Mag ik zijn wie ik ben? Van In 5 5 Tuin van Heden.nu 1 Mag ik zijn wie ik ben? Van In 6 Zacheüs (1) Het is erg druk in de stad vandaag. Iedereen loopt op straat. Zacheüs wurmt zich
Nadere informatie4-7 jaar Scharrelavontuur. 4-7 jaar Scharrelavontuur. Sterke geuren. Aardegeuren. Pluk een blaadje van een plantje.
Sterke geuren Pluk een blaadje van een plantje. Wrijf erover met je vingers, en verkreukel het blaadje een beetje. Ruik nu eens. Laat elkaar je blaadje ruiken. Waar ruikt het naar? Aardegeuren Ga op de
Nadere informatie2. Maak met de 4 buizen een vierkant op de grond. Dit is het zoekraam.
Opdracht 1. Gebruik je ogen goed. In het bos kun je van alles ontdekken! Komen er onder de bomen verschillende soorten insecten en of bodemdiertjes voor? Het beste bos 1. Materiaal tas 1: zoekraam, 1 schepje,
Nadere informatieinformatiepakketje voor leerlingen van de basisschool
informatiepakketje voor leerlingen van de basisschool Spreekbeurt voor een huis Leuk dat je dit pakketje van onze website hebt gedownload! Ga je een spreekbeurt houden over het werk van Wereldfoundation?
Nadere informatieJONG HOEZO ANDERS?! EN HOOGGEVOELIG. Informatie, oefeningen en tips voor hooggevoelige jongeren
Ellen van den Ende in samenwerking met Mariëtte Verschure JONG EN HOOGGEVOELIG HOEZO ANDERS?! Informatie, oefeningen en tips voor hooggevoelige jongeren Uitgeverij Akasha Inhoud Hooggevoelig, hoezo anders?!
Nadere informatie1 Actief in de natuur. Bodemgespuis en kriebeldiertjes
Bodemgespuis en kriebeldiertjes Overal vind je kriebeldiertjes, als je maar goed kijkt. Zullen we eens samen gaan kijken of er hier ook diertjes zijn? Als je een diertje gevonden hebt, mag je roepen. Dan
Nadere informatieJohanna Kruit. Gedichten, geïnspireerd door bomen. Geheimen
1 Gedichten, geïnspireerd door bomen Geheimen In het donker huizen bomen die overdag gewoner zijn. Wij slaan de bochten van een pad mee om en gaan, ontkomen aan het licht af op geheimen.kleine geluiden
Nadere informatieAuditieve oefeningen herfst. Hakken en plakken
Auditieve oefeningen herfst Hakken en plakken (hak de woorden in stukken, laat de kinderen het hele woord zeggen) eek-hoorn vlie-gen-zwam ka-stan-jes pad-den-stoel ka-bou-ter beu-ken-noot e-gel spin-nen
Nadere informatieLesbrieven met Prijsvragen
Lesbrieven met Prijsvragen Ontdekken van Techniek - aandacht voor milieu & energie Aan de slag met het ontwerpen van nieuwe producten? Ontwerpen met Sketch Up 9 e TECHNIEKDAG ONDERWIJS SALLAND Vrijdag
Nadere informatieVan Vliet Bedrijven. Waddinxveen
Van Vliet Bedrijven Waddinxveen Echte (groen)expertise onder één dak Contactpersonen Bij Van Vliet Bedrijven heeft elk bedrijfsonderdeel zijn eigen contactpersoon. Voor passend en kwalitatief advies bent
Nadere informatieGratis online training. Show up & Shine! Voel je weer licht, vol plezier, energiek en in balans.
Gratis online training Show up & Shine! Voel je weer licht, vol plezier, energiek en in balans. Show up & Shine Welkom bij deze online training. In 3 delen neem ik je mee op reis naar een lichtere manier
Nadere informatieGoede zorg & ondersteuning
Goede zorg & ondersteuning voor ouderen met een verstandelijke beperking voor familie en vertegenwoordigers, cliëntenraden, begeleiders Mensen worden steeds ouder. Ook mensen met een verstandelijke beperking
Nadere informatieHoe bent u bij Little People terecht gekomen?
Resultaten enquête Little People Hoe bent u bij Little People terecht gekomen? Via internet Via kennissen/vrienden/bekenden Anders nl. 33% 24% 43% Anders nl. Via directeur Paesacker Advertentie krant Via
Nadere informatieHeer, U kent mij als geen ander U weet of ik zit of sta en U kent ook mijn gedachten voordat ik iets zeggen ga
Hieronder staan de teksten van nieuwe liedjes, zodat jullie ze thuis ook kunnen oefenen: 'k Heb Jezus nodig heel mijn leven 'k Heb Jezus nodig, heel mijn leven. 'k Heb Jezus nodig, dag aan dag, in m'n
Nadere informatieDit is een digitale voorbeeldversie van de opdrachten voor de leerlingen. Mail naar kiesvaardig@lerenkiezen.nl voor de originele versie.
Dit is een digitale voorbeeldversie van de opdrachten voor de leerlingen. Mail naar kiesvaardig@lerenkiezen.nl voor de originele versie. Via dit mailadres kunt u ook informatie aanvragen over de docentenhandleiding
Nadere informatieBINNENSUIS Jehudi van Dijk
BINNENSUIS Jehudi van Dijk Op het toneel staat een vrouw. Ze draagt gewone kleren en ze heeft een horloge om. Ook staat er een stoel en een prullenbak en ligt er een pluisje op de grond. Ik denk altijs
Nadere informatie7-12 jaar Scharrelavontuur. 7-12 jaar Scharrelavontuur
Geluiden Wees 1 minuut helemaal stil. Luister naar de geluiden om je heen. Hoeveel geluiden heb je gehoord? Welke geluiden heb je herkend? Je eigen geur maken Verzamel verschillende soorten blaadjes, mos,
Nadere informatieAfval Anne en de Sorteerbrigade
Afval Anne en de Sorteerbrigade Verhaal ontwikkeld voor educatieproject Afval groep 3 School en Cultuur Veenendaal 2014 Geschreven door: Sanne Heymann Tekeningen door: Sjoerd Kreijns Dit is Afval Anne.
Nadere informatieLestip 'De avonturen van Kapitein Onderbroek'
Lestip 'De avonturen van Kapitein Onderbroek' Over het boek 'Mijn wraak zal zoet zijn!', dacht meneer Krupp, de gemeenste en knorrigste directeur van de Toon Hermans basisschool. Hij is de grappen en streken
Nadere informatieParkinson Café Delft en omstreken Nieuwsbrief van de maand November
Parkinson Café Delft en omstreken Nieuwsbrief van de maand November Parkinson Café Delft en omstreken website: Sophia Revalidatie (sportkantine), www.parkinsoncafedelfteo.nl Reinier de Graafweg 1, email:
Nadere informatieInterviews: - interview: vragen gast - vragen pleeggezin - vragen aan begeleider van Open Thuis - Interview met de dienst VMG :
Bijlage Interviews: - interview: vragen gast - vragen pleeggezin - vragen aan begeleider van Open Thuis - Interview met de dienst VMG : Interview: vragen gast : Levensgeschiedenis: Zie dossier Hoe vind
Nadere informatieHet Dansende dierenbos
Het Dansende dierenbos Kinder-yoga op muziek Jasper Merle & Hester van Toorenburg SPECTRUM over yoga, kinderen & dit boek In Het dansende dierenbos komen dieren, muziek en yoga samen. Er kan worden gedanst,
Nadere informatieVoeten &zo Groesbeek Liesbeth Drabbe Wijers Pagina 1
Voeten &zo Groesbeek Liesbeth Drabbe Wijers Pagina 1 Inhoud Inleiding 3 Even voorstellen 4 Stap 1 De Omgeving 5 Stap 2 Je Nagel[s] 6 Stap 3 Bescherming 8 Er is meer! 9 Voeten &zo Groesbeek Liesbeth Drabbe
Nadere informatie[IN 3 STAPPEN JE EX TERUG.]
2011 Life Coach Désirée Snelling Berg Desirée [IN 3 STAPPEN JE EX TERUG.] Leer de technieken om met behulp van je onderbewuste en het universum je ex weer terug te krijgen. Inleiding Het is geen geheim
Nadere informatieAan de poort van de stad der geletterdheid
Aan de poort van de stad der geletterdheid Wij hebben besloten om eindelijk onze stem te laten horen. Samen met de cursisten en docenten. Omdat je als laaggeletterde geen toegang krijgt tot de stad. Met
Nadere informatieDeel 12/12. Ontdek die ene aanpak waarmee je al je problemen oplost
Beantwoord eerst de volgende vragen: 1. Welke inzichten heb je gekregen n.a.v. het vorige deel en de oefeningen die je hebt gedaan? 2. Wat heb je er in de praktijk mee gedaan? 3. Wat was het effect op
Nadere informatieAnorexia. Inleiding. Wat betekent Anorexia Nervosa nu eigenlijk?
Anorexia Inleiding Ik hou mijn spreekbeurt over Anorexia nervosa. Anorexia is een ernstige ziekte waarbij degene die het heeft zichzelf min of meer uithongert. Deze patiënten zijn dan ook extreem mager.
Nadere informatieEen Meet- en Ontdekpad gemaakt door Maaike Kuijer. Pabo De Eekhorst Assen.
METEN Een meet- en ontdekpad www.rekenhoek.nl 5 6 Een Meet- en Ontdekpad gemaakt door Maaike Kuijer. Pabo De Eekhorst Assen. Inhoudsopgave meet- en ontdekpad Samenvatting 2 Verantwoording 4 Gebruiksaanwijzing
Nadere informatievoor Hagenaars met een beperking
Brengen en halen, dat is kort gezegd wat Voorall doet: kennis doorgeven aan iedereen die er iets aan kan hebben, informatie halen bij mensen en organisaties die het kunnen weten, en advies geven aan instanties
Nadere informatieverder aan de slag met meten te lijf
verder aan de slag met meten te lijf 180 www.rekenweb.nl Grote Rekendag 2010 meten te lijf en verder inleiding leerlijn vergelijken en ordenen natuurlijke maten referentiematen Ook na de Grote Rekendag
Nadere informatieRegen. ( 20 oktober 14 november)
Regen ( 20 oktober 14 november) In Nederland regent het vaak. Kinderen komen dus van jongs af aan in aanraking met regen. In het thema leren de kinderen allerlei begrippen die met regen te maken hebben.
Nadere informatieHet verhaal op reis. groep 1-2. melle de muis. Bijlagen Les 1. media. spoor
Het verhaal op reis groep 1-2 melle de muis Bijlagen Les 1 Les 1 - Bijlage 1 - brief kunstenaar 1 Lieve kinderen, Vandaag begint er een bijzonder project: HET VERHAAL OP REIS. Jullie gaan vandaag met elkaar
Nadere informatie15. eten moet je toch
GRATIS voorproefje 15. eten moet je toch Uitnodigen Ik zal zorgen dat ik honger heb. Hou het eenvoudig, hoor! Ik eet alles. Ik ben niet zo n moeilijke eter. Maar verder eet ik alles! Je ziet me wel verschijnen.
Nadere informatieOef, wat is het warm!
Oef, wat is het warm! In het thema Oef, wat warm! staat warm weer en het verschil tussen warm en koud centraal. Oef, wat warm! vindt bij uitstek plaats tijdens een warm voorjaar of een warme zomer. Het
Nadere informatieBeika Kruid Zendala s ontwerpen en kleuren
Beika Kruid Zendala s ontwerpen en kleuren Zendala: zentangle + mandala Uitgeverij Akasha I nhoud Voorwoord 7 1 Wat is een zendala? 11 2 Materiaalgebruik 13 3 Je eerste zendala 17 4 Zendala anders opgezet
Nadere informatieDe boekenbeer Module dans groep 1-2
De boekenbeer Module dans groep 1-2 Teksten: Stella van Lieshout Illustraties: Tjarko van der Pol In samenwerking met Centrum voor de Kunsten Beverwijk en ABC Cultuur Contact: DeboraVollebregt@centrumvoordekunstenbeverwijk.nl
Nadere informatieAuditieve oefeningen over het weer
Auditieve oefeningen over het weer Boek van de week: 1; Boris en de paraplu 2; Het weer 3; 4; Auditieve synthese (Henk Hak en Piet Plak) Lettergrepen samenvoegen tot een woord Letters samenvoegen tot een
Nadere informatieMicha kijkt Ruben aan. Hij trekt een gek gezicht. Micha houdt niet van puzzelen, want de puzzels die oma maakt, zijn altijd heel erg moeilijk.
1. Puzzelen Wie er het eerst is! Micha staat bij het schoolhek. Hij krijgt een harde klap op zijn schouder van Ruben, zijn grote broer. Oké. Micha is wel in voor een wedstrijdje. Hij begint meteen te rennen,
Nadere informatieSpeech CdK Ank Bijleveld Overijssel.nl drempelvrij 2 april, 16.15 uur, Statenzaal proviciehuis Zwolle. Beste aanwezigen,
1 Speech CdK Ank Bijleveld Overijssel.nl drempelvrij 2 april, 16.15 uur, Statenzaal proviciehuis Zwolle Beste aanwezigen, Fantastisch dat jullie hier allemaal zijn om onze drie sterren voor een drempelvrije
Nadere informatieIk ga je wat vertellen, je hoeft alleen maar te volgen wat ik zeg, mijn stem is nu het enige wat voor jou belangrijk is om te volgen.
Oefening 1: Nodig: 2 personen en een boom of een huisdier: Zoek een plek op bij een boom of in de buurt bij je paard of ander huisdier waar je even niet gestoord wordt en veilig even je ogen dicht kunt
Nadere informatieDAT VERDIENT EEN BLOEMETJE!
1B DAT VERDIENT EEN BLOEMETJE! - Tuinbouw - "ik hoor en ik vergeet, ik zie en ik onthoud, maar ik doe en ik begrijp" Naam:... Klas:... 1 Probleem Binnen enkele weken is het weer infodag en de directie
Nadere informatieThema Wat zie ik? Wat hoor ik? Wat voel ik? (Zintuigen) Week 1 : Het gezicht
Thema Wat zie ik? Wat hoor ik? Wat voel ik? (Zintuigen) Week 1 : Het gezicht - Grote kring : Puk heeft spiegeltjes meegenomen, want hij vind dat hij er zo mooi uit ziet in de spiegel. Elk kind krijgt een
Nadere informatieLeerpad Natuurbeleving kleuters Lesduur: ca 60 minuten Bestemd voor groep 1/2/3 Sluit aan bij kerndoel: 39, 40a
Leerpad Natuurbeleving kleuters Lesduur: ca 60 minuten Bestemd voor groep 1/2/3 Sluit aan bij kerndoel: 39, 40a Inleiding Korte omschrijving van de les: In groepjes van 4 kinderen lopen ze begeleid de
Nadere informatieTuintrip: +!717973!911562! kktkt. Kleurenparadijs: Tuinfestival aan de Loire. Nazomeren Pompoenseizoen Dahlia. Tuintrend Wilgentenen Buitenhaard
WWW.GARDENZINE.NL SEPTEMBER 2009 3,95 H E T T I J D S C H R I F T V O O R D E T U I N, S E R R E E N H E T T E R R A S +!717973!911562! kktkt Tuintrip: Kleurenparadijs: Tuinfestival aan de Loire Nazomeren
Nadere informatieMEE Nederland. Raad en daad voor iedereen met een beperking. Moeilijk lerend. Uitleg over het leven van een moeilijk lerend kind
MEE Nederland Raad en daad voor iedereen met een beperking Moeilijk lerend Uitleg over het leven van een moeilijk lerend kind Moeilijk lerend Uitleg over het leven van een moeilijk lerend kind Inhoudsopgave
Nadere informatieKoningspaard Polle en de magische kamers van paleis Kasagrande
Koningspaard Polle en de magische kamers van paleis Kasagrande Eerste druk 2015 R.R. Koning Foto/Afbeelding cover: Antoinette Martens Illustaties door: Antoinette Martens ISBN: 978-94-022-2192-3 Productie
Nadere informatieAangenaam kennismaken!
Aangenaam kennismaken! Dit programma is er op gericht dat de meiden en de leiding kennis maken met elkaar. Dit gebeurt door middel van verschillende werkvormen. Ook maken de meiden in het programma kennis
Nadere informatieModule TA 3 Strooks Het belang van bekrachtiging van het goede bij het werken met mensen.
Module TA 3 Strooks Het belang van bekrachtiging van het goede bij het werken met mensen. In de TA wordt gesproken over het begrip strook. Een strook is een eenheid van erkenning. Mensen hebben een sterke
Nadere informatieHet houden van een spreekbeurt
Het houden van een spreekbeurt In deze handleiding staan tips over hoe je een spreekbeurt kunt houden. Waar moet je op letten? Wat moet je wel doen? En wat moet je juist niet doen? We hopen dat je wat
Nadere informatieVragen bij het prentenboek 'De tovenaar die vergat te toveren'
De tovenaar tovert De verhalenvertelster vertelt Wat zou een tovenaar allemaal kunnen toveren? Hoe zouden de kinderen zich voelen? Waar zie je dat aan? Is de tovenaar blij/ boos/ verdrietig of bang? Hoe
Nadere informatiePositief Huishouden met Kinderen
Positief Huishouden met Kinderen Deel 3: Opruimen met kinderen Dit werkboek is van: Datum: 1 Copyright Drukke Moeders Marijke Minten Welkom Dit is een werkboek dat hoort bij de videotraining Positief Huishouden
Nadere informatieWe hebben een voorspoedige reis naar het hoge Noorden en landen op een toch nog redelijke tijd in moeders flat.
Hopen op champignons De laatste dagen van augustus valt er wel wat regen, maar niet genoeg om de groei van champignons op gang te brengen. Daarvoor moet het vochtig genoeg zijn en nog warm. Dus nu de regen
Nadere informatieBlij, boos, verdrietig of sip Het zijn allemaal gevoelens van geboorte tot rip Als je gepest word ben je verdrietig De pestkoppen zijn daarom ook
Aarde 9 miljoen mensen zijn jarig op de zelfde dag als jij. Dan zijn er veel mensen op de wereld, Mensen zoals jij. Al die mensen, Staan op de aarde, Een aarde van 6000.000.000.000.000.000.000.000 kg.
Nadere informatieCreatieve Begeleiding
Creatieve Begeleiding voor bijzondere kinderen met liefdevolle aandacht voor de belevingswereld en behoefte van uw kind www.brani.nl Creatieve begeleiding met liefdevolle aandacht voor de belevingswereld
Nadere informatieVerzorging van de Newfoundlander
Wat heb je nodig: Verzorging van de Newfoundlander - shampoo - conditioner - droge handdoeken - waterblazer +/- 199 - trimtafel +/- 250 - watten voor het schoonmaken van de oren - nagelknipper +/- 9 -
Nadere informatieWat weet jij over biologisch en over de bodem?
Met leuke vragen, opdrachten en experimenten voor thuis! Wat weet jij over biologisch en over de bodem? Biologisch, lekker natuurlijk! Heb je er wel eens over nagedacht dat alles wat je eet, van een plant
Nadere informatie