ANDERS OUDER WORDEN: EINDRAPPORT

Maat: px
Weergave met pagina beginnen:

Download "ANDERS OUDER WORDEN: EINDRAPPORT"

Transcriptie

1 LUCAS Centrum voor Zorgonderzoek & Consultancy Kapucijnenvoer 39 bus Leuven Tel Fax ANDERS OUDER WORDEN: EINDRAPPORT Dr. Nele Spruytte Iris De Coster Bram Vermeulen Liza Van Eenoo Prof. Dr. Anja Declercq Prof. Dr. Chantal Van Audenhove Leuven juli 2013

2 Colofon Opdrachtgever en financiering Cera Onderzoeksleiding Prof. Dr. Chantal Van Audenhove Prof. Dr. Anja Declercq Wetenschappelijk medewerkers Dr. Nele Spruytte Iris De Coster Bram Vermeulen Liza Van Eenoo Administratieve ondersteuning Kevin Agten Leuven, juli 2013

3 Inhoud Lijst figuren 7 Inleiding 11 Hoofdstuk 1: Kwetsbare ouderen 13 1 Waarom inzetten op kwetsbare ouderen? 13 2 Wat is kwetsbaarheid? 14 3 Hoeveel kwetsbare ouderen zijn er in Vlaanderen? Vergrijzing en verzilvering van Vlaanderen Determinanten vanuit de levensloop Inkomen en armoede Veranderende leefvormen Allochtone ouderen Indicatoren van fysieke kwetsbaarheid Beperkingen bij dagelijkse activiteiten Chronische ziekten Indicatoren van psychische kwetsbaarheid Dementie Geestelijke gezondheid Indicatoren van sociale kwetsbaarheid Sociaal isolement Eenzaamheid 29 4 Besluit 32 Hoofdstuk 2: De acht innovatieve projecten 33 1 Projecten die vooral inspelen op de fysieke kwetsbaarheid van ouderen Present Caritas Vrijwilligerswerk Landelijke Thuiszorg Woningaanpassing 34 2 Projecten die vooral inspelen op de psychische kwetsbaarheid van ouderen De Zavel 35

4 2.2 Huis Perrekes Baluchon Alzheimer Vlaanderen 36 3 Projecten die vooral inspelen op de sociale kwetsbaarheid van ouderen OCMW Kortrijk Landelijke Thuiszorg OCMW Genk 38 Hoofdstuk 3: Drie jaar coaching, ontwikkeling en evaluatie 39 1 Structuur van het project In opvolging van het vooronderzoek Selectiecriteria projecten De betrokken partijen 40 2 De begeleiding van de actieprojecten door LUCAS Begeleiding op het niveau van de individuele projecten Coaching voor het algemene projectverloop Interactieve projectendagen Tussentijdse studienamiddag en slotsymposium Coaching bij de opmaak van de draaiboeken 52 3 Besluit 53 Hoofdstuk 4: Speerpunten voor de toekomstige zorg voor kwetsbare ouderen 55 1 Uitdagingen en tendensen voor de ouderenzorg anno Uitdagingen en tendensen voor de ouderenzorg anno Speerpunten in de individuele omgang en relatie met (kwetsbare) ouderen Een persoonlijke en integrale benadering Aanspreken op zelfredzaamheid en gezond leven Naar een relatiegerichte zorgverlening Lichaam en geest in evenwicht Aandacht voor zelfbeschikking, autonomie en ondersteuning Zo lang mogelijk thuis wonen in een vertrouwde omgeving 58

5 4 Speerpunten in de organisatie van de zorg en begeleiding van kwetsbare ouderen De noodzaak van samenwerking en netwerken Kwaliteit met de focus op resultaten en een toenemende prestatieverantwoording Professionalisering van het vrijwilligerswerk Deugdelijk bestuur De materiële omgeving als ondersteuner van de menselijke omgeving Duurzaamheid 60 5 Speerpunten op het algemeen maatschappelijk vlak Participatie en co-creatie Multiculturalisering Verbrokkeling en diversiteit van de samenlevingsvormen Digitalisering Zingeving en ethiek Toegankelijkheid en betaalbaarheid Genuanceerde beeldvorming over ouder worden Dementie en andere ernstige chronische aandoeningen 62 6 Besluit 62 Hoofdstuk 5: Aanbevelingen voor praktijk, beleid en onderzoek 63 1 Aanbevelingen voor de praktijk 63 2 Aanbevelingen voor het beleid 64 3 Aanbevelingen voor onderzoek 67 4 Besluit 68 Literatuur 69 Bijlagen 75 Bijlage 1: Leden adviesgroep 77 Bijlage 2: de Anders Ouder Worden krant 79

6

7 Lijst tabellen Tabel 1 Alleenwonenden naar geslacht en leeftijd, Vlaams Gewest, situatie 2007 en prognose Tabel 2 Aantal en aandeel ouderen van vreemde herkomst, naar herkomst, in Vlaams Gewest, op 1/1/ Tabel 3 Sociale contacten en maatschappelijke participatie van ouderen in Vlaanderen 29 Lijst figuren Figuur 1 Conceptueel model van kwetsbaarheid 16 Figuur 2 Aandeel van 65-plussers in de bevolking voor de gewesten van België en voor de Europese Unie, van 2000 tot 2011, stand op 1 januari (in %) 18 Figuur 3 Evolutie van de samenstelling van de bevolking in leeftijdsgroepen in het Vlaams Gewest, tussen (in %) 19 Figuur 4 Objectief armoederisico bij 65-plussers in Vlaams Gewest (in %) 20 Figuur 5 Percentage van de bevolking in het Vlaams Gewest met beperkingen in het uitvoeren van dagdagelijkse activiteiten, volgens geslacht en leeftijd 23 Figuur 6 Percentage van de bevolking in het Vlaams Gewest dat lijdt aan een of meerdere langdurige ziekten, langdurige aandoeningen of handicaps 24 Figuur 7 Prevalentiecijfers van dementie naar leeftijdscategorie en geslacht 25 Figuur 8 Percentage van de bevolking in Vlaams Gewest met depressieve problemen, volgens de SCL-90R score, volgens leeftijd en geslacht 26 Figuur 9 Percentage van de bevolking in Vlaams Gewest dat psychotrope geneesmiddelen heeft gebruikt in de afgelopen 2weken, volgens leeftijd en geslacht 27 Figuur 10 Leeftijdsspecifieke sterftecijfers voor suïcide (per inwoners), mannen en vrouwen, Vlaams Gewest, Figuur 11 Eenzaamheid bij 65-plussers in Vlaanderen, thuiswonend en in woonzorgcentra, op basis van directe vraag: Voelt u zich soms, dikwijls of nooit eenzaam? (in %) 30 Figuur 12 Eenzaamheid bij thuiswonende 65-plussers in Vlaanderen, op basis van eenzaamheidsschaal van de Jong Gierveld (in %) 31

8

9 De Betties zijn een intergenerationeel koor waar kinderen, volwassenen en ouderen met en zonder dementie samen zingen en contact maken via muziek. Dit lied brachten zij op het slotcongres van het project Anders Ouder Worden op 25 april 2013 in Brussel. Het staat symbool voor de verbondenheid en het dragen van elkaar, een gedachte die ook een rode draad vormt in de acht projecten.

10

11 Inleiding In 2007 startten we vanuit LUCAS een intensieve samenwerking met Cera. Met het project Dromen worden werkelijkheid wilden we een goed zicht krijgen op de belangrijkste noden en uitdagingen voor de ouderenzorg. Door middel van interviews, focusgroepen en discussies met sleutelfiguren uit de sector werd veel rijk materiaal verzameld. Het was meteen duidelijk dat de ouderenzorg baat kan hebben bij tal van innovaties en Cera tekende een project uit gericht op kwetsbare ouderen en op ontschotting. Met een adviesgroep van experten zijn goede praktijken in Vlaanderen voorgesteld en besproken. Met acht innovatieve praktijkprojecten gingen LUCAS en Cera vervolgens aan de slag. Gedurende drie jaar is hard gewerkt aan het versterken van de eigen werking, het zoeken naar verbeteringen en vernieuwingen en het verspreidbaar maken van de eigen leerpunten. Dit eindrapport biedt een reflectie op het doorlopen proces en op de gemeenschappelijke aandachtspunten. Hoewel er geen onderzoek is gevoerd waarbij LUCAS de initiatieven op wetenschappelijke wijze evalueerde en doorlichtte, is het wel mogelijk om op basis van de coachingservaringen te komen tot aanbevelingen voor de toekomst van de ouderenzorg. Dit rapport is dus vooral bedoeld voor beleidsactoren en management van praktijkorganisaties om inspiratie te bieden over de belangrijkste toekomstige uitdagingen voor ouderen. De lezer die op zoek is naar inzichten en aanbevelingen uit de concrete opzet en werking van elk van de acht projecten, zal hier geen antwoorden vinden. Praktijkwerkers en hulpverleners kunnen dit wel vinden in het draaiboek dat elk project opgemaakt heeft. Van bij de selectie van goede en innovatieve praktijken is ervoor gekozen om in te zetten op diversiteit. De acht projecten variëren van echte pioniersprojecten tot initiatieven met al tientallen jaren ervaring die in stilte is opgebouwd. Geografisch gezien liggen ze verspreid over heel Vlaanderen, met zowel stedelijke als meer landelijke projecten. Sommige projecten spelen vooral in op sensibilisering en preventie, andere staan net klaar voor kwetsbare ouderen die schijnbaar volledig uitbehandeld zijn. Ondanks deze enorme diversiteit, zijn ook een aantal gemeenschappelijke rode draden te onderkennen. In dit eindrapport zien we deze rode draden als speerpunten voor de toekomstige ouderenzorg. Hieruit vloeien ook een aantal aanbevelingen voort voor beleid, praktijk en onderzoek in Vlaanderen. 11

12

13 Hoofdstuk 1: Kwetsbare ouderen 1 Waarom inzetten op kwetsbare ouderen? Het Cera project Anders Ouder Worden zet twee thema s centraal op de agenda: ontschotting en samenwerking enerzijds en de zorg en begeleiding van kwetsbare ouderen anderzijds. Deze thematieken zijn niet lukraak gekozen, maar het gevolg van een voorstudie die LUCAS in opdracht van Cera in 2007 uitvoerde (De Coster e.a., 2007). Sleutelfiguren uit het ouderenbeleid, de praktijk van de ouderenzorg en onderzoekers zijn aangeschreven met een schriftelijke vragenlijst om een zicht te krijgen op innovatieve tendenzen voor de ouderenzorg en dienstverlening in Vlaanderen. Vervolgens is een focusgroep georganiseerd met als doel te komen tot inhoudelijke verdieping en nuancering. Er volgde een slotdenkdag met belangrijke actoren uit het beleid, de praktijk en het onderzoek. Uit de bevraging bleek dat de focus op ouderenzorg best breed kan worden opgevat: niet enkel aandacht voor gezondheid en welzijn, maar ook voor wonen, mobiliteit, sport, cultuur, financiën, levenslang leren, enz. Juist omdat de groep van ouderen zo heterogeen is, vonden de sleutelfiguren het relevant om zich met Cera te richten op de groep van de (meest) kwetsbare ouderen. Hierbij denkt men aan personen met dementie, eenzame ouderen, ouderen van allochtone afkomst, ouderen met een psychiatrisch verleden, enz. Actieve senioren hebben over het algemeen genomen meer mogelijkheden om zelf hun stem te laten horen. Andere ouderen kunnen een duwtje in de rug, wat extra aandacht of ondersteuning gebruiken om ook hun wensen en verwachtingen gerealiseerd te zien. Bij vele zorgtrajecten van ouderen is een scala van professionals betrokken, of zelfs diverse organisaties. De grote werkdruk en de soms geringe mate van scholing van het personeel brengen met zich mee dat er vaak aanbodgestuurde in plaats van vraag- en functiegestuurde zorg verstrekt wordt. Vooral kwetsbare ouderen met complexe zorgvragen blijven hierdoor in gebreke of vallen door de mazen van het zorgnet. Op basis van het toenemend besef van de tekorten in de ouderenzorg, zien we nieuwe bewegingen en ontwikkelingen ontstaan in de ouderenzorg. Twee belangrijke tendensen zijn: - een verplaatsing van de zorglocatie: de verschuiving van een residentiële zorg naar zorg in kleinschaliger voorzieningen en zorg ingebed de samenleving; - een wijziging in de organisatie van de zorg: van aanbodgestuurde zorg in de richting van zorg op maat en aangepast aan de individuele wensen en noden van de gebruiker. 13

14 Hoofdstuk 1. Kwetsbare ouderen Deze evoluties zijn fundamenteel en gaan gepaard met uitdagingen voor een aangepaste zorgcultuur en veranderingen in de attitudes en methodieken van de zorgverstrekkers in de ouderenzorg. In het project Anders Ouder Worden zijn ouderen globaal omschreven als 65-plussers omdat dit voor de meeste ouderen een keerpunt is in de levensloop. Het is de wettelijke pensioenleeftijd en gaat ook gepaard met een aantal verschuivingen in belangrijke rollen in het leven van mensen. Deze leeftijdsgrens is niet strikt gehanteerd, want in sommige projecten is ook aandacht voor kwetsbare personen die jonger zijn dan 65 jaar. Leeftijd is geen sluitend criterium voor kwetsbaarheid. Daar gaan we hieronder dieper op in. 2 Wat is kwetsbaarheid? In de wetenschappelijke literatuur is de afgelopen jaren meer en meer te vinden over kwetsbaarheid ( frailty ). Nochtans zullen ouderen zelden zichzelf omschrijven als kwetsbaar. Kwetsbaarheid is geen begrip dat leeft bij ouderen zelf. Voor ouderen zelf is het belangrijk dat ze een goede oude dag hebben. Dit laatste sluit aan bij een andere evolutie in de visie op ouder worden. In de onderzoekswereld en ook in het praktijkveld is er een verschuiving merkbaar van kwaliteit van zorg, goede medische en lichamelijke zorgverlening naar een bredere, holistische visie op ouder worden. Sinds een tweetal decennia wordt kwaliteit van leven een steeds belangrijker begrip. Ter illustratie: De zoektermen quality of life en older persons of elderly leveren in de wetenschappelijke database Web of Knowledge in 1985 drie publicaties op. In 1995 zijn dat er 242. In 2000 is dat al gestegen naar 480 en in 2012 gaat het om 1456 publicaties. Mede in het licht van diezelfde evolutie naar een meer holistische visie op ouder worden, is kwetsbaarheid geëvolueerd van een louter fysiek begrip naar een concept met een meer omvattende invulling (Van Campen, 2011). Het Nederlandse Sociaal Cultureel Planbureau voerde een omstandig onderzoek uit om een zicht te krijgen op kwetsbare ouderen. Vier vragen stonden voorop: 1. Wat is een praktische beleidsdefinitie van kwetsbaarheid? 2. Om hoeveel kwetsbare ouderen gaat het dan in Nederland? 3. Hoe is het verloop van kwetsbaarheid en welke determinanten spelen een rol? 4. Wat zijn beschermende factoren en wat kan het beleid bieden aan ondersteuning? 14

15 Hoofdstuk 1. Kwetsbare ouderen We vatten de belangrijkste vaststellingen samen en kijken naar de relevantie ervan voor de ouderen in Vlaanderen. In de internationale literatuur is kwetsbaarheid lange tijd louter fysiek gedefinieerd. Een voorbeeld van zo n medische definitie is het werk van Fried e.a (2001; uit Van Campen, 2011, p.40): Kwetsbaarheid is een biologisch syndrooom van een verminderde reserve en weerstand tegen stressoren, dat het gevolg is van dalingen van diverse fysiologische systemen en dat kwetsbaarheid voor ongewenste uitkomsten veroorzaakt. In de meting ervan wordt verwezen naar criteria zoals: onbedoeld gewichtsverlies, zelfgerapporteerde uitputting, zwakheid, traagheid in lopen en verminderde fysieke activiteit. Men verwijst dus naar de toenemende verliezen en functionele beperkingen bij het ouder worden. Kwetsbaarheid verwijst dan vaak naar een groter risico op ernstige ziekte of verminderde zelfredzaamheid. Toch is het begrip niet eenvoudig af te bakenen: ouderen met ernstige beperkingen of verminderde zelfredzaamheid zijn vaker kwetsbaar, maar het is niet zo dat alle kwetsbare ouderen ook ernstig beperkt zijn of een verminderde zelfredzaamheid hebben. Functionele beperkingen zijn met andere woorden geen exclusief criterium voor kwetsbaarheid. Soms wordt kwetsbaarheid ook gebruikt als tegenpool voor succesvol ouder worden. Dit is onterecht, want het is niet zo dat kwetsbare ouderen er niet in kunnen slagen een positieve levenskwaliteit te ervaren of dus succesvol ouder te worden. Succesvol ouder worden is dus ook geen exclusiviteit voor de niet-kwetsbare ouderen. Om een beter zicht te krijgen op kwetsbaarheid voerden de Nederlandse onderzoekers gesprekken met 21 ouderen en vroegen hen naar wat er belangrijk is in hun leven en wat zij begrijpen onder kwetsbaarheid. De meeste mensen vinden gezondheid en familie erg belangrijk. De ouderen worden hier ook steeds meer geconfronteerd met verlies, afscheid en achteruitgang. Tegelijk geven de ouderen ook aan te willen vechten voor hun zelfstandigheid en zo lang mogelijk onafhankelijk te willen blijven van anderen. Kwetsbaarheid verwijst volgens de ouderen zelf naar het verlies van die zelfstandigheid of het verlies van sociale contacten. Opvallend is dat de ouderen indirect ook verwijzen naar de maatschappelijke impact op kwetsbaarheid. Ze voelen zich minder aanvaard in de huidige maatschappij en voelen zich er ook niet altijd even veilig in. Tot slot blijkt dat ouderen zichzelf niet vaak als kwetsbaar zien, maar net vertrekken vanuit hun sterktes en ervaringen in het omgaan met verlies. Het begrip kwetsbaarheid kreeg de afgelopen jaren een bredere invulling, en wetenschappers komen ook meer en meer tot een duidelijke definitie. Daarnaast maakt een brede benadering van kwetsbaarheid ook opgang. Hierbij houdt men ook rekening met de sociale en psychische determinanten. Het werk van Bergman e.a. (2004) vertrekt vanuit de levensloop van ouderen en schetst hoe kwetsbaarheid wordt beïnvloed door 15

16 Hoofdstuk 1. Kwetsbare ouderen biologische, maar ook psychische en sociale variabelen. Gobbens e.a. (2010) werkten dit verder uit tot een coherent model van kwetsbaarheid. Figuur 1 Conceptueel model van kwetsbaarheid Bron: Gobbens e.a., 2010, p.43 Het model maakt inzichtelijk dat kwetsbaarheid een continu voortschrijdend proces is waarbij leeftijd een belangrijke determinant is. Leeftijd is echter niet het enige of noodzakelijke criterium. Er wordt verwezen naar een aantal levensloopdeterminanten zoals opleiding, inkomen, geslacht, etniciteit en burgerlijke staat. De leef- en woonomgeving is een belangrijke factor en een ongezonde leefstijl draagt ook bij tot verhoogde kwetsbaarheid. Biologische, waaronder genetische factoren zijn volgens onderzoek ook belangrijke determinanten van kwetsbaarheid. 16

17 Hoofdstuk 1. Kwetsbare ouderen Deze factoren dragen bij tot de ontwikkeling of het ontstaan van een verminderde fysiologische reserve en/of ziekte(n). Verschillende ziekten kunnen bijdragen tot kwetsbaarheid (bv. diabetes, hartfalen). Dit alles leidt tot een proces van toenemende kwetsbaarheid. Die kwetsbaarheid kan zich uiten op meerdere vlakken en in meerdere vormen. De lichamelijke kwetsbaarheid verwijst dan naar aspecten zoals verminderde voeding, mobiliteit, lichamelijke activiteit, kracht, uithouding, evenwicht en zintuiglijke functies. Bij psychische kwetsbaarheid gaat het om verminderde cognitie, negatieve stemming en negatieve coping (d.i. het omgaan met veranderingen). Sociale kwetsbaarheid betekent een vermindering van sociale steun en sociale relaties. Om negatieve uitkomsten te beperken of te voorkomen, kan op elk van deze factoren worden ingezet. Hierop komen we verderop in dit rapport terug. Samengevat stellen Gobbens e.a. (2011, in Van Campen, 2011) de volgende definitie van kwetsbaarheid voor: Kwetsbaarheid bij ouderen is een proces van het opeenstapelen van lichamelijke, psychische en/of sociale tekorten in het functioneren dat de kans vergroot op negatieve gezondheidsuitkomsten (functiebeperkingen, opname, overlijden). Voor het meten van kwetsbaarheid zijn verschillende instrumenten voorhanden. Er zijn verschillende instrumenten die ingaan op de multidimensionaliteit van kwetsbaarheid. De federale overheid maakt bijvoorbeeld in het Protocol III akkoord gebruik van de Edmonton Frail Scale (Rolfson e.a., 2006). Ook de Groningen Frailty Indicator (Schuurmans e.a., 2004) wordt vaak gehanteerd als multidimensioneel instrument. Voortvloeiend uit het bovenstaande model is een instrument ontwikkeld: de Tilburg Frailty Indicator (Gobbens e.a., 2010). Dit instrument meet de volgende aspecten: kracht, voeding, uithoudingsvermogen, mobiliteit, lichamelijke activiteit, evenwicht, zintuiglijke functies, cognitie, stemming, coping, sociale relaties en sociale steun. De vijftien vragen kunnen door ouderen zelf worden ingevuld. 3 Hoeveel kwetsbare ouderen zijn er in Vlaanderen? In Vlaanderen bestaat er geen meting van kwetsbaarheid bij ouderen. Het is niet mogelijk om te zeggen hoeveel ouderen vandaag kwetsbaar zijn. Het concept van kwetsbare ouderen is in Vlaanderen nog niet duidelijk afgebakend, geoperationaliseerd en uitgewerkt. We kunnen dus ook niet zeggen hoeveel kwetsbare ouderen er in de toekomst zullen zijn. Er bestaan wel prognoses 1, maar die kunnen geen rekening houden met alle aspecten van kwetsbaarheid. 1 Zie bijvoorbeeld de prognoses van het Federaal Planbureau over toekomstige behoeften aan en gebruik van langdurige zorg in België. 17

18 Hoofdstuk 1. Kwetsbare ouderen Om toch een idee te geven over de omvang van de doelgroep van kwetsbare ouderen in Vlaanderen, bespreken we hierna enkele afzonderlijke indicatoren van fysieke, psychische en sociale kwetsbaarheid. We verduidelijken eerst in welke mate het aandeel 65-plussers in Vlaanderen zal toenemen. 3.1 Vergrijzing en verzilvering van Vlaanderen Vlaanderen is een koploper inzake vergrijzing. Begin 2011 is 18,3% van de bevolking een 65- plusser. Figuur 2 geeft weer dat dit aandeel het laatste decennium sneller is gestegen dan in de andere gewesten. Ook in vergelijking met het Europees gemiddelde zal Vlaanderen sneller geconfronteerd worden met een nieuwe demografische realiteit. Figuur 2 Aandeel van 65-plussers in de bevolking voor de gewesten van België en voor de Europese Unie, van 2000 tot 2011, stand op 1 januari (in %) Bron 2 : ADSEI, Eurostat, bewerking Studienst Vlaamse Regering De vergrijzing van de bevolking is grotendeels een verzilvering. Niet de 65-plussers, maar wel de 80-plussers zijn de snelst groeiend leeftijdsgroep. Figuur 3 geeft weer dat deze groep van oudste ouderen de volgende decennia proportioneel het sterkst zullen groeien. In 2011 was 13% van de bevolking in het Vlaams Gewest tussen 65 en 80 jaar oud en 5% ouder dan 80 jaar. Tegen Figuur overgenomen uit Vlaamse Regionale Indicatoren (Studiedienst Vlaamse Regering, 2012, p.52) 18

19 Hoofdstuk 1. Kwetsbare ouderen loopt dit op tot respectievelijk 14% en 6%. Tegen 2020 zal het aantal 80-plussers met meer dan toenemen. Figuur 3 Evolutie van de samenstelling van de bevolking in leeftijdsgroepen in het Vlaams Gewest, tussen (in %) 3.40% 4.98% 6.04% 6.96% 8.97% 10.56% 13.3% 13.2% 14.3% 16.8% 16.9% 15.7% 80-plussers jaar 61.5% 61.0% 58.6% 54.9% 53.6% 53.2% jaar 21.8% 20.8% 21.1% 21.3% 20.6% 20.6% 0-18 jaar Bron 3 : : waarnemingen, ADSEI; : Bevolkingsvooruitzichten , FPB en ADSEI, eigen bewerking 3.2 Determinanten vanuit de levensloop Bepaalde sociaal-demografische en sociaal-economische factoren gaan hand in hand met een hogere prevalentie van kwetsbaarheid op latere leeftijd (zie model hogerop)(gobbens e.a., 2010). Zo zijn de financiële situatie en de samenlevingsvorm eerder kenmerken die doorheen de levensloop worden opgebouwd Inkomen en armoede In Vlaanderen heeft bijna 1 oudere op 5 een inkomen dat onder de armoederisicodrempel ligt. Dat is dubbel zo veel dan het armoederisico in de totale bevolking. Figuur 4 geeft weer dat het armoederisico bij ouderen de laatste jaren gedaald is van 23,1% in 2006 tot 18,1% in 2011.De 3 Bevolkingscijfers online beschikbaar bij Statbel 19

20 Hoofdstuk 1. Kwetsbare ouderen armoederisicodrempel bedraagt voor een alleenstaande en voor koppels (anno 2011). Figuur 4 Objectief armoederisico bij 65-plussers in Vlaams Gewest (in %) % plussers Totale bevolking Bron 4 : ADSEI, 2012, eigen bewerking Onderzoek toont aan dat de gezondheid een sociale gradiënt volgt, dit wil zeggen dat naarmate de sociaal-economische positie afneemt, de gezondheidstoestand verslechtert. Armoede zorgt voor een sociale ongelijkheid, niet alleen in zorgbehoefte maar ook naar zorggebruik (Avalosse e.a., 2009). Langdurige armoede bij ouderen is nauw verbonden met een achteruitgang van de gezondheidstoestand (Börsch-Supan e.a., 2008) Veranderende leefvormen Door de toegenomen levensverwachting worden ouderen op latere leeftijd vaker geconfronteerd met weduwschap en alleenwonen. Ook het stijgend aantal echtscheidingen en het ontbinden van samenwoonrelaties brengen met zich mee dat ouderen vaker alleen zullen wonen. In Vlaanderen neemt het aantal alleenwonenden toe bij alle leeftijden, maar vooral bij de oudste ouderen. In vergelijking met 2007 wordt verwacht dat het aantal alleenwonende 55- tot 79-jarigen met 39% zal toenemen (prognose voor 2021). Het aantal alleenwonende 80-plussers zal met de helft toenemen. Dat is een toename van meer dan alleenwonende 80-plussers. De groep alleenwonenden wordt dus niet alleen groeien, maar zal in de toekomst ook verouderen (Lodewijckx, 2008). 4 Armoedecijfers zijn online beschikbaar op de wesbite Oases van de Universiteit Antwerpen 20

21 Hoofdstuk 1. Kwetsbare ouderen Tabel 1 Alleenwonenden naar geslacht en leeftijd, Vlaams Gewest, situatie 2007 en prognose 2021 Bron 5 : Lodewijck, 2008, p.51, op basis van VUB-projectie (Surkyn, e.a., 2008) Ouderen die alleen wonen kunnen geen beroep doen op hun partner voor ondersteuning bij het uitvoeren van dagelijkse activiteiten. De belangrijkste bron van mantelzorg valt zo weg. Alleenwonende, kwetsbare ouderen moeten dan ook vaker rekenen op de hulp van nietverwanten (Vermeulen & Declercq, 2011). Deze hulp van buren, vrijwilligers en vrienden uit de nabije omgeving zal, samen met de formele zorg, nodig zijn opdat het toenemend aantal alleenwonende ouderen zo lang mogelijk thuis kan blijven wonen Allochtone ouderen In 2004 was bijna 5% van alle 55-plussers in het Vlaamse Gewest van vreemde herkomst. Dit wil zeggen dat ze bij hun geboorte een niet-belgische nationaliteit hadden. Meer dan de helft (54%) van alle ouderen van vreemde herkomst is afkomstig uit onze buurlanden (vooral Nederland), 17% uit Zuid-Europa (overwegend Italië), 8% uit Marokko en 7% uit Turkijke. (Lodewijckx, 2007). De meeste ouderen van buitenlandse herkomst zijn via arbeidsmigratie vanuit Zuid-Europa, 5 Rapport over veranderende leefvormen van de Studiedienst Vlaamse Regering is online beschikbaar 21

22 Hoofdstuk 1. Kwetsbare ouderen Turkije en Noord-Afrika (Marokko, Algerije en Tunesië) naar België gekomen (Talloen, Verstraeten & Chech, 2012). Tabel 2 Aantal en aandeel ouderen van vreemde herkomst, naar herkomst, in Vlaams Gewest, op 1/1/2004 Bron: Lodewijckx, 2007, p.10 op basis van Rijksregisterbestand Het aantal allochtone ouderen stijgt snel. In 1970 telde men in België ouderen van allochtone afkomst, in 2007 waren dat er (Talloen, Verstraeten & Chech, 2012). Het aandeel allochtone ouderen zal in de nabije toekomst niet alleen groter, maar ook gevarieerder worden. De gekleurde vergrijzing brengt specifieke uitdagingen met zich mee. Zo worden allochtone ouderen vroeger met gezondheidsproblemen geconfronteerd, hebben ze een slechtere socio-economische positie en kampen ze met het terugkeerdilemma (Cuyvers & Kavs, 2001). Culturele verwachtingen over de combinatie van formele en informele zorg verschillen bij allochtone ouderen (Talloen, Verstraeten & Chech, 2012). Verschillende drempels zorgen er voor dat allochtone ouderen de weg naar de formele zorg niet altijd vinden, zoals een te beperkte kennis van het Nederlands en het niet kennen van de bestaande welzijns- en gezondheidsvoorzieningen (Janssens, 2003). 22

23 Hoofdstuk 1. Kwetsbare ouderen 3.3 Indicatoren van fysieke kwetsbaarheid Beperkingen bij dagelijkse activiteiten Afhankelijkheid bij het uitvoeren van dagdagelijkse activiteiten is nauw verbonden met leeftijd. De onderstaande figuur geeft weer dat het aandeel met beperkingen in het uitvoeren van dagdagelijkse activiteiten stabiel blijft tot de leeftijd van 65 jaar. Dit aandeel neemt daarna sterk toe, in het bijzonder bij 75-plusssers. Bij deze oudste leeftijdsgroep ervaart bijna de helft beperkingen bij de dagelijkse activiteiten. Figuur 5 Percentage van de bevolking in het Vlaams Gewest met beperkingen in het uitvoeren van dagdagelijkse activiteiten, volgens geslacht en leeftijd Bron 6 : Gezondheidsenquête Chronische ziekten In het Vlaams Gewest geeft 26,2% van de bevolking aan een langdurige ziekte, langdurige aandoening of handicap te hebben. De onderstaande figuur geeft weer hoe dit aandeel 6 Figuur overgenomen uit rapport beperkingen op basis van de Gezondheidsenquête 2008 van het Wetenschappelijk Instituut Volksgezondheid (Demarest, 2010, p.363) 23

24 Hoofdstuk 1. Kwetsbare ouderen stelselmatig vergroot naarmate de leeftijd toeneemt. Bij de 75-plussers stijgt dit percentage tot 56,4% (Van der Heyden, 2010, p.82). Figuur 6 Percentage van de bevolking in het Vlaams Gewest dat lijdt aan een of meerdere langdurige ziekten, langdurige aandoeningen of handicaps Bron 7 : Gezondheidsenquête, 2008 Vaak voorkomende problemen bij mannen van 65 jaar en ouder zijn een hoge bloeddruk (34%), artrose (27%), lage rugproblemen (24%), prostaatlijden (15%), nekproblemen (14%), diabetes (11%) en chronische longlijden (11%). Bij vrouwen van 65 jaar en ouder komt op basis van deze zelfrapportering artrose vaak voor (50%), alsook hoge bloeddruk (39%) en lage rugproblemen (26%) % (Van der Heyden, 2010, p.74). 7 Figuur overgenomen uit rapport chronische aandoeningen op basis van de Gezondheidsenquête 2008 van het Wetenschappelijk Instituut Volksgezondheid (Van der Heyden, 2010, p.82) 24

25 Hoofdstuk 1. Kwetsbare ouderen 3.4 Indicatoren van psychische kwetsbaarheid Dementie Dementie is een degeneratieve hersenziekte die wordt gekenmerkt door een voortschrijdende intellectuele achteruitgang. Ouderen met dementie vormen een groeiende groep die nood heeft aan uitgebreide en vaak gecompliceerde zorg (Van Audenhove e.a., 2009). De natuurlijke evolutie van deze ziekte strekt zich uit over een langere periode van 6 tot 8 jaar (Blazer & Steffens, 2009). Voorlopig bestaat er nog geen afdoende geneeskundige remedie tegen voortschrijdende dementie. In België ontbreekt grootschalig epidemiologisch onderzoek. De laatste studie dateert van 1994 en daar wordt geschat dat 9% van de 65-plussers dementie heeft (Buntinx e.a., 2006). Wellicht zijn prevalentiecijfers uit andere landen ook van toepassing op België en Vlaanderen. Europese prevalentiecijfers tonen aan dat dementie vaker voorkomt bij vrouwen dan bij mannen. Leeftijd blijft de belangrijkste risicofactor voor het ontwikkelen van dementie. Tussen de leeftijd van 65 en 89 verdubbelt de prevalentie ongeveer elke 5 jaar (European Collabaration on Dementia, 2009). Figuur 7 Prevalentiecijfers van dementie naar leeftijdscategorie en geslacht 50% 40% 30% 20% 10% mannen vrouwen 0% >95 mannen 1.8% 3.2% 7.0% 14.5% 20.9% 29.2% 32.4% vrouwen 1.4% 3.8% 7.6% 16.4% 28.5% 44.4% 48.8% Bron: European Collaboration on Dementia, 2009 Het dementieplan Vlaanderen berekent op basis van deze prevalentiecijfers dat Vlaanderen in personen met dementie telt. Dit aantal zal tegen 2020 met bijna 30% stijgen tot personen (Vandeurzen, 2010). 25

26 Hoofdstuk 1. Kwetsbare ouderen Geestelijke gezondheid Niet enkel lichamelijke gezondheid is van belang, het zich mentaal goed voelen is ook een bufferende factor. Onderzoek toont aan dat somatische aandoeningen, angst, depressieve gevoelens en slaapproblemen vaker voorkomen op latere leeftijd (Gisle, 2010). De Gezondheidsenquête van 2008 vond voor depressieve problemen een globale prevalentie van 13% bij 65 tot 74-jarigen en van 10% bij 75-plussers in het Vlaams Gewest (Van der Heyden e.a., 2010). Op basis van deze zelfrapportering kampen vrouwen vaker met depressieve problemen. Figuur 8 Percentage van de bevolking in Vlaams Gewest met depressieve problemen, volgens de SCL-90R score, volgens leeftijd en geslacht Bron 8 : Gezondheidsenquête 2008 Het is niet altijd vanzelfsprekend om een depressie te herkennen, zeker niet bij ouderen. De term gemaskeerde depressie wijst bijvoorbeeld net op de moeilijkheid om een juiste diagnose te stellen. Tijdens het verouderingsproces kunnen verschillende verlieservaringen zoals een verminderde zelfredzaamheid, chronische ziekten, het rouwproces na overlijden en beginnende dementie zorgen voor langdurige emotionele klachten en zo de diagnostiek van depressie bijkomend bemoeilijken (Van Audenhove e.a., 2007). In 2007 werd aan 20% van de 75-plussers antidepressiva voorgeschreven om de grote prevalentie van emotionele ontregeling op te vangen. Hoewel niet al die ouderen voldoen aan de criteria voor 8 Figuren overgenomen uit rapport mentale gezondheid op basis van de Gezondheidsenquête 2008 van het Wetenschappelijk Instituut Volksgezondheid (Gisle, 2010, p.510 en p.542) 26

27 Hoofdstuk 1. Kwetsbare ouderen een depressieve stoornis, worden psychofarmaca dus ook ingezet bij mildere vormen van depressiviteit (Casteels e.a., 2010). Het stellen van een differentieeldiagnose voor depressie is vooral bij ouderen met beginnende dementie moeilijk voor zorgverleners uit de eerste lijn. De gezondheidsenquête geeft aan dat het gebruik van psychotrope geneesmiddelen (slaapmiddelen, kalmeermiddelen, antidepressiva) sterkt toeneemt op latere leeftijd. Figuur 9 toont het aandeel Vlamingen dat in de laatste twee weken psychotrope geneesmiddelen heeft gebruikt. Bij mannen vanaf 65 jaar is dit aandeel ongeveer 20%. Bij vrouwen ligt dit gebruik hoger. Zo stijgt het aandeel dat in de laatste twee weken psychotrope geneesmiddelen heeft gebruikt tot 40% bij de 75-plussers. Figuur 9 Percentage van de bevolking in Vlaams Gewest dat psychotrope geneesmiddelen heeft gebruikt in de afgelopen 2weken, volgens leeftijd en geslacht Bron: Gezondheidsenquête 2008 Naarmate de leeftijd toeneemt, vergroot de blootstelling aan risicofactoren die het psychisch welbevinden onder druk zetten. Het Vlaams actieplan voor de preventie van zelfdoding geeft aan dat ouderen een risicogroep zijn voor het ontwikkelen van depressie en suïcidaliteit. Zo zijn de sterftecijfers door suïcide in Vlaanderen opvallend hoog bij mannen van 85 jaar of ouder. Figuur 10 geeft weer dat dit suïcidecijfer in Vlaanderen in per inwoners bedraagt. 27

28 10-14 jaar jaar jaar jaar jaar jaar jaar jaar jaar jaar jaar jaar jaar jaar jaar aantal sterftgevallen (1/ inwoners) 85+ jaar Hoofdstuk 1. Kwetsbare ouderen Figuur 10 Leeftijdsspecifieke sterftecijfers voor suïcide (per inwoners), mannen en vrouwen, Vlaams Gewest, mannen vrouwen Bron 9 : Sterftecertificaten alle overlijdens, Vlaams Gewest, Indicatoren van sociale kwetsbaarheid De begrippen eenzaamheid en isolement overlappen elkaar in het dagelijks taalgebruik, maar hebben een andere betekenis. Sociaal isolement is op basis van de omvang van en de contactfrequenties met het sociaal netwerk eerder objectief te bepalen. Het gaat over het aantal contacten dat je hebt met andere mensen. Eenzaamheid daarentegen is altijd een subjectieve ervaring. Eenzaamheid is het subjectief ervaren van een onplezierig of ontoelaatbaar gemis aan (kwaliteit van) bepaalde relaties. (de Jong Gierveld,1984) Sociaal isolement De contactpatronen van ouderen zijn de laatste decennia veranderd. Zo is er een sterke stijging in het aandeel ouderen dat doorheen de week enkel face-to-face contact heeft met de verticale kring. Dat zijn de (schoon)kinderen, (achter)kleinkinderen of ouders. In 1985 was dat 11%, in % en in % (Vandebroucke e.a., 2012). Het contactnetwerk van ouderen wordt dus homogener, want er zijn minder ouderen die wekelijks face-to-face contact hebben met buren, vrienden en andere familieleden. De cijfers van de survey Sociaal en Culturele Verschuivingen voor de periode tonen aan dat de helft van de 75-plussers niet wekelijks vrienden ontmoet. Een vierde van de 75-plussers maakt geen wekelijks praatje met buren. Bijna 3 op 10 ontmoet niet wekelijks familieleden. In 9 Figuur overgenomen van website Zorg en Gezondheid 28

29 Hoofdstuk 1. Kwetsbare ouderen deze contacten is er geen verschil tussen de verschillende leeftijdscategorieën (Noppe, Pauwels, Moons, 2012). De maatschappelijke participatie neemt duidelijk af naarmate men ouder is. Zo is 38% van de 75- plussers actief lid van minstens één vereniging ten opzichte van 47% bij de jarigen. Bij de 75-plussers participeert 6 op 10 niet aan het culturele leven ten opzichte van 4 op 10 bij de jarigen. Tabel 3 Sociale contacten en maatschappelijke participatie van ouderen in Vlaanderen % wekelijks praatje met buren % wekelijks ontmoeten familie % wekelijks ontmoeten vrienden % dat actief lid is van minstens 1 vereniging % dat participeert aan cultuur jaar jaar plus Bron: Noppe, Pauwels, Moons, 2012 Bij de oudste ouderen is het risico op maatschappelijke isolatie het grootst. Wanneer over verschillende domeinen heen wordt gekeken (verenigingsleven, cultuur, politiek, arbeid, sport en internet) blijkt dat 32% van de 75-plussers op geen enkel domein participeert. Bij de 65- tot 74- jarigen is dat 14% en bij de 55- tot 64-jarigen 5% Eenzaamheid Gevoelens van eenzaamheid komen tot uitdrukking in zowel lichamelijke als psychische gezondheidsklachten. Zo gaat eenzaamheid samen met depressie, cognitieve achteruitgang, hogere bloeddruk en hartziekten (Luanaigh & Lawlor, 2008). Door hun gezondheidsklachten doen eenzame ouderen vaker een beroep op de gezondheidszorg en zorgen ze voor een grotere belasting op het zorgsysteem (Hawkley & Cacioppo, 2003). Mogelijk is er ook een indirect verband, omdat eenzame ouderen minder preventief aan gezondheidszorg doen. Eenzame ouderen bewegen minderen, vergeten vaker hun medicatie te nemen, eten minder gezond en gaan niet op geregelde tijdstippen naar de dokter (Cacioppo, Hawkley & Bernston, 2002). 29

30 Hoofdstuk 1. Kwetsbare ouderen Figuur 11 geeft weer hoe 65-plussers in Vlaanderen antwoorden op de volgende vraag: Voelt u zich soms, dikwijls of nooit eenzaam?. Daarbij wordt een opdeling gemaakt tussen thuiswonende ouderen en ouderen die verblijven in woonzorgcentra. De resultaten worden waar mogelijk vergeleken met representatieve surveys die in het verleden zijn uitgevoerd. Figuur 11 Eenzaamheid bij 65-plussers in Vlaanderen, thuiswonend en in woonzorgcentra, op basis van directe vraag: Voelt u zich soms, dikwijls of nooit eenzaam? (in %) 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% 71% 65% 64% 60% 59% 24% 32% 29% 29% 21% 10% 8% 7% 11% 10% dikwijls eenzaam soms eenzaam nooit eenzaam Thuiswonend Woonzorgcentra Bron 10 : Vandenbroucke e.a., 2012; Vanden Boer & Pauwels, 2005; 2006, eigen bewerking In 2011 voelt twee derde van de thuiswonende ouderen zich nooit eenzaam. Ongeveer 3 op 10 thuiswonende ouderen voelt zich soms eenzaam en 7% is dikwijls eenzaam. In Vlaanderen voelen thuiswonende ouderen zich vandaag niet vaker eenzaam dan vroeger. Zo voelde 10% van de thuiswonende 65-plussers zich dikwijls eenzaam in 1985 en 8% in 2001 (Vanden Boer & Pauwels, 2005). Een tiende van de ouderen die verblijven in woonzorgcentra voelt zich dikwijls eenzaam. Daarbovenop voelt 32% zich soms eenzaam. De meeste onderzoekers besluiten dat ouderen die verblijven in residentiële zorg zich vaker eenzaam voelen in vergelijking met thuiswonende ouderen in het algemeen (Prieto-Flores e.a., 2011). Ouderen die verblijven in woonzorgcentra zijn niet vaker eenzaam dan thuiswonende ouderen die zorgafhankelijk zijn en/of ernstige geheugenproblemen hebben (Vandebroucke e.a., 2012). De prevalentie van eenzaamheid in 10 De cijfers voor 2011 zijn afkomstig van een representatieve studie i.o.v. de Koning Boudewijnstichting. De andere jaartallen zijn afkomstig van het LeefsituatieOnderzoek Vlaamse Ouderen. 30

31 Hoofdstuk 1. Kwetsbare ouderen woonzorgcentra is minder onderzocht, omdat de meeste onderzoeken ofwel focussen op de thuissituatie ofwel op het effect van de overstap van de thuissituatie naar residentiële zorg. In vergelijking met een onderzoek 11 uit 2004 zijn de beschreven prevalentiecijfers gelijkaardig. Omwille van sociale wenselijkheid en schaamtegevoelens zijn bovenstaande cijfers eerder een onderschatting. Het stigma rondom eenzaamheid zorgt ervoor dat respondenten vaker sociaal wenselijke antwoorden geven bij een directe vraagstelling (De Jong Gierveld e.a., 2006). Van de ouderen die zich soms of dikwijls eenzaam voelen, geeft 7 op 10 aan dat ze het moeilijk vinden om daarover te spreken (Vandenbroucke e.a., 2012). Wanneer eenzaamheid op een indirecte manier wordt bevraagd, zonder het woord eenzaam te gebruiken in de vraagstelling, dan komen de prevalentiecijfers hoger uit. Onderstaande figuur 12 geeft weer hoe eenzaam thuiswonende ouderen in Vlaanderen zich voelen op basis van een indirect meetinstrument 12. Figuur 12 Eenzaamheid bij thuiswonende 65-plussers in Vlaanderen, op basis van eenzaamheidsschaal van de Jong Gierveld (in %) 100% % 60% 40% 20% zeer ernstig eenzaam ernstig eenzaam matig eenzaam niet eenzaam 0% Thuiswonende 65-plussers in Vlaanderen Bron: Vandenbroucke e.a., Bij ouderen in woonzorgcentra gaat het om het LOVO-2 onderzoek uit 2004 waarin 500 rusthuisbewoners mondeling werden geïnterviewd. De steekproef beperkte zich tot bewoners met de volgende kenmerken: 75 jaar of ouder zijn en permanent in het rusthuis/rvt wonen (geen kortverblijf, dag- of nachtopvang), geen RIZIV-score C- dement (Vanden Boer & Pauwels, 2006). 12 In het onderzoek uit 2000 en 2011 werd dezelfde Nederlandstalige eenzaamheidsschaal van de Jong Gierveld gebruikt. 31

32 Hoofdstuk 1. Kwetsbare ouderen In 2011 is 56% van de thuiswonende ouderen helemaal niet eenzaam, 36% is matig eenzaam, 5% is ernstig eenzaam en 3% is zeer ernstig eenzaam. In vergelijking met een onderzoek 13 uit 2000 is deze prevalentie van eenzaamheid niet toegenomen. Dit ligt in lijn met andere Europese onderzoeksresultaten (Dykstra, 2009). Het is dus een mythe dat ouderen de afgelopen decennia beduidend eenzamer zijn geworden. De ouderen vandaag zijn gezonder, onafhankelijker en actiever dan vroeger. Daarnaast verschuiven de relatiestandaarden en verwachtingen van ouderen ook. Het verwachtingspatroon ten opzicht van sociale contacten verschuift mee. Het voorkomen en bestrijden van eenzaamheid zal alleen maar belangrijker worden. De prevalentie van eenzaamheid mag dan wel niet toenemen, het absolute aantal eenzame ouderen zal door de vergrijzing alleen maar toenemen. 4 Besluit In dit hoofdstuk schetsten we de aanleiding voor het project Anders Ouder Worden. De aandacht gaat uit naar de mogelijkheden tot ontschotting en samenwerking voor kwetsbare ouderen. Een wetenschappelijk model van kwetsbaarheid is voorgesteld en vervolgens een aantal kengetallen gepresenteerd die een beeld schetsen van de verschillende dimensies van kwetsbare ouderen in Vlaanderen. Het mag duidelijk zijn dat de groep kwetsbare ouderen zelf erg heterogeen kan gedefinieerd worden, naargelang het accent komt te liggen op de meer lichamelijke, psychische dan wel sociale componenten van kwetsbaarheid. Deze complexiteit maakt de benadering en aanpak van goede zorg voor kwetsbare ouderen een echte uitdaging. Bij de keuze van innovatieve goede praktijken is bewust gezocht naar diversiteit, zodat verschillende groepen van kwetsbare ouderen. In hoofdstuk twee worden de acht geselecteerde projecten kort voorgesteld, hoofdstuk drie gaat verder in op het doorlopen proces. 13 Panel Survey Belgische Huishoudens 32

33 Hoofdstuk 2: De acht innovatieve projecten In dit hoofdstuk schetsen we de acht innovatieve projecten die gedurende drie jaar konden ontwikkelen en groeien met de steun van Cera en LUCAS. In het volgend hoofdstuk vindt men meer details over de selectiecriteria bij aanvang van het project en het verloop van het gehele project. De acht gekozen projecten zijn uniek in hun opzet en belichten elk een eigen aspect van kwetsbaarheid bij ouderen. Het model dat in het vorige hoofdstuk is voorgesteld laat zien dat kwetsbaarheid een voortschrijdend proces is van elkaar beïnvloedende factoren. Hoewel de indeling niet volledig sluitend is - meestal gaat het om een combinatie van kwetsbaarheden, bijvoorbeeld lichamelijke en psychische kwetsbaarheid - hebben we de acht projecten onderverdeeld volgens de drie grote pijlers van kwetsbaarheid: lichamelijk, psychisch en sociaal. Bij aanvang van het driejarige traject diende elk project zijn doelstellingen en opzet uit te schrijven in een projectplan. Dit projectplan vormde de leidraad voor de verdere coaching. Einddoelstelling was het uitwerken van de eigen visie en werking in een draaiboek dat andere initiatiefnemers inspireert. Voor details van elk project verwijzen we naar de draaiboeken op 1 Projecten die vooral inspelen op de fysieke kwetsbaarheid van ouderen 1.1 Present Caritas Vrijwilligerswerk Ouderen die verblijven in een woonzorgcentrum zijn meestal fysiek kwetsbaar door hun afhankelijkheid van hulp van anderen. Bij sommige ouderen ligt het zwaartepunt op zware fysieke zorgnoden. Bij andere ouderen is er sprake van een cognitieve problematiek (bijvoorbeeld dementie) en ligt de nood meer op het vlak van begeleiding en ondersteuning. De noodzaak aan fysieke hulp bij de dagelijkse levensactiviteiten komt dan later op de voorgrond. Medewerkers in woonzorgcentra leverend meestal schitterend werk met de middelen die ze ter beschikking hebben. Tegelijk zien we dat meer en meer woonzorgcentra aandacht hebben voor de mogelijkheden die vrijwilligers kunnen bieden. Een vrijwilliger die tijd heeft om een praatje te maken met de bewoner en te luisteren naar zijn verhaal, een vrijwilliger die een vertrouwensband opbouwt en de buitenwereld mee naar binnen brengt, Het project Present Caritas speelt in op deze vorm van ondersteuning voor kwetsbare ouderen. 33

34 Hoofdstuk 2. De acht innovatieve projecten Werken aan de kwaliteit van het vrijwilligerswerk in de residentiële ouderenzorg door degelijke vorming en ondersteuning van de lokale vrijwilligersverantwoordelijken. Omdat Present Caritas gelooft dat de inzet van vrijwilligers een meerwaarde betekent voor bewoners van woonzorgcentra, ondersteunt deze vzw de professionele uitbouw en de ondersteuning van vrijwilligerswerk. Ze benadrukken dat een goede vrijwilligerswerking maar tot stand kan komen wanneer er een gedragen visie is en een vrijwilligersverantwoordelijke de nodige tijd, ruimte, middelen, ondersteuning en vorming krijgt om de vrijwilligers te begeleiden. Daarom is in dit project de klemtoon gelegd op de uitbouw van een degelijke vorming voor vrijwilligersverantwoordelijken. Ook is er werk gemaakt van een sensibiliseringscampagne over het belang van het aanstellen van een vrijwilligersverantwoordelijke bij directies en besturen van woonzorgcentra. Draaiboek: DA31211.pdf 1.2 Landelijke Thuiszorg Woningaanpassing Onderzoek toont aan dat de woon- en leefomstandigheden van ouderen een rol kunnen spelen bij kwetsbaarheid. Ouderen wonen vaak in niet-aangepaste woningen. Dit project van Landelijke Thuiszorg heeft als doelstelling een methodiek uit te werken die bijdraagt tot beter aangepaste woningen. Het richt zich zowel op de thuiswonende ouderen en hun mantelzorgers als op zorgkundigen in de thuiszorg. Meer kans om langer thuis verzorgd te worden: zorg voor een aangepaste woning Verzorgenden en mantelzorgers zijn belangrijke facilitators om kwetsbare ouderen in een thuiszorgsituatie te overtuigen van het nut van een woning aangepast aan de zorgnoden. Dit project leert verzorgenden en mantelzorgers kijken met een knipperlichtbril naar de woning van de persoon voor wie ze zorgen, met een tweeledig doel: * om pijnpunten te leren detecteren die het moeilijk maken voor de kwetsbare oudere om lang(er) thuis te blijven. * om de eigen ergonomische werk- en zorgomstandigheden te analyseren en te verbeteren. Draaiboek: F7F3EB87.pdf 34

35 Hoofdstuk 2. De acht innovatieve projecten 2 Projecten die vooral inspelen op de psychische kwetsbaarheid van ouderen 2.1 De Zavel Mensen die tijdens hun leven te maken hebben met psychische problemen, worden vaak geconfronteerd met stigmatisering en uitsluiting. Wanneer deze personen ouder worden en ook meer nood aan hulp en begeleiding hebben, kunnen ze niet altijd terecht in de gepaste voorzieningen. Het woonzorgcentrum de Zavel bouwde meer dan vijftien jaar ervaring uit in het huisvesten en begeleiden van ouderen met een gestabiliseerde psychiatrische problematiek. De Zavel - Net een beetje Anders Het woonzorgcentrum De Zavel wenst met dit project haar impliciete zorgpraktijk te expliciteren. Hiervoor voerden ze uitgebreide focusgroepen, gesprekken en bevragingen uit met alle betrokkenen. Bewoners en familieleden werden gehoord, evenals medewerkers, maar ook buurtbewoners, doorverwijzers en stagiaires gaven inzicht in de typische eigenheid van De Zavel. Een beperkt kwantitatief onderzoek is uitgevoerd met het RAI-instrument en het geheel werd in een denkdag samengevat met kernachtige aanbevelingen voor praktijk en beleid. Het draaiboek geeft een unieke kijk op het werken voor en met deze vergeten groep van kwetsbare ouderen Draaiboek: 425AD97.pdf 2.2 Huis Perrekes Dementie is een aandoening die leidt tot ernstig geheugenverlies, cognitieve problemen en toenemende beperkingen in fysiek en sociaal functioneren. Leeftijd is één van de belangrijkste oorzaken van dementie. Huis Perrekes is een kleinschalig genormaliseerd woonzorgcentrum dat zich inzet voor de zorg en begeleiding van mensen met dementie. Met dit project slaan ze de brug vanuit de residentiële zorg naar de thuissituatie. Er is werk gemaakt van een samenwerkingsmodel over de grenzen van sectoren heen. 35

36 Hoofdstuk 2. De acht innovatieve projecten Samen dragen op maat van de persoon met dementie Gedurende het project is werk gemaakt van de opbouw van een duurzaam samenwerkingsmodel over de sectoren heen. Vertrekkende van casusmateriaal is samen gewerkt om de visie op goede zorg en begeleiding bij dementie scherp te krijgen. Een rode draad vormt ook de juiste en genuanceerde beeldvorming over dementie, met respect voor het ritme van alle betrokkenen. Draaiboek: F58A806.pdf 2.3 Baluchon Alzheimer Vlaanderen Baluchon Alzheimer Vlaanderen richt zich eveneens op de groep ouderen met dementie. Hun doelstelling bestaat er vooral in om de mantelzorgers te ondersteunen door middel van respijtzorg, zodat zij de zorg en begeleiding thuis langer en beter kunnen volhouden. Ondersteuning van de mantelzorger van mensen met de ziekte van Alzheimer Met het project beoogde men twee doelstellingen: de eigen werking kritisch onder de loep nemen en het opstarten van een bijkomende werking in de regio Oostende. Er zijn gesprekken gevoerd met mantelzorgers om zicht te krijgen op hun ervaringen. Medewerkers, de zogenaamde Baluchonneuses, stonden stil bij hun profiel en verbeterpunten. Hierdoor kon de visie en werking van Baluchon worden geëxpliciteerd. In Oostende is ingezet op opleiding van nieuwe medewerkers en de bekendmaking van Baluchon als ondersteuningsvorm bij dementie. Draaiboek: A673A8B3.pdf 36

ANDERS OUDER WORDEN: EINDRAPPORT

ANDERS OUDER WORDEN: EINDRAPPORT LUCAS Centrum voor Zorgonderzoek & Consultancy Kapucijnenvoer 39 bus 5310 3000 Leuven Tel. + 32 16 33 69 10 Fax. +32 16 33 69 22 ANDERS OUDER WORDEN: EINDRAPPORT Dr. Nele Spruytte Iris De Coster Bram Vermeulen

Nadere informatie

Ouderen aan zet of (te) kwetsbaar? Nele Spruytte & Iris De Coster

Ouderen aan zet of (te) kwetsbaar? Nele Spruytte & Iris De Coster Ouderen aan zet of (te) kwetsbaar? Nele Spruytte & Iris De Coster Waarover gaat het? https://www.youtube.com/watch?v=ggqmzeuknhu Ze lijken allemaal op elkaar Kwetsbaarheid Gobbens e.a. 2010 Kwetsbaarheid:

Nadere informatie

FRAILTY : INTEGRAAL DEFINIËREN EN METEN

FRAILTY : INTEGRAAL DEFINIËREN EN METEN FRAILTY : INTEGRAAL DEFINIËREN EN METEN 25 Februari 2012 Robbert Gobbens Katrien Luijkx, Marcel van Assen, Ria Wijnen-Sponselee, Jos schols OPBOUW PRESENTATIE Het definiëren van kwetsbaarheid Het meten

Nadere informatie

DE TILBURG FRAILTY INDICATOR (TFI)

DE TILBURG FRAILTY INDICATOR (TFI) DE TILBURG FRAILTY INDICATOR (TFI) Presentatie d.d. 23 oktober 2012 Robbert Gobbens, Hogeschool Rotterdam en Tranzo Tilburg University OPBOUW PRESENTATIE Ontwikkeling van kwetsbaarheid Definities van kwetsbaarheid

Nadere informatie

Actieplan 1 Informatie- en preventiebeleid naar de Zeelse bevolking toe op het vlak van o.m. (kinder)armoede, gezondheid, participatie

Actieplan 1 Informatie- en preventiebeleid naar de Zeelse bevolking toe op het vlak van o.m. (kinder)armoede, gezondheid, participatie DEEL ARMOEDEBESTRIJDING Actieplan 1 Informatie- en preventiebeleid naar de Zeelse bevolking toe op het vlak van o.m. (kinder)armoede, gezondheid, participatie Actie 1 : Het OCMW zorgt er, zelfstandig of

Nadere informatie

KWETSBAARHEID VAN OUDEREN

KWETSBAARHEID VAN OUDEREN KWETSBAARHEID VAN OUDEREN MET HARTFALEN 20 november 2015 Robbert Gobbens Inholland, Zonnehuisgroep Amstelland INLEIDING Persbericht Den Haag, 4 februari 2011 Kwart van de 65-plussers kwetsbaar - Ruim een

Nadere informatie

KWETSBARE OUDEREN, EEN HOLISTISCHE BENADERING

KWETSBARE OUDEREN, EEN HOLISTISCHE BENADERING KWETSBARE OUDEREN, EEN HOLISTISCHE BENADERING Robbert Gobbens, Hogeschool Rotterdam en Tranzo Tilburg University Katrien Luijkx, Tranzo Tilburg University OPBOUW WORKSHOP Ontwikkeling van kwetsbaarheid

Nadere informatie

Kwetsbare ouderen gevolgd. Een jaar later: thuis, of naar het rusthuis? Bram Vermeulen Prof. dr. Anja Declercq

Kwetsbare ouderen gevolgd. Een jaar later: thuis, of naar het rusthuis? Bram Vermeulen Prof. dr. Anja Declercq Kwetsbare ouderen gevolgd. Een jaar later: thuis, of naar het rusthuis? Bram Vermeulen Prof. dr. Anja Declercq Opzet Vlaamse Ouderen Zorg Studie VoZs bevraagt kwetsbare ouderen: - die thuiszorg gebruiken

Nadere informatie

Inleiding. Johan Van der Heyden

Inleiding. Johan Van der Heyden Inleiding Johan Van der Heyden Wetenschappelijk Instituut Volksgezondheid Operationele Directie Volksgezondheid en surveillance J. Wytsmanstraat, 14 B - 1050 Brussel 02 / 642 57 26 E-mail : johan.vanderheyden@iph.fgov.be

Nadere informatie

Geestelijke gezondheid

Geestelijke gezondheid In dit onderdeel wordt ingegaan op de geestelijke gezondheid van ouderen. De onderwerpen die worden aangesneden zijn psychische stoornissen en eenzaamheid. Volgens gegevens uit de Rapportage 2001 van het

Nadere informatie

Doelgroep VoZs. Vlaamse Ouderen Zorg Studie. Screening. 8 regio s. Cijfers niet veralgemenen naar alle ouderen!

Doelgroep VoZs. Vlaamse Ouderen Zorg Studie. Screening. 8 regio s. Cijfers niet veralgemenen naar alle ouderen! Doelgroep VoZs VoZs bevraagt kwetsbare die thuiszorg gebruiken Vlaamse Ouderen Zorg Studie Bram Vermeulen Bert Emmers Prof. dr. Anja Declercq, -behoefte en tevredenheid Studiedag SWVG Leuven, 2 december

Nadere informatie

Doelgroep VoZs. Vlaamse Ouderen Zorg Studie. Screening. 8 regio s. Cijfers niet veralgemenen naar alle ouderen! Studiedag SWVG Leuven, 2 december 2010

Doelgroep VoZs. Vlaamse Ouderen Zorg Studie. Screening. 8 regio s. Cijfers niet veralgemenen naar alle ouderen! Studiedag SWVG Leuven, 2 december 2010 Doelgroep VoZs VoZs bevraagt kwetsbare ouderen die thuiszorg gebruiken Vlaamse Ouderen Zorg Studie Bram Vermeulen Bert Emmers Prof. dr. Anja Declercq Studiedag SWVG Leuven, 2 december 21 Selectiecriteria:

Nadere informatie

Actief ouder worden: meer dan sportelen. Prof. Dr. Anja Declercq UDL Kortrijk, 27 februari 2014

Actief ouder worden: meer dan sportelen. Prof. Dr. Anja Declercq UDL Kortrijk, 27 februari 2014 Actief ouder worden: meer dan sportelen Prof. Dr. Anja Declercq UDL Kortrijk, 27 februari 2014 De vergrijzing wordt vaak en vooral geproblematiseerd Maar is de vergrijzing iets dat louter negatief is?

Nadere informatie

Samenvatting van de IMA-studie. Sociaaleconomisch profiel en zorgconsumptie van personen in primaire arbeidsongeschiktheid

Samenvatting van de IMA-studie. Sociaaleconomisch profiel en zorgconsumptie van personen in primaire arbeidsongeschiktheid 1 Samenvatting van de IMA-studie Sociaaleconomisch profiel en zorgconsumptie van personen in primaire arbeidsongeschiktheid Het aantal arbeidsongeschikten alsook de betaalde uitkeringen bij arbeidsongeschiktheid

Nadere informatie

Risico op sterfte door hart- en vaatziekten in 10 jaar tijd met 25 procent gedaald

Risico op sterfte door hart- en vaatziekten in 10 jaar tijd met 25 procent gedaald PERSMEDEDELING VAN JO VANDEURZEN, VLAAMS MINISTER VAN WELZIJN, VOLKSGEZONDHEID EN GEZIN 4 oktober 2012 Risico op sterfte door hart- en vaatziekten in 10 jaar tijd met 25 procent gedaald De kans dat Vlamingen

Nadere informatie

Gezondheidsenquête, België Gezondheidstoestand. Wetenschap ten dienste van Volksgezondheid, Voedselveiligheid en Leefmilieu.

Gezondheidsenquête, België Gezondheidstoestand. Wetenschap ten dienste van Volksgezondheid, Voedselveiligheid en Leefmilieu. Gezondheidstoestand Wetenschap ten dienste van Volksgezondheid, Voedselveiligheid en Leefmilieu. . Inhoudstafel Inhoudstafel... 13 Gezondheidsindicatoren...15 1. Subjectieve gezondheid... 15 2. Chronische

Nadere informatie

GEZONDHEIDSENQUETE 2013

GEZONDHEIDSENQUETE 2013 GEZONDHEIDSENQUETE 2013 RAPPORT 1: GEZONDHEID EN WELZIJN Johan Van Der Heyden, Rana Charafeddine (ed.) Wetenschappelijk Instituut Volksgezondheid Operationele Directie Volksgezondheid en surveillance J.

Nadere informatie

Gezond ouder worden: gezondheid als een multidimensioneel concept? Prof. Dr. Anja Declercq LUCAS en Centrum voor Sociologisch onderzoek, KU Leuven

Gezond ouder worden: gezondheid als een multidimensioneel concept? Prof. Dr. Anja Declercq LUCAS en Centrum voor Sociologisch onderzoek, KU Leuven Gezond ouder worden: gezondheid als een multidimensioneel concept? Prof. Dr. Anja Declercq LUCAS en Centrum voor Sociologisch onderzoek, KU Leuven Wat is gezondheid? Definities veranderen Gezondheid als

Nadere informatie

Do s en don ts bij aanpak van eenzaamheid bij thuiswonende senioren. Leen Heylen

Do s en don ts bij aanpak van eenzaamheid bij thuiswonende senioren. Leen Heylen Do s en don ts bij aanpak van eenzaamheid bij thuiswonende senioren Leen Heylen Inhoud Oud en eenzaam? Een situatieschets Definitie eenzaamheid Sociale en emotionele eenzaamheid Wat maakt ouderen kwetsbaar

Nadere informatie

Symposium Onderzoeksresultaten

Symposium Onderzoeksresultaten Symposium Onderzoeksresultaten 2016-2017 Frailty - Onderzoek naar kwetsbaarheid van ouderen in de GGZ zorg. Voorlopige resultaten dr. Hans Barf docent HBO Verpleegkunde, onderzoeker lectoraat Zorg & Innovatie

Nadere informatie

Trends in het gebruik van informele zorg en professionele zorg thuis: gebruik van informele zorg neemt toe

Trends in het gebruik van informele zorg en professionele zorg thuis: gebruik van informele zorg neemt toe Deze factsheet is een uitgave van het NIVEL. De gegevens mogen met bronvermelding (Trends in het gebruik van informele zorg en professionele zorg thuis: gebruik van informele zorg neemt toe, G. Waverijn

Nadere informatie

Kwetsbaar alleen. De toename van het aantal kwetsbare alleenwonende ouderen tot 2030

Kwetsbaar alleen. De toename van het aantal kwetsbare alleenwonende ouderen tot 2030 Kwetsbaar alleen De toename van het aantal kwetsbare alleenwonende ouderen tot 2030 Kwetsbaar alleen De toename van het aantal kwetsbare alleenwonende ouderen tot 2030 Cretien van Campen m.m.v. Maaike

Nadere informatie

Demografische gegevens ouderen

Demografische gegevens ouderen In dit hoofdstuk worden de demografische gegevens van de doelgroep ouderen beschreven. We spreken hier van ouderen indien personen 55 jaar of ouder zijn. Dit omdat gezondheidsproblemen met name vanaf die

Nadere informatie

Nachtelijke onrust bij dementie

Nachtelijke onrust bij dementie Nachtelijke onrust bij dementie PRoF Themadagen Marieke Van Vracem 5 september 2014 dr. Nele Spruytte Prof. dr. Chantal Van Audenhove LUCAS LUCAS streeft ernaar de Onderzoek levenskwaliteit van personen

Nadere informatie

Innovatie in de ouderenzorg in België. Prof. Dr. Anja Declercq Lucas, KU Leuven

Innovatie in de ouderenzorg in België. Prof. Dr. Anja Declercq Lucas, KU Leuven Innovatie in de ouderenzorg in België Prof. Dr. Anja Declercq Lucas, KU Leuven Ouderen in België De vergrijzing wordt vaak en vooral geproblematiseerd Maar is in de eerste plaats een succes! 4 Beelden

Nadere informatie

Dementievriendelijke gemeente/stad. Ilse Masselis Expertisecentrum dementie Sophia

Dementievriendelijke gemeente/stad. Ilse Masselis Expertisecentrum dementie Sophia Dementievriendelijke gemeente/stad Ilse Masselis Expertisecentrum dementie Sophia WAAROM? Belang van een dementievriendelijke gemeente Door de ogen van personen met dementie Door de ogen van personen met

Nadere informatie

Factsheet. Eenzaamheid. Gelderland-Zuid. Onderzoek onder volwassenen en ouderen

Factsheet. Eenzaamheid. Gelderland-Zuid. Onderzoek onder volwassenen en ouderen Gelderland-Zuid Factsheet Eenzaamheid Onderzoek onder volwassenen en ouderen Onderzoek naar eenzaamheid De Volwassenen- en ouderenmonitor is eind 2012 onder ruim 22.000 zelfstandig wonende inwoners van

Nadere informatie

Innovatie in zorg. Prof.Dr. Dominique Verté

Innovatie in zorg. Prof.Dr. Dominique Verté Innovatie in zorg Prof.Dr. Dominique Verté 1. Achtergrond België = 10 e oudste land ter wereld België Vlaams Gewest Brussels H. Gewest Waals Gewest Totaal 60-plus 22,99% 24,11% 18,44% 22,41% Totaal 80-plus

Nadere informatie

Sociaal kapitaal en gezondheid. Annelien Poppe Evelyn Verlinde Prof. dr. Sara Willems Prof. dr. Jan De Maeseneer

Sociaal kapitaal en gezondheid. Annelien Poppe Evelyn Verlinde Prof. dr. Sara Willems Prof. dr. Jan De Maeseneer Sociaal kapitaal en gezondheid Annelien Poppe Evelyn Verlinde Prof. dr. Sara Willems Prof. dr. Jan De Maeseneer Inhoudstafel Sociaal kapitaal: definitie Sociaal kapitaal bij financieel kwetsbare welzijnszorggebruikers

Nadere informatie

België - Vlaanderen. Alle Vlamingen zijn betrokken. Pijlers van het Vlaams zorgen ouderenbeleid. Vermaatschappelijking van zorg 29-11-13

België - Vlaanderen. Alle Vlamingen zijn betrokken. Pijlers van het Vlaams zorgen ouderenbeleid. Vermaatschappelijking van zorg 29-11-13 België - Vlaanderen Dementievriendelijke gemeenschap Landelijk Congres - Moderne Dementiezorg Jo Vandeurzen Vlaams minister van Welzijn, Volksgezondheid en Gezin 25 november 2013 Alle Vlamingen zijn betrokken

Nadere informatie

Samen tegen eenzaamheid

Samen tegen eenzaamheid Samen tegen eenzaamheid Van 25 september tot en met 4 oktober is de Week tegen de Eenzaamheid. Het thema dit jaar is: Herken eenzaamheid en handel op tijd. Hoe eerder eenzaamheid wordt gesignaleerd en

Nadere informatie

Kernboodschappen Gezondheid Almelo

Kernboodschappen Gezondheid Almelo Kernboodschappen Gezondheid Almelo De GGD Twente verzamelt in opdracht van de gemeente Almelo epidemiologische gegevens over de gezondheid van de bevolking in Almelo en de factoren die hierop van invloed

Nadere informatie

Informatie voor Familieleden omtrent Psychose. InFoP 2. Inhoud

Informatie voor Familieleden omtrent Psychose. InFoP 2. Inhoud Informatie voor Familieleden omtrent Psychose InFoP 2 Inhoud Introductie Module I: Wat is een psychose? Module II: Psychose begrijpen? Module III: Behandeling van psychose de rol van medicatie? Module

Nadere informatie

VLAAMSE GEMEENSCHAPSCOMMISSIE DE RAAD

VLAAMSE GEMEENSCHAPSCOMMISSIE DE RAAD STUK 733 (2018-2019) Nr.1 VLAAMSE GEMEENSCHAPSCOMMISSIE DE RAAD ZITTING 2018-2019 26 FEBRUARI 2019 VOORSTEL VAN RESOLUTIE - van mevrouw Brigitte GROUWELS, mevrouw Hannelore GOEMAN en mevrouw Khadija ZAMOURI

Nadere informatie

Factsheet Indicatie zorgvraag Amsterdam 2030 Prognoses van functioneren en chronische aandoeningen 1

Factsheet Indicatie zorgvraag Amsterdam 2030 Prognoses van functioneren en chronische aandoeningen 1 Factsheet Indicatie zorgvraag Amsterdam 2030 Prognoses van functioneren en chronische aandoeningen 1 Inleiding Hoe functioneren mensen en welke chronische aandoeningen hebben ze? Wat willen ze? Wat kunnen

Nadere informatie

Persnota: Dag van de Verzorgende 20/10/2010

Persnota: Dag van de Verzorgende 20/10/2010 Griet Coppé Vlaams Volksvertegenwoordiger CD&V www.grietcoppe.be Persnota: Dag van de Verzorgende 20/10/2010 Synthese Onze samenleving staat voor enorme uitdagingen op het vlak van zorg. De verzilvering

Nadere informatie

het Domein patiëntenperspectief

het Domein patiëntenperspectief het Domein patiëntenperspectief omschrijving: Het effect van de behandeling op de levenskwaliteit van de patiënt, gemeten op basis van een combinatie van een objectieve (op basis van meetschalen) en een

Nadere informatie

Leidenincijfers Beleidsonderzoek draagt bij aan de kwaliteit van beleid en besluitvorming

Leidenincijfers Beleidsonderzoek draagt bij aan de kwaliteit van beleid en besluitvorming incijfers Beleidsonderzoek draagt bij aan de kwaliteit van beleid en besluitvorming Uitkomsten GGD-gezondheidspeiling 2016 Gezondheid van aren BELEIDSONDERZOEK 071-516 5123 I info@leidenincijfers.nl I

Nadere informatie

Het project van de UvH 1

Het project van de UvH 1 Levensverwachting Empowerment van kwetsbare ouderen gaat altijd ook over zingeving Bijeenkomst Beter Oud Anja Machielse, 4 november 2016 Eamonn Doyle Beleid Zelfredzaamheid Autonomie Eigen kracht Participatie

Nadere informatie

Niek Jaspers. Arts maatschappij en. gezondheid. Sociaal geriater

Niek Jaspers. Arts maatschappij en. gezondheid. Sociaal geriater Gezekerd klimmen met de jaren Niek Jaspers Arts maatschappij en gezondheid Sociaal geriater Themamiddag Public Health en senioren Inleiding Tendensen Demografie Huidige preventie en zorg Geriatrisch paradigma

Nadere informatie

Gezondheidsverwachting volgens socio-economische gradiënt in België Samenvatting. Samenvatting

Gezondheidsverwachting volgens socio-economische gradiënt in België Samenvatting. Samenvatting Verschillende internationale studies toonden socio-economische verschillen in gezondheid aan, zowel in mortaliteit als morbiditeit. In bepaalde westerse landen bleek dat, ondanks de toegenomen welvaart,

Nadere informatie

Recent onderzoek in Vlaanderen en Nederland: wat zijn de noden van (ex-)kankerpatiënten en hun naasten na de behandeling?

Recent onderzoek in Vlaanderen en Nederland: wat zijn de noden van (ex-)kankerpatiënten en hun naasten na de behandeling? Recent onderzoek in Vlaanderen en Nederland: wat zijn de noden van (ex-)kankerpatiënten en hun naasten na de behandeling? Hans Neefs Kennis en beleid, Vlaamse Liga tegen Kanker Vragen 1.Welke noden en

Nadere informatie

De kwetsbaarheidsindex: de kristallen bol voor de gezondheid van de ouder wordende cliënt? Michael A. Echteld

De kwetsbaarheidsindex: de kristallen bol voor de gezondheid van de ouder wordende cliënt? Michael A. Echteld De kwetsbaarheidsindex: de kristallen bol voor de gezondheid van de ouder wordende cliënt? Michael A. Echteld Wat is kwetsbaarheid? Het hebben van een sterk verhoogd risico op een neerwaartse spiraal van

Nadere informatie

HANDLEIDING TILBURG FRAILTY INDICATOR (TFI) Een instrument om de mate van kwetsbaarheid bij oudere mensen vast te stellen

HANDLEIDING TILBURG FRAILTY INDICATOR (TFI) Een instrument om de mate van kwetsbaarheid bij oudere mensen vast te stellen HANDLEIDING TILBURG FRAILTY INDICATOR (TFI) Een instrument om de mate van kwetsbaarheid bij oudere mensen vast te stellen T.b.v. de pilot Wijkzorg Gevraagd! in Spijkenisse en Vlaardingen Robbert Gobbens

Nadere informatie

Sinds 1 januari 2014 is het Vlaamse Gewest bevoegd voor de dienstencheques aangekocht in Vlaanderen.

Sinds 1 januari 2014 is het Vlaamse Gewest bevoegd voor de dienstencheques aangekocht in Vlaanderen. SCHRIFTELIJKE VRAAG nr. 636 van GRIET COPPÉ datum: 5 juli 2016 aan PHILIPPE MUYTERS VLAAMS MINISTER VAN WERK, ECONOMIE, INNOVATIE EN SPORT Dienstencheques - Profiel gebruikers Sinds 1 januari 2014 is het

Nadere informatie

Gezondheid en welzijn van thuiswonende kwetsbare ouderen. Robbert Gobbens Hogeschool Inholland, Zonnehuisgroep Amstelland

Gezondheid en welzijn van thuiswonende kwetsbare ouderen. Robbert Gobbens Hogeschool Inholland, Zonnehuisgroep Amstelland Gezondheid en welzijn van thuiswonende kwetsbare ouderen Robbert Gobbens Hogeschool Inholland, Zonnehuisgroep Amstelland Disclosure belangen spreker Op de Puch naar Princenhage Wijkverpleegkundige - Zelfstandigheid

Nadere informatie

Depressie in Zeeland

Depressie in Zeeland Depressie in Zeeland Kernpunten 15.000 119.000 19 jr en ouder ernstige depressieve klachten milde depressieve klachten ernstig depressieve klachten 19-24 jarigen 10 % 2012-2016 34% 57% 19-24 jarigen milde

Nadere informatie

InFoP 2. Informatie voor Familieleden omtrent Psychose. Inhoud. Inleiding

InFoP 2. Informatie voor Familieleden omtrent Psychose. Inhoud. Inleiding Informatie voor Familieleden omtrent Psychose InFoP 2 Inhoud Introductie Module I: Wat is een psychose? Module II: Psychose begrijpen? Module III: Behandeling van psychose de rol van medicatie? Module

Nadere informatie

Stadsmonitor 2014 Een samenwerking tussen het Agentschap Binnenlands Bestuur en de Studiedienst van de Vlaamse Regering

Stadsmonitor 2014 Een samenwerking tussen het Agentschap Binnenlands Bestuur en de Studiedienst van de Vlaamse Regering Stadsmonitor 2014 Een samenwerking tussen het Agentschap Binnenlands Bestuur en de Studiedienst van de Vlaamse Regering Situering Opdracht: minister, bevoegd voor het Stedenbeleid De stadsmonitor is een

Nadere informatie

fluchskrift Vergrijzing in Fryslân neemt toe Aantal senioren sterk gestegen Aantal 65-plussers in Fryslân, /2012

fluchskrift Vergrijzing in Fryslân neemt toe  Aantal senioren sterk gestegen Aantal 65-plussers in Fryslân, /2012 Vergrijzing in Fryslân fluchskrift Vergrijzing in Fryslân neemt toe In Fryslân wonen op 1 januari 2011 647.282 inwoners. De Friese bevolking groeit nog jaarlijks. Sinds 2000 is het aantal inwoners toegenomen

Nadere informatie

Samenvatting Eenzaamheidsonderzoek Coalitie Erbij

Samenvatting Eenzaamheidsonderzoek Coalitie Erbij Samenvatting Eenzaamheidsonderzoek Coalitie Erbij Door TNS/NIPO oktober/november 2008 1. Inleiding Eenzaamheid is een groot maatschappelijk probleem en treft veel Nederlanders direct in hun welzijn. Het

Nadere informatie

Profiel huidige en toekomstige ouderen en mantelzorgers. Bram Vermeulen Symposium Ouderenzorg anno 2020 CM Antwerpen, 17 juni 2014

Profiel huidige en toekomstige ouderen en mantelzorgers. Bram Vermeulen Symposium Ouderenzorg anno 2020 CM Antwerpen, 17 juni 2014 Profiel huidige en toekomstige ouderen en mantelzorgers Bram Vermeulen Symposium Ouderenzorg anno 2020 CM Antwerpen, 17 juni 2014 Inhoud Inleiding: wat brengt de toekomst? Profiel ouderen Vandaag In de

Nadere informatie

Kernboodschappen Gezondheid Enschede

Kernboodschappen Gezondheid Enschede Kernboodschappen Gezondheid Enschede De GGD Twente verzamelt in opdracht van de gemeente Enschede epidemiologische gegevens over de gezondheid van de bevolking in Enschede en de factoren die hierop van

Nadere informatie

Kernboodschappen Gezondheid Haaksbergen

Kernboodschappen Gezondheid Haaksbergen Kernboodschappen Gezondheid Haaksbergen De GGD Twente verzamelt in opdracht van de gemeente Haaksbergen epidemiologische gegevens over de gezondheid van de bevolking in Haaksbergen en de factoren die hierop

Nadere informatie

Goede preventieve ouderenzorg: belangrijke elementen

Goede preventieve ouderenzorg: belangrijke elementen Goede preventieve ouderenzorg: belangrijke elementen Annemieke Spijkerman GGD NOG 18 mei 2017 Werkconferentie gezond ouder worden GGD Noord- en Oost-Gelderland 2 Doetinchem Cohort Studie, al 30 jaar! Doetinchem

Nadere informatie

6.1.1. De gezondheidstoestand

6.1.1. De gezondheidstoestand 6.1. Kernboodschap 6.1.1. De gezondheidstoestand Er is een verschuiving in het morbiditeitsprofiel in vergelijking met de gegevens over overlijden. In vergelijking met de voornaamste oorzaken van overlijden

Nadere informatie

Kernboodschappen Gezondheid Oldenzaal

Kernboodschappen Gezondheid Oldenzaal Kernboodschappen Gezondheid Oldenzaal De GGD Twente verzamelt in opdracht van de gemeente Oldenzaal epidemiologische gegevens over de gezondheid van de bevolking in Oldenzaal en de factoren die hierop

Nadere informatie

Lang zullen we leven!

Lang zullen we leven! Talmalectoraat Wonen, Welzijn en Zorg op hoge leeftijd Lang zullen we leven! Inauguratie 16 februari 2011 Dr. Evelyn Finnema Welkom! Waar gaan we het over hebben? Onderwerpen Aanleiding De opgaven en de

Nadere informatie

Regionale VTV 2011. Levensverwachting en sterftecijfers. Referent: Drs. M.J.J.C. Poos, R.I.V.M.

Regionale VTV 2011. Levensverwachting en sterftecijfers. Referent: Drs. M.J.J.C. Poos, R.I.V.M. Regionale VTV 2011 Levensverwachting en sterftecijfers Regionale Volksgezondheid Toekomst Verkenning 2011 Hart voor Brabant Deelrapport Levensverwachting en sterftecijfers Auteurs: Dr. M.A.M. Jacobs-van

Nadere informatie

Gezond meedoen in Kerkrade. Samenvatting Lokaal rapport Volksgezondheid Toekomst Verkenning 2014

Gezond meedoen in Kerkrade. Samenvatting Lokaal rapport Volksgezondheid Toekomst Verkenning 2014 Gezond meedoen in Kerkrade Samenvatting Lokaal rapport Volksgezondheid Toekomst Verkenning 214 Dit is de samenvatting van het lokaal rapport Volksgezondheid Toekomst Verkenning 214 Een nieuwe kijk op gezondheid

Nadere informatie

GGD Amsterdam Eenzaamheid in Beeld

GGD Amsterdam Eenzaamheid in Beeld GGD Amsterdam Eenzaamheid in Beeld Samenvatting Eén op de acht volwassen Amsterdammers voelt zich ernstig. Dat is meer dan gemiddeld in Nederland. In vergelijking met voorgaande jaren voelen steeds meer

Nadere informatie

Ouderenmonitor 2011. Gezondheidsonderzoek 65-plussers regio Nijmegen. Gezondheidsonderzoek kinderen 0-12 jaar regio Nijmegen

Ouderenmonitor 2011. Gezondheidsonderzoek 65-plussers regio Nijmegen. Gezondheidsonderzoek kinderen 0-12 jaar regio Nijmegen Ouderenmonitor 2011 Gezondheidsonderzoek 65-plussers regio Nijmegen Gezondheidsonderzoek kinderen 0-12 jaar regio Nijmegen De Ouderenmonitor is een onderzoek naar de lichamelijke, sociale en geestelijke

Nadere informatie

Pieternel van Giersbergen & Dieke de Koning EENZAAMHEID / 1

Pieternel van Giersbergen & Dieke de Koning EENZAAMHEID / 1 EENZAAMHEID Pieternel van Giersbergen & Dieke de Koning EENZAAMHEID / 1 Partners 'Aanpak eenzaamheid Hatert' EENZAAMHEID / 2 Programma Wat is eenzaamheid? Signalen Omgaan met EENZAAMHEID / 3 Wat is eenzaamheid?

Nadere informatie

Clientprofielen maatwerkvoorzieningen Kempengemeenten Reusel-De Mierden, Bergeijk, Bladel en Eersel 19 mei 2014

Clientprofielen maatwerkvoorzieningen Kempengemeenten Reusel-De Mierden, Bergeijk, Bladel en Eersel 19 mei 2014 Welbevinden Doel Het bevorderen van welzijn en de kwaliteit van leven, achteruitgang vertragen en mantelzorgers ontlasten door het dragelijk houden van de effecten van de aandoening van de cliënt en langer

Nadere informatie

Helft zorgverzekerden komt niet rond

Helft zorgverzekerden komt niet rond Bijlage perstekst Helft zorgverzekerden komt niet rond 1. Het belang van de zorgverzekering Het HIVA onderzoek (2008) 1 bevestigt het nut van de Vlaamse zorgverzekering. Voor zorgerkenden maakt het wel

Nadere informatie

Gezond meedoen in Simpelveld. Samenvatting Lokaal rapport Volksgezondheid Toekomst Verkenning 2014

Gezond meedoen in Simpelveld. Samenvatting Lokaal rapport Volksgezondheid Toekomst Verkenning 2014 Gezond meedoen in Simpelveld Samenvatting Lokaal rapport Volksgezondheid Toekomst Verkenning 214 Dit is de samenvatting van het lokaal rapport Volksgezondheid Toekomst Verkenning 214 Een nieuwe kijk op

Nadere informatie

Op weg naar de speerpuntennotitie lokaal gezondheidsbeleid Boxmeer 2009 2011: Speerpunten voor Boxmeer?? Esther Hendriks 24 september 2009

Op weg naar de speerpuntennotitie lokaal gezondheidsbeleid Boxmeer 2009 2011: Speerpunten voor Boxmeer?? Esther Hendriks 24 september 2009 Op weg naar de speerpuntennotitie lokaal gezondheidsbeleid Boxmeer 2009 2011: Speerpunten voor Boxmeer?? Esther Hendriks 24 september 2009 Op weg naar speerpuntennotitie? Wat doen/deden we al? Welke gezondheidsproblemen

Nadere informatie

VICTIMS IN MODERN SOCIETY

VICTIMS IN MODERN SOCIETY VICTIMS IN MODERN SOCIETY (VICTIMS-PROJECT) Fonds Slachtofferhulp in samenwerking met CentERdata en dr. P.G. van der Velden VICTIMS IN MODERN SOCIETY 2018 (VICTIMS-PROJECT) Fonds Slachtofferhulp in samenwerking

Nadere informatie

Kernboodschappen Gezondheid Twenterand

Kernboodschappen Gezondheid Twenterand Kernboodschappen Gezondheid Twenterand De GGD Twente verzamelt in opdracht van de gemeente Twenterand epidemiologische gegevens over de gezondheid van de bevolking in Twenterand en de factoren die hierop

Nadere informatie

Kernboodschappen Gezondheid Wierden

Kernboodschappen Gezondheid Wierden Wierden Twente Nederland Kernboodschappen Gezondheid Wierden De GGD Twente verzamelt in opdracht van de gemeente Wierden epidemiologische gegevens over de gezondheid van de bevolking in Wierden en de factoren

Nadere informatie

Kansen voor gezondheid

Kansen voor gezondheid 10-6-2015 1 g Kansen voor gezondheid L a n g e r Jan Auke Walburg Vraagstelling Hoe kan je de gezondheid en het welbevinden van een populatie bevorderen zodanig dat: mentale en somatische ziektes afnemen

Nadere informatie

Campagne Eenzaamheid Bond zonder Naam

Campagne Eenzaamheid Bond zonder Naam Campagne Eenzaamheid Bond zonder Naam Leen Heylen, CELLO, Universiteit Antwerpen Thomas More Kempen Het begrip eenzaamheid Eenzaamheid is een pijnlijke, negatieve ervaring die zijn oorsprong vindt in een

Nadere informatie

Gezondheidsenquête, België Medische consumptie. Wetenschap ten dienste van Volksgezondheid, Voedselveiligheid en Leefmilieu.

Gezondheidsenquête, België Medische consumptie. Wetenschap ten dienste van Volksgezondheid, Voedselveiligheid en Leefmilieu. Medische consumptie Wetenschap ten dienste van Volksgezondheid, Voedselveiligheid en Leefmilieu. . Inhoudstafel Inhoudstafel... 79 Bestudeerde indicatoren... 81 1. Contacten met zorgverstrekkers... 81

Nadere informatie

30 augustus blauw. Toelatingsexamen arts en tandarts. Informatie verwerven en verwerken (IVV) STILLEESTEKST 2

30 augustus blauw. Toelatingsexamen arts en tandarts. Informatie verwerven en verwerken (IVV) STILLEESTEKST 2 Kleef hier onmiddellijk een identificatiesticker blauw Toelatingsexamen arts en tandarts 30 augustus 2016 Informatie verwerven en verwerken (IVV) STILLEESTEKST 2 Figuur 1: Kerncijfers over armoede in België.

Nadere informatie

FACTSHEET. Gezondheid en natuur

FACTSHEET. Gezondheid en natuur FACTSHEET Gezondheid en natuur M. van Santvoort Oktober 2014 Inleiding Waarom deze factsheet over gezondheid en natuur? Veel mensen geven aan dat zij zich ontspannen voelen in de natuur. Dit is een beleving

Nadere informatie

Vergrijzing. Impact en uitdagingen voor de lokale besturen

Vergrijzing. Impact en uitdagingen voor de lokale besturen Vergrijzing Impact en uitdagingen voor de lokale besturen Robert Petit Het departement Research van Dexia heeft een bijzonder interessante studie gepubliceerd voor de gemeentelijke beleidsvoerders die

Nadere informatie

Geven en ontvangen van steun in de context van een chronische ziekte.

Geven en ontvangen van steun in de context van een chronische ziekte. Een chronische en progressieve aandoening zoals multiple sclerose (MS) heeft vaak grote consequenties voor het leven van patiënten en hun intieme partners. Naast het omgaan met de fysieke beperkingen van

Nadere informatie

Gezond meedoen in Sittard-Geleen. Samenvatting Lokaal rapport Volksgezondheid Toekomst Verkenning 2014

Gezond meedoen in Sittard-Geleen. Samenvatting Lokaal rapport Volksgezondheid Toekomst Verkenning 2014 Gezond meedoen in Sittard-Geleen Samenvatting Lokaal rapport Volksgezondheid Toekomst Verkenning 214 Dit is de samenvatting van het lokaal rapport Volksgezondheid Toekomst Verkenning 214 Een nieuwe kijk

Nadere informatie

Vrijwilligerswerk, mantelzorg en sociale contacten

Vrijwilligerswerk, mantelzorg en sociale contacten Vrijwilligerswerk, mantelzorg en sociale contacten Gemeente s-hertogenbosch, afdeling Onderzoek & Statistiek, februari 2019 Inhoudsopgave 1. Inleiding... 3 2. Vrijwilligerswerk... 4 3. Mantelzorg... 8

Nadere informatie

Facts & Figures Dementie

Facts & Figures Dementie Facts & Figures Dementie Inleiding Door de demografische ontwikkelingen neemt het aantal mensen met dementie de komende decennia sterk toe. Mensen worden steeds ouder en er komen meer ouderen. Omdat dementie

Nadere informatie

Allochtone ouderen & zorgaanbod in Vlaanderen Naar een cultuurgevoelig zorgaanbod

Allochtone ouderen & zorgaanbod in Vlaanderen Naar een cultuurgevoelig zorgaanbod Allochtone ouderen & zorgaanbod in Vlaanderen Naar een cultuurgevoelig zorgaanbod Door: Marjolein Baetens, kwaliteitscoördinator Nele Van Schelvergem, personeelscoach en referentiepersoon dementie WZC

Nadere informatie

Psychologie Inovum. Informatie en productenboek voor cliënten, hun naasten en medewerkers

Psychologie Inovum. Informatie en productenboek voor cliënten, hun naasten en medewerkers Psychologie Inovum Informatie en productenboek voor cliënten, hun naasten en medewerkers Waarom psychologie Deze folder is om bewoners, hun naasten en medewerkers goed te informeren over de mogelijkheden

Nadere informatie

Hoge Raad voor Vrijwilligers over het EYAA 2012 (European Year of Active Ageing 2012)

Hoge Raad voor Vrijwilligers over het EYAA 2012 (European Year of Active Ageing 2012) Hoge Raad voor Vrijwilligers over het EYAA 2012 (European Year of Active Ageing 2012) De Hoge Raad voor Vrijwilligers (HRV) kijkt relatief tevreden terug op 2011, het Europees Jaar voor het Vrijwilligerswerk.

Nadere informatie

KANS Kwetsbaarheid Aanpakken in de Samenleving

KANS Kwetsbaarheid Aanpakken in de Samenleving KANS Kwetsbaarheid Aanpakken in de Samenleving Evelyn Verlinde, Annelien Poppe, Dr. Sara Willems, Ann DeSmet, Dr. Koen Hermans, o.l.v. Prof. Dr. Chantal Van Audenhove Prof. Dr. Jan De Maeseneer Studiedag

Nadere informatie

lokalebesturen.limburg.be Vergrijzing en zorgvraag in beeld gebracht

lokalebesturen.limburg.be Vergrijzing en zorgvraag in beeld gebracht Vergrijzing en zorgvraag in beeld gebracht Karolien Bloemen Voorstelling Ouder worden in je buurt 20 oktober 2014 Overzicht Vergrijzing en verzilvering Zorgvraag van ouderen Huidige zorgaanbod Provinciale

Nadere informatie

Regionale VTV Bevolking. Regionale Volksgezondheid Toekomst Verkenning 2011 Hart voor Brabant Deelrapport Bevolking

Regionale VTV Bevolking. Regionale Volksgezondheid Toekomst Verkenning 2011 Hart voor Brabant Deelrapport Bevolking Regionale VTV 2011 Bevolking Regionale Volksgezondheid Toekomst Verkenning 2011 Hart voor Brabant Deelrapport Bevolking Auteurs: Dr. M.A.M. Jacobs-van der Bruggen, GGD Hart voor Brabant Drs. S. van de

Nadere informatie

Stand van het Onderzoek naar Dementie en Alzheimer

Stand van het Onderzoek naar Dementie en Alzheimer Stand van het Onderzoek naar Dementie en Alzheimer Christine Van Broeckhoven Neurodegeneratieve Hersenziekten Groep, Department Moleculaire Genetica, VIB, Laboratorium voor Neurogenetica, Instituut Born-Bunge,

Nadere informatie

Kinderarmoede in het Brussels Gewest

Kinderarmoede in het Brussels Gewest OBSERVATOIRE DE LA SANTÉ ET DU SOCIAL BRUXELLES OBSERVATORIUM VOOR GEZONDHEID EN WELZIJN BRUSSEL Senaat hoorzitting 11 mei 2015 Kinderarmoede in het Brussels Gewest www.observatbru.be DIMENSIES VAN ARMOEDE

Nadere informatie

Vergeet dementie, onthou mens

Vergeet dementie, onthou mens Kabinet Jo Vandeurzen Vlaams minister van Welzijn, Volksgezondheid en Gezin 20 september 2011 Ongenuanceerde beeldvorming dementie leidt tot gemiste zorg en isolement Vergeet dementie, onthou mens Een

Nadere informatie

2011/4 Ze leefden lang (en gelukkig) en scheidden dan Echtscheiding op latere leeftijd en na langere huwelijksduur

2011/4 Ze leefden lang (en gelukkig) en scheidden dan Echtscheiding op latere leeftijd en na langere huwelijksduur 2011/4 Ze leefden lang (en gelukkig) en scheidden dan Echtscheiding op latere leeftijd en na langere huwelijksduur Martine Corijn D/2011/3241/019 Inleiding FOD ADSEI-cijfers leidden tot de krantenkop Aantal

Nadere informatie

Raads informatiebrief

Raads informatiebrief gemeente Eindhoven Raadsnummer O8.R2403.OOI Inboeknummer oybstoa86r Dossiernummer ysr.qr8 8 januari aoo8 Raads informatiebrief Betreft resultaten Ouderenmonitor Gemeentelijke Gezondheidsdienst 1 Inleiding

Nadere informatie

«WELZIJNSBAROMETER 2010» SAMENVATTING EN CONCLUSIES

«WELZIJNSBAROMETER 2010» SAMENVATTING EN CONCLUSIES «WELZIJNSBAROMETER 2010» SAMENVATTING EN CONCLUSIES Brussel wordt gekenmerkt door een grote concentratie van armoede in de dichtbevolkte buurten van de arme sikkel in het centrum van de stad, met name

Nadere informatie

Movisie. Voor een duurzame positieve verandering. Preventie van eenzaamheid realistische plannen Jan Willem van de Maat

Movisie. Voor een duurzame positieve verandering. Preventie van eenzaamheid realistische plannen Jan Willem van de Maat Movisie Voor een duurzame positieve verandering Preventie van eenzaamheid realistische plannen Jan Willem van de Maat Programma Wat is eenzaamheid en vereenzamen? Wat weten we uit onderzoek over wat werkt?

Nadere informatie

Deel 1: Positieve psychologie

Deel 1: Positieve psychologie Deel 1: Positieve psychologie Welkom bij: Positieve gezondheid. Jan Auke Walburg 2 Carla Leurs 3 4 Bloei Bloei is de ontwikkeling van het fysieke en mentaal vermogen. Welbevinden en gezondheid Verschillende

Nadere informatie

Kernboodschappen Gezondheid Borne

Kernboodschappen Gezondheid Borne Kernboodschappen Gezondheid Borne De GGD Twente verzamelt in opdracht van de gemeente Borne epidemiologische gegevens over de gezondheid van de bevolking in Borne en de factoren die hierop van invloed

Nadere informatie

PERSBERICHT Brussel, 20 december 2013

PERSBERICHT Brussel, 20 december 2013 PERSBERICHT Brussel, 20 december 2013 Werkgelegenheid stabiel, werkloosheid opnieuw in stijgende lijn Arbeidsmarktcijfers derde kwartaal 2013 Na het licht herstel van de arbeidsmarkt in het tweede kwartaal

Nadere informatie

Basisarrangement 10. Beschermd verblijf met intensieve palliatief-terminale zorg CIZ-indicatie: zorgzwaartepakket 10 (ZZP VV10)

Basisarrangement 10. Beschermd verblijf met intensieve palliatief-terminale zorg CIZ-indicatie: zorgzwaartepakket 10 (ZZP VV10) Basisarrangement 10 Beschermd verblijf met intensieve palliatief-terminale zorg CIZ-indicatie: zorgzwaartepakket 10 (ZZP VV10) Voor elkaar WoonZorgcentra Haaglanden basisarrangement 10 Dit basisarrangement

Nadere informatie

Hoe gezond zijn de inwoners van Zwartewaterland? Gezondheidsmonitor volwassenen en ouderen

Hoe gezond zijn de inwoners van Zwartewaterland? Gezondheidsmonitor volwassenen en ouderen Hoe gezond zijn de inwoners van? Gezondheidsmonitor volwassenen en ouderen gemeente Kampen Steenwijkerland Staphorst 875 inwoners deden mee Hardenberg Gezondheid In het verleden werd gezondheid gedefinieerd

Nadere informatie

Stichting OOPOEH Eindrapportage over de impactmetingen in september 2015 en juni 2016

Stichting OOPOEH Eindrapportage over de impactmetingen in september 2015 en juni 2016 Stichting OOPOEH Eindrapportage over de impactmetingen in september 2015 en juni 2016 In welke mate draagt Stichting OOPOEH bij aan minder eenzaamheid onder ouderen? PwC deed twee impactmetingen Stichting

Nadere informatie