Eindrapportage project rouwondersteuning aan allochtonen. Als je verdriet hebt, Kom dan even zeggen Hoe pijn dat doet

Transcriptie

1 Eindrapportage project rouwondersteuning aan allochtonen Als je verdriet hebt, Kom dan even zeggen Hoe pijn dat doet

2

3 Eindrapportage project rouwondersteuning aan allochtonen Als je verdriet hebt, Kom dan even zeggen Hoe pijn dat doet Ineke Bastemeijer Project coördinator Stichting Leendert Vriel Enschede Met medewerking van: Havva Likoğlu en Kaoutar Kanjaâ Mei 2013

4

5 Inhoudsopgave Voorwoord... 1 Samenvatting... 3 Hoofdstuk 1. Inleiding Stichting Leendert Vriel Enschede (LVE) Voorgeschiedenis en aanleiding... 5 Eerste pilotproject... 5 Vervolg pilotproject... 5 Project rouwondersteuning aan allochtonen na het verlies van een dierbare... 5 Hoofdstuk 2. Project rouwondersteuning aan allochtonen Doel project Organisatie Doelgroep Werkwijze project Voorlichtingen De enquête... 8 Hoofdstuk 3. Resultaten voorlichtingen De voorlichtingen Effecten voorlichtingen... 9 Hoofdstuk 4. Resultaten enquêtes Algemene indrukken Algemene kenmerken respondenten Turkse respondenten Syrisch- orthodoxe respondenten Marokkaanse respondenten THEMA 1 Kort na het overlijden Wat gebeurt er in uw gemeenschap als iemand overlijdt? Wat gebeurt er in uw land van herkomst als iemand overlijdt? Heeft u afscheid kunnen nemen van de overledene, kunt u daar iets over vertellen? Hoe was de uitvaart? THEMA 2 Het ervaren van de gevoelens van en reacties die volgden op het verlies Sprak u na de begrafenis en enige tijd erna met anderen over uw verdriet? Hoe reageerden mensen uit uw omgeving, wat zeiden ze tegen u? Heeft u last gehad van lichamelijke of psychische klachten? Heeft u daarmee iets gedaan, hulp gezocht? THEMA 3 Het aanvaarden van het verlies Hoe bent u verder gegaan? Wat zou u helpen/heeft u geholpen om uw leven weer op te pakken? Waar moeten de vrijwilligers van de Leendert Vriel aan voldoen? Wat moet de LV weten over wat binnen uw gemeenschap nodig is aan rouwondersteuning? Denkt u dat de LVE iets had kunnen betekenen in uw verdriet? Zou u zelf iets voor anderen willen doen?... 32

6 Hoofdstuk 5. Conclusies en aanbevelingen Conclusies Aanbevelingen Dankwoord Bijlage1. Samenstelling werkgroep Diversiteit Bijlage 2. Interview met een werkgroep lid in NRC- Handelsblad Bijlage 3. Vraagstelling enquête Bijlage 4. Overzicht voorlichtingsbijeenkomsten Bijlage 5. Een selectie van uitspraken uit de voorlichtingen Bijlage 6. Rouwfolder Leendert Vriel vertaald in het Turks Bijlage 7. Financieel overzicht... 50

7 Voorwoord Het project de zorg voor allochtone stervenden en hun familie van de stichting Leendert Vriel Enschede (LVE) over de jaren heeft veel in beweging gezet bij allochtonen van Turkse en Syrisch- orthodoxe afkomst. Dit project was vooral gericht op stervenden en hun familie. Het streven van LVE is contacten met allochtonen voort te zetten en uit te breiden. Vandaar dat het project over de jaren is voorgezet, dit keer met als onderwerp de rouwondersteuning aan allochtonen na het verlies van een dierbare. Het verslag van dit project ligt nu voor u. Naast genoemde doelgroepen zijn ook leden van de Marokkaanse gemeenschap bij het project betrokken. Buiten de algemene voorlichtingsbijeenkomsten werden allochtonen geënquêteerd door middel van een gestructureerd persoonlijk gesprek. Op deze manier is veel informatie over de wensen uit deze doelgroepen verkregen. En weer blijkt dat allochtonen open staan voor contacten met de LVE omdat ondanks de steun van de religie, gemeenschap en rituelen er juist na afloop van de officiële rouwperiode veel behoefte is aan steun bij de rouwverwerking. De project groep heeft op accurate wijze zeer veel werk verricht en het bestuur is hen daarvoor zeer dankbaar! Dit rapport was niet mogelijk zonder de financiële steun van de Ten Cate Human Help Foundation, Monuta Charity Fund, stichting Prof. Dr. Muntendam prijs 1991 en de Hartstra stichting alsmede de gemeente Enschede. Wij danken allen voor hun ondersteuning! Stichting Leendert Vriel Enschede Erik Kummer, voorzitter 1

8 2

9 Samenvatting Het doel van LVE (Stichting Leendert Vriel Enschede) is het bieden van aandacht en ondersteuning aan direct betrokkenen, tijdens de laatste levensfase en na het verlies van een dierbare. Er kwamen hier voor echter nauwelijks aanvragen van allochtonen. Vanuit het landelijk steunpunt VPTZ (Vrijwilligers Palliatieve Terminale Zorg) werd in 2006 in Enschede gestart met het pilotproject het gesprek aangaan met de Turkse en Syrisch- orthodoxe gemeenschap. De vraag was: welke behoeften heeft men ten aanzien van de zorg in de laatste levensfase. LVE heeft dit project in 2008 voortgezet. Een Turkse projectcoördinator heeft in samenwerking met de leden van de werkgroep diversiteit de contacten met de allochtone gemeenschap verder uitgebreid. Met voorlichtings- en discussiebijeenkomsten zijn veel mensen bereikt. In de contacten met allochtonen kwam naar voren dat zij ook behoefte hebben om te praten over het verlies van een dierbare. Omdat LVE graag op passende wijze ondersteuning wil bieden na het verlies van een dierbare is in 2011 gestart met een nieuw project rouwondersteuning aan allochtonen na het verlies van een dierbare. Een werkgroep lid werd voor dit project aangesteld als projectcoördinator. Het project richtte zich aanvankelijk op de Turkse en Syrisch- orthodoxe gemeenschappen. Later kwam daar de Marokkaanse gemeenschap bij. De werkwijze van het project bestond uit twee delen: het geven van voorlichting en het afnemen van enquêtes. In de voorlichtingsbijeenkomsten kwam LVE in contact met veel mensen van de doelgroep. Er werden ervaringen uitgewisseld en er werd verteld over de ondersteuningsmogelijkheden van LVE. De gesprekken aan de hand van de enquête gaven een goed inzicht in de wijze waarop mensen uit de doelgroep omgaan met het verlies van hun dierbare, welke behoeften ze daarbij hebben en hoe LVE daar op passende wijze ondersteuning bij kan bieden. Er zijn van tot voorlichtingen gegeven en er zijn 29 enquêtes afgenomen. Uit de voorlichtingen en de enquêtes blijkt dat de mensen uit de drie genoemde gemeenschappen open staan voor het contact met LVE. De vragen uit de enquête bleken een goede leidraad te zijn om in gesprek te komen en op een gestructureerde wijze de behoeften te inventariseren. In de gesprekken kwam naar voren dat men niet goed weet wat men van een dergelijke ondersteuning kan verwachten. Er blijkt ook weinig kennis te zijn over de rouwtaken. Andere resultaten en conclusies uit de enquêtes zijn: Indien de overledene in het land van herkomst begraven wordt, is het voor de familie vaak moeilijk om in Nederland de draad weer op te pakken. De afstand tussen Nederland en het land van herkomst veroorzaakt vaak psychische druk en het rouwen kan hierdoor bemoeilijkt worden. Rouw rituelen hebben een belangrijke plaats in deze gemeenschappen en men ervaart veel steun van het geloof. Echter na de officiële rouwperiode blijft men achter met het verdriet en het gemis. Lichamelijke en/of psychische klachten komen bij meer dan de helft van de respondenten voor. Hierbij zouden de diensten van LVE van betekenis kunnen zijn. Binnen de gemeenschappen zijn veel individuele verschillen; eenieder rouwt op zijn of haar eigen manier. Maar de gemeenschappen zijn ook vaak klein en er is een grote mate van sociale controle. Het vrijwilligersbestand zou meer een afspiegeling van de samenleving dienen te zijn om deze groepen goed te kunnen bedienen. Het opleiden van vrijwilligers die de taal van de doelgroep 3

10 spreken verdient aanbeveling. Het voorlichtingsmateriaal zou ook in verschillende talen aanwezig moeten zijn. In de project periode zijn er veel goede contacten ontstaan en is er een flinke stap voorwaarts gezet ten aanzien van de naamsbekendheid van de LVE. En er zijn vragen naar ondersteuning vanuit deze doelgroepen ontstaan. Het is nu zaak om deze contacten te blijven onderhouden, nieuwe contacten aan te gaan en de opgedane ervaringen te delen en verder in de regio uit te rollen. LVE moet doorgaan met haar missie: het bieden van ondersteuning aan eenieder in de laatste levensfase en na het verlies van een dierbare, voor hen die daaraan behoefte hebben. Na de enquête gaven respondenten regelmatig aan het fijn te hebben gevonden alles te kunnen vertellen. Dit is ook precies het doel van de rouwondersteuning, een luisterend oor bieden aan mensen na het verlies van een dierbare. 4

11 Hoofdstuk 1. Inleiding 1.1 Stichting Leendert Vriel Enschede (LVE) Vanuit de kring rondom een man met terminale kanker die de wens uitsprak thuis te willen sterven, ontstond in 1980 de eerste vrijwilligersorganisatie voor palliatieve terminale zorg en rouwondersteuning: Stichting Leendert Vriel Enschede (LVE). LVE organiseert, waar nodig en gewenst, met hulp van vrijwilligers de palliatieve terminale zorg in de thuissituatie bij mensen in de laatste levensfase. Daarnaast organiseert LVE rouwbegeleiding voor hen die daaraan behoefte hebben. De missie van LVE is samen te vatten met de twee woorden Er Zijn met aandacht en ondersteuning. Het werkgebied van LVE is Enschede en Haaksbergen. LVE is lid van de landelijke vereniging Vrijwilligers Palliatieve Terminale Zorg ( VPTZ) en van het Landelijk Steunpunt Rouw. 1.2 Voorgeschiedenis en aanleiding Eerste pilotproject Uit onderzoek is bekend dat allochtone mantelzorgers vaak overbelast zijn. Uit de registratie van de landelijke vereniging VPTZ bleek echter dat er nauwelijks hulpvragen kwamen van allochtonen. Daarom werd in 2006 vanuit het landelijk steunpunt VPTZ in Enschede gestart met het pilotproject Het gesprek aangaan met de Turkse en Syrisch- orthodoxe gemeenschap over de laatste levensfase. Er werd een antwoord gezocht op vragen als: welke wensen en behoeften heeft u ten aanzien van de zorg in de laatste levensfase. Dit resulteerde in 2007 tot het gezamenlijk formuleren van activiteiten die kunnen bijdragen aan de oplossing van de problemen rond de zorg voor terminale allochtone mensen. De knelpunten bij de zorg voor een stervend familielid werden duidelijk. Belangrijke thema s waren: praten over ziekte, overlijden en verdriet. Wie zal voor ons zorgen? Verlies, hoe dan verder? Vervolg pilotproject In aansluiting op het landelijk pilot project heeft LVE in 2008 een Turks coördinator aangesteld voor 2 jaar om dit werk voort te zetten. Er werd onder andere gebrainstormd met een klankbordgroep. Uit de vrijwilligersgroep van LVE vormde zich een werkgroep diversiteit, die werd aangevuld met allochtone vrijwilligers. Ontstane contacten werden onderhouden en nieuwe contacten werden gelegd met de doelgroep. Dit ging vaak via sleutelfiguren. Het project richtte zich vooral op de zorg in de laatste levensfase. Na het afronden van het eerste project van de LVE is de werkgroep actief gebleven bij voorlichtings- en discussiebijeenkomsten aan allochtone groepen. Een vrijwilliger uit de werkgroep heeft zich bereid verklaard de coördinatie op zich te nemen om zo met elkaar het werk voort te zetten. Project rouwondersteuning aan allochtonen na het verlies van een dierbare In voorgaande projecten is gebleken dat allochtonen die een dierbare verloren, behoefte hebben aan het praten over het verlies van een dierbare. Toch kreeg LVE geen hulpvragen van hen. Daarom is er in 5

12 maart 2011 een project gestart om de behoefte aan rouwondersteuning bij allochtonen in kaart te brengen en te onderzoeken of en hoe de LVE allochtonen kan ondersteunen bij de rouw. We beogen met het project kennis en ervaring op te doen met betrekking tot de ondersteuning aan rouwenden van allochtone afkomst. 6

13 Hoofdstuk 2. Project rouwondersteuning aan allochtonen 2.1 Doel project De doelstelling van dit project is dat LVE op passende wijze allochtonen ondersteuning wil bieden na het verlies van een dierbare. Een subdoel is om kennis en ervaring op te doen met betrekking tot de ondersteuning aan rouwenden van allochtone afkomst. Aangezien er nog weinig kennis is over de mate waarin allochtonen behoefte hebben aan rouwondersteuning en hoe adequate rouwondersteuning bij allochtone nabestaanden eruit ziet, is de doelstelling niet SMART geformuleerd. 2.2 Organisatie Projectcoördinator Voor dit project is voor twee jaar een projectcoördinator aangesteld voor drie uur per week in de periode van tot Tijdens het project bleek dat de Marokkaanse gemeenschap ook belangstelling had voor het werk van LVE. Met een extra subsidie van gemeente Enschede kon deze doelgroep ook worden meegenomen. De taken van de projectcoördinator zijn: - onderzoek naar hoe de LVE ondersteuning kan bieden aan allochtonen na het verlies van een dierbare - voorlichting geven aan groepen allochtonen - onderhouden van het contact met het opgebouwde netwerk - initiatieven nemen naar nieuwe groepen. Werkgroep diversiteit De projectcoördinator heeft bij de uitvoering van het project samengewerkt met de vrijwilligers van de werkgroep diversiteit en met de algemeen coördinator LVE. De werkgroep is tijdens de voorgaande projecten gestart met enkele vrijwilligers van LVE en is later uitgebreid met enkele leden van de klankbordgroep, met ex mantelzorgers en ervaringsdeskundigen uit de doelgroep. Een Turkse en Marokkaanse vrijwilliger hebben zich aangesloten om mee te denken en te helpen bij het samenstellen van de enquête en de uitwerking ervan. De werkgroep leden geven samen met de projectcoördinator voorlichtings- en discussiebijeenkomsten aan allochtone groepen. Ze zijn een belangrijke schakel tussen LVE en allochtone groepen. Enkele werkgroep leden kunnen, waar nodig, worden ingezet als tolk. De huidige samenstelling van de werkgroep is weergegeven in bijlage 1. Een interview met een Turks werkgroep lid in NRC Handelsblad is te lezen in bijlage Doelgroep Als doelgroep werd in eerste instantie gekozen voor Turkse en Syrisch- orthodoxe groepen in Enschede en Haaksbergen. Deze keuze is gemaakt omdat deze twee allochtone groepen in Enschede en Haaksbergen een grote groep vormen en omdat er al goede contacten met deze doelgroepen waren. De Marokkanen zijn, dankzij de toegekende subsidie, vanaf oktober 2012 ook tot de doelgroep gaan behoren. 7

14 2.4 Werkwijze project Het project bestaat uit twee onderdelen: het geven van voorlichting en het afnemen van een enquête Voorlichtingen Het doel van de voorlichtingen is om met diverse allochtone groepen het gesprek aan te gaan over de laatste levensfase en het verlies van een dierbare en bekendheid te geven over het aanbod van de LVE. De projectcoördinator legt contact met diverse allochtone organisaties zoals verenigingen, welzijnsorganisaties, zorgbureaus en moskeeën. Sleutelfiguren worden benaderd evenals personen uit het eigen netwerk. Wanneer men belangstelling heeft om kennis te nemen van het werk van LVE wordt er een afspraak gemaakt voor een eerste gesprek. In veel gevallen is men bereid LVE uit te nodigen voor een voorlichting of een gastles. Soms wil men liever eerst een voorlichting over rouw en pas daarna over de laatste levensfase. Een verlies heeft bijna iedereen ervaren, men kan zich er dus iets bij voorstellen. Het uitgangspunt is aan te sluiten bij de wensen, behoeften en eventuele problemen van de doelgroep. Dit verhoogt de effectiviteit. Wil men praten over de laatste levensfase of over rouw? Wil men een voorlichting en/of een discussie of een gastles? Zijn er specifieke aandachtspunten? De enquête Om te onderzoeken op welke wijze LVE op passende wijze ondersteuning kan bieden aan allochtonen na het verlies van een dierbare is een enquête samengesteld. Deze enquête is als leidraad gebruikt bij het in gesprek gaan met allochtonen. Er is een middenweg gekozen tussen een gestructureerde en een open benadering om enerzijds mensen vrij te laten vertellen over hun ervaringen en anderzijds om toch aan het eind in staat te zijn getalsmatige uitspraken te kunnen doen. De enquête is samengesteld aan de hand van de verschillende rouwtaken (LSR, Landelijk Steunpunt Rouw). Dit betreft: 1. Langzaamaan gaan beseffen dat de ander echt nooit meer terugkomt. 2. De pijn en het verdriet voelen, er niet voor weglopen. 3. Je aanpassen aan een nieuw leven, dat vorm moet krijgen zonder die ander. 4. De overledene een andere plaats gaan geven, niet meer in leven maar als herinnering. Na het samenstellen van de enquête is deze doorgenomen met een Turks werkgroep lid om vast te stellen of de vragen geschikt zijn om aan de doelgroep te stellen. Een aantal vragen zijn vervolgens opnieuw geformuleerd, aangevuld of weggelaten. Na deze bijstelling is gestart met het vinden van respondenten. De enquête is als bijlage 3 toegevoegd aan dit verslag. 8

15 Hoofdstuk 3. Resultaten voorlichtingen 3.1 De voorlichtingen Van januari 2011 tot 1 april 2013 zijn er 24 voorlichtingen gegeven waarmee er 287 personen zijn bereikt. Er zijn twee gastlessen gegeven: aan verpleegkundigen van het MST (Medisch Spectrum Twente) en aan de opleiding van verpleegkundigen Palliatieve Zorg van CIVO (Centraal Instituut Palliatieve Zorg Hengelo). Met deze 2 gastlessen zijn 100 personen bereikt. Tijdens deelname aan een informatie markt voor uitstromers Traject Routeplan was er doorlopende belangstelling. In Traject Routeplan worden allochtone vrouwen voorbereid voor (vrijwilligers) werk. Er is hoofdzakelijk voorlichting gegeven aan vrouwen van verschillende leeftijd en aan gemengde groepen. Ook is een voorlichting gegeven aan een mannengroep. Een start is gemaakt met het opzetten van huiskamer gesprekken. In kleine kring met elkaar van gedachten wisselen over zorg in de laatste levensfase en de rouw. De werkgroep leden zijn ook hierin weer een belangrijke schakel. Zij kunnen hiervoor vriendinnen, kennissen en familie benaderen. Tijdens het landelijke pilot project (2006) is een DVD gemaakt met vijf dilemma s. Deze DVD wordt gebruikt bij het in gesprek gaan met allochtonen tijdens de voorlichtingen. De DVD blijkt nog steeds een goede manier te zijn om de zorg van een terminaal familielid bespreekbaar te maken. Er wordt in de meeste gevallen direct op gereageerd en er wordt van gedachten gewisseld. De DVD is in het Turks en Marokkaans met Nederlandse ondertiteling. In de praktijk blijkt dat een Nederlandse versie ook nodig is. Mensen spreken hun eigen taal niet meer (zo goed) en/of kunnen de Nederlandse ondertiteling niet altijd goed lezen. Een overzicht van de gegeven voorlichtingen is weergegeven in bijlage 4. Enkele kenmerkende uitspraken uit deze voorlichtingen zijn weergegeven in bijlage Effecten voorlichtingen De werkgroep diversiteit is enthousiast en merkt dat het werk daadwerkelijk vruchten begint af te werpen. Dat de voorlichtingen effect hebben is te merken aan de reacties die LVE krijgt over de bekendheid en de vraag naar voorlichtingen. We concluderen dat uit opmerkingen als Ik heb ergens anders ook over jullie gehoord. Jullie hebben gewaakt bij die en die familie, Ik ken je, jullie waren toch aanwezig bij. Bekendheid blijkt ook uit het feit dat instellingen de LVE soms persoonlijk benaderen. De reacties na een voorlichting zijn positief. Er wordt regelmatig gevraagd naar een vervolg. Dit kan eenmalig zijn of worden ingebed in het programma van de instelling. Een instelling heeft gevraagd of we om de twee jaar een voorlichting komen geven. Ook verwijzen sommige contactpersonen naar instellingen waarvan zij denken dat het van belang is een voorlichting te geven. Bij de voorlichtingen viel op dat er een verschil van opvatting kan zijn tussen de eerste, tweede en derde generatie. De tweede en derde generatie is zich ervan bewust dat het niet altijd meer vanzelfsprekend is om voor hun familie te zorgen zowel in de laatste levensfase als tijdens de rouwperiode. Zij voelen het als hun plicht waar zij niet altijd aan kunnen voldoen. Daardoor kunnen zij zich (over)belast gaan voelen. Door met elkaar van gedachten te wisselen kunnen gevoelens uitgesproken worden. Bij een groep jonge Syrisch- orthodoxe vrouwen en mannen werd meteen gezegd dat het hun taak is om te zorgen : het 9

16 hoort zo. Na de vraag van de gespreksleider hoe dit voelt naast een gezin of drukke baan werd hierover van gedachten gewisseld. Het is vooral belangrijk de waarde je hoort voor je ouders te zorgen heel serieus te nemen. Het is goed te zeggen dat men wel kan blijven zorgen, maar daarbij benoemen dat de last verlicht kan worden. De werkende generatie allochtonen laveert in het combineren van de zorg(plicht) en hun werk. Toch is hierin ook beweging en verandering te zien. Ouderen hebben vaak begrip voor de situatie van jonge mensen die werk en een huishouden combineren. De voorlichtingen dragen ertoe bij dit uit te spreken en begrip voor elkaars standpunt te vergroten. Vanuit de Turkse doelgroep werd de vraag gesteld om samen workshops te organiseren waar zowel jong als oud, vrouwen als mannen, allochtonen als autochtonen aan deelnemen. Een Turks sleutelfiguur heeft de LVE onder de aandacht gebracht bij haar Nederlandse buurvrouw die voor een terminaal ziek familielid zorgde. Deze Nederlandse familie gaf aan (voorlopig) zelf nog te willen verzorgen. De sleutelfiguur merkte op dat soms ook Nederlandse gezinnen de voorkeur kunnen geven aan het in eigen handen houden van de zorg. Toch vond ze het niet verstandig omdat de buurvrouw dit waarschijnlijk niet kon volhouden. Tijdens het project bleek dat ook de Marokkaanse gemeenschap belangstelling had voor de LVE. Er is een ingang gevonden om het gesprek met deze doelgroep aan te gaan. Bij deze groep is duidelijk merkbaar dat we moeten starten met het opbouwen van een vertrouwensband en het leggen van contacten met organisaties en sleutelfiguren. Dit in tegenstelling tot de Turkse en Syrisch- orthodoxe gemeenschap waar het vertrouwen er op veel plaatsen al is doordat we na de vorige projecten met elkaar in gesprek zijn gebleven en contacten hebben onderhouden en uitgebreid. De Marokkaanse gemeenschap is in Enschede minder verenigd dan bijvoorbeeld de Turkse gemeenschap. Hierdoor is het moeilijker om aan te sluiten bij Marokkaanse verenigingen/ organisaties om voorlichting te geven. De vier vrouwen bij wie de enquête is afgenomen gaven aan dat de moskee de plek is om contacten te leggen. Hiermee is een start gemaakt. Een van de vrouwen heeft de LVE aanbevolen bij het bestuur van de moskee. Een rondleiding in de moskee waarin we van beide kanten ons verhaal kunnen vertellen volgt. Dit is een eerste stap tot ontmoeting en gesprek met deze doelgroep. 10

17 Hoofdstuk 4. Resultaten enquêtes 4.1 Algemene indrukken Achteraf blijkt dat we met de benadering via een enquête een goede keuze hebben gemaakt: de vraag of men mee wil doen aan een enquête blijkt een uitstekende ingang te zijn om in gesprek te gaan over het verlies van een dierbare. De bereidheid tot het meedoen aan een enquête was aanwezig. Voorwaarde voor inclusie was dat de respondenten persoonlijk een verlies hadden ervaren. Een andere voorwaarde was dat zij tot de Turks of Syrisch- orthodoxe doelgroep behoorden. Later werd de Marokkaanse doelgroep er ook bij betrokken. De enquêtes duurden gemiddeld twee uur evenals de uitwerking ervan. De enquêtes zijn in de thuissituatie afgenomen door de projectcoördinator. Daarnaast werden ze ook afgenomen op het kantoor van de LVE, bij de projectcoördinator thuis of op bepaalde locaties als de moskee en wijkwelzijnsinstelling. Het is gebleken dat de opbouw en de vragen van de enquête uitnodigen tot vertellen over het stervensproces en de rouwperiode. De werkgroep diversiteit was in dit proces een belangrijke schakel. Zij gingen actief op zoek naar respondenten. Verder werden de mensen geworven uit het bestaande netwerk, uit nieuwe contacten en via de voorlichtingen. 4.2 Algemene kenmerken respondenten Er zijn in totaal 29 enquêtes gehouden. De meeste respondenten,18, zijn van Turkse afkomst, 7 van Syrisch- orthodoxe afkomst en 4 van Marokkaanse afkomst. Een overgrote meerderheid van de respondenten is vrouw. Respondenten Man Vrouw Turks 4 14 Suryoye 1 6 Marokkaans 0 4 Tabel Verdeling respondenten naar geslacht Gezien de culturele en religieuze verschillen tussen de bevolkingsgroepen worden de algemene kenmerken verder per groep geanalyseerd Turkse respondenten Leeftijd Van de Turkse respondenten zijn er 14 in Turkije geboren en 4 in Nederland. De leeftijd ligt verspreid tussen de 19 en 68 jaar. Een kleine meerderheid, namelijk 8 respondenten, heeft een leeftijd tussen de 19 en 39 jaar, 6 respondenten zijn tussen de 40 en 50 jaar en 4 zijn 60 jaar of ouder. De jongste respondent is 19 jaar. De 4 mannelijke respondenten zijn 24, 32, 61 en 68 jaar. Leeftijd en ouder Aantal Turkse respondenten Tabel Verdeling Turkse respondenten naar leeftijd 11

18 Geloof De Turkse respondenten hebben een islamitische achtergrond. Gezinssamenstelling De gezinssamenstelling van de respondenten is in tabel weergegeven. Een meerderheid van de respondenten is gehuwd en heeft kinderen. Van de alleenstaande ouders zijn 2 weduwnaar en 1 respondent is gescheiden. De alleenstaanden en de nog thuiswonenden zijn de jongste respondenten van dit onderzoek. Gezinssamenstelling Aantal Samenwonend met 10 partner en kind(eren) Alleenstaand met 3 kind(eren) Alleenstaand zonder 5 kinderen Tabel Gezinssamenstelling Turkse respondenten Onderwijs Een groot deel van de Turkse respondenten die in Turkije zijn geboren en op latere leeftijd naar Nederland zijn gekomen, heeft in het land van herkomst onderwijs genoten. Daarbij gaat het vooral om basis- en voortgezet onderwijs, slechts 1 respondent heeft een vervolgopleiding gevolgd, namelijk op HBO niveau. 1 respondent heeft zijn basisonderwijs niet afgerond, maar heeft wel in Nederland taallessen gevolgd. Van twee respondenten is onbekend wat hun hoogst genoten opleiding is. De Turkse respondenten die in Nederland zijn geboren of op jonge leeftijd naar Nederland zijn gekomen hebben alleen in Nederland onderwijs genoten. Van deze groep hebben 7 respondenten na het voortgezet onderwijs een vervolgopleiding op MBO-, HBO- of WO- niveau gevolgd en afgerond. Wie is de overledene Tabel laat zien dat bij een meerderheid, namelijk 9 respondenten, het ging om het verlies van de vader. Bij twee respondenten kwam tijdens het gesprek het overlijden van meerdere familieleden ter sprake. Zo ging het bij 1 respondent om het verlies van de partner, door ziekte en om het verlies van de dochter, schoonzoon en kleinzoon door de vuurwerkramp. Een andere respondent sprak over het overlijden van haar broer door een verkeersongeval, van een andere broer door ziekte, van haar ouders en haar eenjarig kindje. Overledene Vader Partner Broer/zus Opa Schoonmoeder Oom/tante Meerdere familieleden Tabel Wie is de overledene Aantal

19 De doodsoorzaken zijn: kort/lang ziekbed, ongeval en onverwachte dood. Alle overledenen zijn in Turkije begraven. Een aantal van hen heeft in Nederland geleefd en is in Nederland overleden maar in Turkije begraven Syrisch- orthodoxe respondenten Leeftijd Van de Suryoye respondenten zijn er 6 in Oost- Turkije geboren en 1 in Syrië. De leeftijd ligt tussen de 42 en 83 jaar, 4 respondenten hebben een leeftijd tussen de 40 en 50 jaar, 1 respondent is 63 jaar en 2 zijn in de 80 jaar. Leeftijd en ouder Aantal Suryoye 4 3 respondenten Tabel Verdeling Suryoye respondenten naar leeftijd Geloof De respondenten hangen allen het Syrisch- orthodoxe geloof aan. Gezinssamenstelling Zoals tabel laat zien woont 1 respondent met partner en kinderen. De overige respondenten zijn alleenstaand, 5 respondenten door overlijden van hun partner en 1 respondent is gescheiden. Gezinssamenstelling Aantal Samenwonend met 1 partner en kind(eren) Alleenstaand met 6 kind(eren) Tabel Gezinssamenstelling Suryoye respondenten Onderwijs Van de Syrisch- orthodoxe respondenten hebben 6 respondenten geen of laag onderwijs genoten, 1 respondent heeft in het land van herkomst voortgezet onderwijs gevolgd en afgerond. Wie is de overledene Zoals tabel laat zien ging het tijdens het gesprek bij een meerderheid om het verlies van de partner. Bij 1 respondent ging het om het verlies van de zoon door zelfdoding en bij een ander respondent ging het tijdens het gesprek om het verlies van meerdere familieleden. Bij deze respondent kwamen drie broers vlak achter elkaar te overlijden. Eén broer overleed na een ziekbed, de andere werd dood aangetroffen onder een brug en de derde broer overleed door zelfdoding. Overledene Partner Zoon Meerdere familieleden Tabel Wie is de overledene Aantal

20 De oorzaken van het overlijden zijn: kort/lang ziekbed, ongeval en zelfdoding. Alle overledenen zijn in Nederland overleden en begraven op de Syrisch- orthodoxe begraafplaats van het St. Ephrem klooster in Glane Marokkaanse respondenten Leeftijd De leeftijd van de respondenten ligt tussen de 26 en de 55 jaar. Leeftijd Aantal Marokkaanse 3 1 respondenten Tabel Verdeling Marokkaanse respondenten naar leeftijd Geloof De islam is het geloof van de Marokkanen. Gezinssamenstelling De gezinssamenstelling van de respondenten is in tabel weergegeven. Van de Marokkaanse respondenten zijn 2 respondenten getrouwd en hebben kinderen, en de andere 2 respondenten zijn alleenstaand en wonen in het ouderlijk huis. Gezinssamenstelling Aantal Samenwonend met 2 partner en kind(eren) Inwonend bij ouder(s) 2 Tabel Gezinssamenstelling Marokkaanse respondenten Onderwijs De Marokkaanse respondenten hebben alle vier onderwijs genoten. In het land van herkomst heeft 1 respondent de basisschool afgerond en in Nederland een Mbo- opleiding. De andere 3 respondenten hebben hoger onderwijs genoten. Wie is de overledene Tabel geeft weer wie de overledene is. Bij 1 respondent ging het om het plotseling overlijden van haar broer en het overlijden van de moeder na een ziekbed. De overledenen zijn in Marokko begraven. Overledene Aantal Vader 1 Opa 1 Vader van schoondochter 1 Meerdere familieleden 1 Tabel Wie is de overledene 14