sensor opdrachtenboek havo-vwo deel 2a

Transcriptie

1 sensor opdrachtenboek havo-vwo deel 2a natuur-, scheikunde en techniek voor de onderbouw AUTEURS : FONS ALKEMADE BORIS BERENTS FRITS KAPPERS ISBN opdrachtenboek havo-vwo deel 2a

2 SENSOR NATUUR-, SCHEIKUNDE EN TECHNIEK VOOR DE ONDERBOUW OPDRACHTENBOEK HAVO-VWO DEEL 2A AUTEURS: FONS ALKEMADE BORIS BERENTS MET MEDEWERKING VAN: PETER COX WIM VAN DEN MUNCKHOF TWEEDE DRUK MALMBERG S-HERTOGENBOSCH

3 Inhoudsopgave 1 De waterzuivering 5 Werkstukken 6 Proeven 19 Theorievragen 37 2 De auto 50 Werkstukken 51 Proeven 58 Theorievragen 75 3 De digitale camera 93 Werkstukken 94 Proeven 104 Theorievragen 120 Gereedschappen 148 Practicummaterialen 150 Bij dit leerjaar hoort nog een boek, deel 2B. In deel 2B staan hoofdstuk 4 tot en met 7. 3

4 1 De waterzuivering Werkstukken 1 Een ontzilter maken 6 2 Een waterspuit maken 11 Proeven 1 Vaste stoffen en vloeistoffen mengen 19 2 Suspensie en emulsie 21 3 Oplosbaarheid (open onderzoek) 23 4 Stoffen scheiden: bezinken en afschenken 24 5 Stoffen scheiden: filtreren Stoffen scheiden: filtreren Stoffen scheiden: indampen 29 8 Stoffen scheiden: extraheren 31 9 Stoffen scheiden: adsorberen Water uit de kraan 34 Theorievragen Paragraaf 1 Water 37 Extra 1 Oplosbaarheid en temperatuur 39 Paragraaf 2 Scheidingsmethoden 40 Extra 2 Filters 43 Paragraaf 3 Drinkwaterzuivering 44 Extra 3 Water ontharden 46 Paragraaf 4 Rioolwaterzuivering 47 Extra 4 Het stankslot 49 5

5 Werkstukken 1 Een ontzilter maken 170 MIN. Werkstuk bij paragraaf 2 Inleiding In paragraaf 2 heb je geleerd hoe je water kunt zuiveren. Je hebt geleerd dat je door verdamping zout uit zeewater kunt halen. Op die manier wordt met behulp van de warmte van zonlicht zeezout gewonnen uit zeewater. Je kunt door middel van verdamping drinkbaar water maken uit zeewater. Hierbij maak je van het zoute zeewater zoet water. Dat heet ontzilten van zeewater. In figuur 1 staat een tekening van een kastje (een ontzilter) waarmee je uit zeewater zoet water kunt maken. Je gaat zelf zo n ontzilter bouwen en uitproberen. figuur 1 Een ontzilter. zonlicht glas zwart plastic folie condens zeewater in jute verdampend water zout water zoet water opdracht 1 JE EIGEN ONTZILTER ONTWERPEN 15 MIN. Inleiding Je gaat samen met een klasgenoot een ontwerp voor een ontzilter maken. De ontzilter moet aan de volgende eisen voldoen: De buitenmaten van de ontzilter moeten minimaal cm zijn. In de ruimte waarin je het zoete water opvangt, moeten minimaal twee bekers zoet water passen. De ruimte voor het zeewater moet minstens 2 zo groot zijn als de ruimte voor het zoet water. Je moet zeewater in de ontzilter kunnen doen zonder die te openen. Ook moet het zout water en het zoet water afgetapt kunnen worden zonder de ontzilter te openen. De buiten- en binnenkant van de ontzilter moeten tegen vocht kunnen. Je kunt het materiaal dat je gebruikt, beschermen tegen vocht, of je kunt materiaal gebruiken dat tegen vocht kan. In de ontzilter mag je de volgende materialen verwerken: hout, metaal, kunststof en textiel. 6

6 Werkstukken Wat heb je nodig? lijntjespapier tekenpapier een pen een potlood een set kleurpotloden een liniaal een geodriehoek een gum vaardigheid Het ontwerpproces Wat moet je doen? In klas 1 heb je geleerd hoe het ontwerpproces werkt. Om dat op te frissen, lees je voordat je begint vaardigheid Het ontwerpproces goed door. Voordat je de ontzilter kunt gaan maken, moet je eerst over de volgende vragen nadenken: Welke vorm krijgt de ontzilter? Wat worden de afmetingen van de buitenkant van de ontzilter? Welke afmetingen krijgen de verschillende ruimten (voor zeewater, zout water en zoet water) in de ontzilter? Hoe maak je de binnenkant van ontzilter waterbestendig? Hoe zorg je ervoor dat je zeewater in de ontzilter kunt doen zonder die te openen? Op welke manier zorg je ervoor dat je het zout en zoet water kunt aftappen zonder de ontzilter te openen? Maak je de buitenkant van de ontzilter extra mooi of niet? Welke materialen ga je gebruiken voor de ontzilter? Denk over elke vraag heel goed na. Houd daarbij steeds de eisen waaraan de ontzilter moet voldoen in de gaten. Schrijf jullie antwoorden op de vragen in je schrift. Bekijk de antwoorden op de vragen bij het vorige punt. Controleer nog een keer of elk antwoord ook echt aan de eisen van de ontzilter voldoet. Zo ja, dan is voor jullie duidelijk hoe de ontzilter eruit gaat zien. Je gaat dan naar de volgende stap. Zo nee, zorg ervoor dat het ontwerp aan alle eisen voldoet. Als het nodig is, vraag je daarbij hulp aan je docent. Maak een duidelijke schets van jullie ontzilter. Zet in de schets ook de maten van de ontzilter. Bespreek de schets en je materiaalkeuze met je docent. Je docent bepaalt of jullie door kunnen naar de volgende opdracht. Als dat niet het geval is, pas je de schets aan of maak je een nieuwe. Gebruik daarbij de tips die je docent je gegeven heeft. Bespreek de verbeterde of nieuwe schets weer met je docent. 7

7 Werkstukken opdracht 2 EEN TECHNISCHE TEKENING VAN DE ONTZILTER MAKEN 30 MIN. Wat heb je nodig? de uitgekozen en goedgekeurde schets van de ontzilter vellen ruitjespapier een potlood een set kleurpotloden een liniaal een geodriehoek een gum vaardigheid Een technische tekening maken Wat moet je doen? Maak een technische tekening van je ontwerp. Kies zelf de schaal waarop je dat doet. Vergeet niet om de schaal in je technische tekening aan te geven. In klas 1 heb je geleerd hoe je een technische tekening maakt. Om op te frissen hoe dat moet, lees je de vaardigheid Een technische tekening maken door voordat je begint. Als jullie technische tekening klaar is, controleer je zelf of die aan alle eisen voor een technische tekening voldoet. Zo niet, verbeter dan de technische tekening. Bespreek de technische tekening met je docent. Je docent bepaalt of jullie door kunnen naar de volgende opdracht. Als dat niet het geval is, pas je de technische tekening aan. Laat je verbeteringen door je docent controleren. opdracht 3 DE MATERIALEN- EN GEREEDSCHAPPENLIJST MAKEN 15 MIN. Wat heb je nodig? de technische tekening uit opdracht 2 de antwoorden op de vragen uit opdracht 1 Wat moet je doen? Bekijk de antwoorden op de vragen uit opdracht 1 nog een keer. Kijk ook nog eens goed naar de technische tekening van jullie ontzilter. Maak een materialenlijst. Hierin zet je alle materialen die je nodig hebt om de ontzilter te maken. Op de materialenlijst moeten ook alle spijkers, schroeven, planken enzovoort komen te staan. Maak ook een gereedschappenlijst. Die bevat alle gereedschappen die je gaat gebruiken bij het maken van de ontzilter. Bespreek de materialen- en gereedschappenlijst met je docent. De docent bepaalt of jullie door kunnen naar de volgende opdracht. Als dat niet het geval is, pas je de materialen- en gereedschappenlijst aan. Laat je verbeteringen door je docent controleren. 8

8 Werkstukken opdracht 4 DE ONTZILTER MAKEN 50 MIN. Inleiding Je gaat nu samen met je klasgenoot een ontzilter maken. Wat heb je nodig? de technische tekening uit opdracht 2 de materialen die je gaat gebruiken voor je ontzilter het gereedschap om je ontzilter te maken Wat moet je doen? Verzamel de materialen en gereedschappen die nodig zijn om de ontzilter te maken. Bekijk de technische tekening van de ontzilter nog eens goed. Bespreek samen in welke volgorde je de verschillende onderdelen gaat maken. En wie wat doet. Ga nu aan de slag met het maken van de verschillende onderdelen. Overleg daarbij regelmatig, zodat jullie allebei weten wat er al klaar is. En elkaar even kunt helpen als dat nodig is. Controleer als een onderdeel klaar is of de maten ervan ook echt overeenkomen met die in de technische tekening. Als dat niet zo is, zul je dat probleem moeten oplossen. Overleg dan met je klasgenoot of de docent. Als alle onderdelen van de ontzilter klaar zijn, zet je de ontzilter samen in elkaar. Let op! Werk daarbij netjes, nauwkeurig en veilig. Werk de ontzilter netjes af. Zet vervolgens jullie naam op het werkstuk. opdracht 5 DE ONTZILTER UITPROBEREN MIN. Wat heb je nodig? je ontzilter zeewater (zout water) een (bouw)lamp (500 watt) Wat moet je doen? Vul het reservoir voor zeewater met het zeewater. Zet de ontzilter in de zon of zet de ontzilter onder de lamp. Let op! Als je de lamp gebruikt, mag die niet te dicht bij de ontzilter staan. Anders beschadigt de ontzilter. Laat de ontzilter nu tot vijf minuten voor het einde van de les met rust. Ga in de tussentijd verder met de stof in je lesboek of met opdrachten in het werkboek. Kijk of er water in het zoetwaterreservoir zit. Zo ja, tap dit af en vang het op in een beker. Zo nee, laat de opstelling dan staan en kijk de volgende les of er zoet water in het reservoir zit. En tap het dan af. Tap ook het water uit het reservoir voor zout water af. Proef het zoete, zoute en zeewater (dat je erin gestopt hebt). 9

9 Werkstukken Beantwoord de vragen onder Wat neem je waar?. Je bent nu klaar met het uitproberen van de ontzilter. Wat neem je waar? 1 Smaakt het zoete water ook echt als zoet water (kraanwater)? 2 Smaakt het zoute water minder of meer zout dan het zeewater? opdracht 1 Wat is je conclusie? Kun je met jouw ontzilter drinkwater (zoet water) maken van zeewater? Ruim alles weer netjes op! 10

10 Werkstukken 2 Een waterspuit maken 135 MIN. Werkstuk bij paragraaf 3 Inleiding In paragraaf 3 heb je geleerd dat waterleidingbedrijven pompen gebruiken en hoe een eenvoudige pomp werkt. Een waterspuit is ook een pomp. Je gaat in dit werkstuk een waterspuit (figuur 2) maken en daarna de werking ervan goed bekijken. figuur 2 De waterspuit die je gaat maken. opdracht 1 DE DEKSEL MONTEREN 25 MIN. Wat heb je nodig? een grenen latje van mm een jampotje met deksel een spijkertje een lichte hamer een potlood een meetlat twee kleine schroefjes een schroevendraaier een metaalboor van 9,5 mm een metaalboor van 12 mm een houtboor van 10 mm een kolomboormachine met machineklem Wat moet je doen? Bepaal het midden van de deksel. Teken op de binnenkant van de deksel twee haakse lijnen (figuur 3) door dat midden. Zet aan elke kant op 6 mm van het midden een kruisje op een van die lijnen (figuur 3). Leg het dekseltje omgekeerd op een zacht stuk hout. Tik met een spijkertje en de hamer op de plek van de kruisjes twee gaatjes in de deksel (figuur 4). figuur 3 Het midden van de deksel aftekenen. figuur 4 Gaatjes tikken in de deksel. 11

11 Werkstukken Pak het grenen latje en schroef de deksel daarop vast (figuur 5). Klem het latje waarop het dekseltje is geschroefd in de machineklem van de kolomboormachine. Leg er een stukje afvalhout onder. Zo voorkom je dat er bij het boren aan de onderzijde splinters ontstaan (figuur 6). Plaats het boortje van 9,5 mm in de boormachine. Boor op de getekende lijn, op ongeveer 1 cm van de rand van het dekseltje, een gat door het dekseltje en latje. Vervang het boortje van 9,5 mm door het boortje van 12 mm en boor aan de andere kant van het midden een gat van 12 mm. Klem het andere uiteinde van het latje in de machineklem (figuur 7). Vervang het boortje van 12 mm door het houtboortje van 10 mm. Boor op 1 cm van de rand een gat in het latje. Let op! Boor niet door, maar stop met boren als het puntje van het boortje aan de onderkant een beetje uitsteekt. figuur 5 Het deksel vastschroeven op een latje. figuur 6 Gaten boren in deksel en latje. Ø 9,5 mm straks Ø 12 mm boren figuur 7 Gat boren in het latje. niet doorboren! Ø 10 mm 10 12

12 Werkstukken opdracht 2 DE STEUNEN MAKEN EN MONTEREN 25 MIN. Wat heb je nodig? een plaatje triplex van mm een potlood een meetlat een figuurzaag een schuurmachine een kolomboormachine met machineklem een metaalboortje van 3 mm vier spijkertjes een kleine hamer sneldrogende houtlijm een kleine schroevendraaier Wat moet je doen? Bekijk figuur 8 en teken deze steun tweemaal over op het stukje triplex. Geef op een van de steunen ook de plaats aan waar het gaatje van 3 mm geboord moet worden. Zaag de steunen uit met de figuurzaag. Leg de steunen op elkaar en maak ze met de schuurmachine precies even groot. Klem een van de steunen in de machineklem van de kolomboormachine. De kant waarop je het gaatje hebt afgetekend, moet naar boven liggen. Boor op de aangetekende plaats een gaatje van 3 mm. Schroef het dekseltje even los van het latje. Doe wat lijm aan een van de zijkanten van het latje op de plaats waar een steun moet komen. Spijker beide steunen vast zoals in figuur 9. Let op! Voorkom dat de spijkertjes uitkomen in de gaten van het grenen latje. Schroef het dekseltje weer vast aan het latje. figuur 8 De vorm van de steunen. figuur 9 De steunen bevestigen. lijm 13

13 Werkstukken opdracht 3 DE HENDEL MAKEN 15 MIN. Wat heb je nodig? een grenen latje van mm een grenen balkje van mm een meetlat een potlood een figuurzaag schuurpapier een kolomboormachine met machineklem een metaalboortje van 3 mm sneldrogende houtlijm een lijmklem Wat moet je doen? Zaag een stuk van 18 mm haaks af van het grenen balkje van mm. Schuur de zaagranden glad. Klem het stukje dat je net hebt afgezaagd rechtop in de machineklem. Plaats een boortje van 3 mm in de boormachine en boor precies door het centrum van het balkje een gaatje (figuur 10). Zaag een stuk van 100 mm haaks af van het grenen latje van mm. Doe wat lijm aan een van de lange zijden van het balkje van 18 mm. Klem het balkje en het latje met een lijmklem op elkaar en laat het even drogen (figuur 11). figuur 10 Gat boren in blokje van hendel. Ø 3 mm figuur 11 Blokje met gat op een latje lijmen. lijm 14

14 Werkstukken opdracht 4 DE SLANGETJES MONTEREN 25 MIN. Wat heb je nodig? een dunne spuit van 9,5 mm een dun slangetje van 20 cm lang een dik slangetje van 25 cm lang een pijpensnijder een meetlat een viltstift twee kogeltjes van 9 mm een plastic T-stukje twee rubberen ringetjes van 9,5 mm een boor (die precies in de dunne spuit past) Wat moet je doen? Neem de dunste injectiespuit en verwijder de zuiger. Kies een boortje dat je precies in het spuitje kunt schuiven. Verdeel de spuit in vijf stukken, zoals in figuur 12 is getekend. Klem de spuit met daarin de boor in een pijpensnijder (figuur 13). Snijd de spuit in de vijf afgetekende stukken. Let op de volgorde zoals die in de tekening is aangegeven (figuur 12). Om te snijden, draai je de pijpensnijder rond en vervolgens draai je hem een slag aan. Herhaal dit totdat de spuit doorgesneden is. Je kunt dan het volgende stuk van de spuit afsnijden. figuur 12 Dunne spuit verdelen in stukken. figuur 13 De spuit in de pijpensnijder. 1e snee 2e snee 3e snee 4e snee Schuif de stukjes A van de spuit over het plastic T-stukje (figuur 14). Knip ongeveer 3 cm van de dikke doorzichtige slang. Schuif deze over het T-stukje (figuur 15). Duw het kogeltje in het slangetje en vervolgens ook het rubberen ringetje. Duw onderdeel B van de spuit achter het ringetje aan. Let op! Duw niet zo ver door dat het kogeltje klem komt te zitten. Knip ongeveer 15 cm van de dikke slang. 15

15 Werkstukken figuur 14 Stukjes van de spuit op het T-stuk. figuur 15 De slang op het T-stuk. stukjes A van de spuit dikste slang stalen kogeltje rubberen ringetje onderdeel B van spuitje Duw onderdeel D van het spuitje in het ene uiteinde van het slangetje (figuur 16). Duw met de achterzijde van een boortje onderdeel C van het spuitje ongeveer 2 cm diep in het andere uiteinde van de slang. Duw een kogeltje in het stuk slang waarin je ook de spuitmond van de spuit hebt geduwd (figuur 17). Duw met de achterzijde van een boortje een rubberen ringetje in diezelfde slang. Schuif de dikke slang van 15 cm over het juiste deel van het T-stuk (figuur 17). Knip ongeveer 15 cm van de dunne slang. Schuif deze over het nog vrije uiteinde van het T-stukje (figuur 17). figuur 16 Stukjes spuit in de dikke slang. figuur 17 Kogeltjes in de dikke slang. onderdeel D van spuitje C stalen kogeltje rubberen ringetje lengte ± 15 cm ± 15 cm dunne slang dikste slang onderdeel C van spuitje dikste slang ± 20 stalen kogeltje rubberen ringetje B 16

16 Werkstukken opdracht 5 DE MONTAGE 30 MIN. Wat heb je nodig? een handboormachine een metaalboortje van 2 mm een kleine schroevendraaier twee schroefjes een stuk rondhout van mm sneldrogende houtlijm een schroef een veer een dikke spuit de steun uit opdracht 2 de hendel uit opdracht 3 een lange bout (35 mm 3 mm) met moer figuur 18 Zuiger en handvat monteren. zuiger veertje Ø 2 mm Wat moet je doen? Haal de zuiger uit de dikste spuit. Boor twee gaatjes van 2 mm in de greep van de spuit (figuur 18). lijm Duw de spuit in het grootste gat in het latje en de deksel. Zet de spuit vast met twee schroefjes. Boor even voor, als dat niet goed lukt. Doe wat lijm in het gat aan het uiteinde van het latje (figuur 18). Zaag 8 cm van het rondhout en duw het in het gat dat je daarvoor in het latje hebt geboord. Zet het rondhout vast met een schroef, eventueel even voorboren. Steek de zuiger door de veer en duw hem in de spuit (figuur 18). Haal de hendel die je al gemaakt hebt uit de lijmklem. Duw de hendel tussen de steunen. Vijl wat van de zijkanten van de hendel als dit niet soepel gaat. Doe het boortje van 3 mm in de handboormachine. Duw dit boortje door het gat in een van de steunen en het gat in het blokje van de hendel (figuur 19). Boor ook het gat in de andere steun. figuur 19 De hendel monteren. 17

17 Werkstukken Zet de hendel vast met een lange bout en bijpassend moertje. Duw de dikke slang met voorop de spuitmond door de deksel (figuur 20). Schuif het dunne slangetje over de spuitmond van de spuit in de deksel. Vul het potje met water en draai de deksel op het potje. figuur 20 De hele spuit in elkaar zetten. opdracht 6 DE WERKING VAN DE SPUIT BEKIJKEN 15 MIN. Wat heb je nodig? je waterspuit met water in het potje Wat moet je doen? Bekijk figuur 21 en beantwoord de volgende vragen. 1 Houd je vinger bij de opening van de spuit en duw dan de hendel omlaag. a Wat merk je bij de spuit? Leg uit hoe dit komt. b Wat gebeurt er met de zuiger van de injectiespuit? c Wat gebeurt er met de lucht die in de injectiespuit zit? d Wat gebeurt er met kogeltje C? En waar zorgt dat voor? 2 Laat de hendel los en kijk ondertussen naar het T-stuk. Wat zie je gebeuren bij B en C? 3 Duw de hendel weer omlaag. Wat zie je gebeuren bij de spuit en bij B en C? 4 Beweeg de hendel nog een paar keer op en neer en blijf kijken wat er in het T-stuk gebeurt. Neem tabel 1 over in je schrift en vul deze in. De kogeltjes worden ofwel opgetild, ofwel omlaag gedrukt ofwel omlaag gezogen. figuur 21 Hoe werkt het? ± 15 cm slang stalen kogeltje rubberen ringetje dikste slang dikste slang stalen kogeltje rubberen ringetje tabel 1 Wat doen de kogeltjes? Beweging hendel Kogeltje onderin (bij B) Kogeltje bovenin (bij C) omlaag omhoog 18 Ruim alles weer netjes op!

18 Proeven 1 Vaste stoffen en vloeistoffen mengen 20 MIN. Proef bij paragraaf 1 Inleiding Als je zeewater proeft, merk je dat het zout is. Toch zie je geen zout zitten in het zeewater. Je gaat in deze proef onderzoeken wat er gebeurt als je vaste stoffen zoals zout in water doet. Zijn alle stoffen onzichtbaar als je ze mengt met water? Onderzoeksvragen Verdwijnen vaste stoffen als je er water bij doet? Verdwijnen vaste stoffen als je er water bij doet en het daarna kwispelt? Verandert er iets aan de helderheid of kleur van water als je er vaste stoffen aan toevoegt en het kwispelt? Wat heb je nodig? vijf droge reageerbuizen in een reageerbuisrek een maatcilinder van 5 ml keukenzout kopersulfaat suiker krijtpoeder fijn ijzerpoeder gedestilleerd water tissues een watervaste viltstift figuur 1 Kwispelen is een speciale manier van schudden. Wat moet je doen? Neem tabel 1 over in je schrift. Nummer de reageerbuizen van 1 tot en met 5. Doe in reageerbuis 1 een kleine spatelpunt keukenzout. Pak de maatcilinder en doe daarin 2 ml gedestilleerd water. Giet dat water in de reageerbuis. Kijk wat er met het keukenzout gebeurt. Noteer bij vraag 1 in tabel 1 wat je waarneemt. Kwispel de reageerbuis (figuur 1). Kijk wat er met het keukenzout gebeurt. Noteer bij vraag 2 in tabel 1 wat je waarneemt. Houd de reageerbuis voor je oog. Noteer bij vraag 3 tot en met vraag 6 in tabel 1 wat je waarneemt. Maak je spatel schoon met water en maak deze met een tissue droog. Doe in reageerbuis 2 een kleine spatelpunt kopersulfaat. Voeg met behulp van de maatcilinder 2 ml gedestilleerd water toe. Kijk wat er met het kopersulfaat gebeurt. Beantwoord vraag 1 in tabel 1. Kwispel de reageerbuis. Kijk wat er met het kopersulfaat gebeurt. Beantwoord vraag 2 in tabel 1. Houd de reageerbuis voor je oog. Beantwoord vraag 3 tot en met vraag 6 in tabel 1. Maak je spatel schoon met water en maak deze met een tissue droog. 19

19 Proeven Je hebt nu voor twee stoffen onderzocht wat er gebeurt als je ze met water mengt. Doe dat op dezelfde manier ook voor ijzerpoeder, suiker en krijtpoeder. Beantwoord daarbij voor elke stof de vragen in tabel 1. In reageerbuis 1 en de reageerbuis waarin je suiker gedaan hebt, zitten ongevaarlijke stoffen. Daarom kunnen we daar nog verder onderzoek aan doen. Maak je spatel schoon met water en maak deze met een tissue droog. Stop de spatel in de vloeistof in reageerbuis 1 en haal die er weer uit. Proef hoe de vloeistof smaakt. Beantwoord vraag 1 onder Wat neem je waar?. Maak de spatel droog met een tissue. Stop de spatel in de vloeistof in reageerbuis 2 en haal die er weer uit. Proef hoe de vloeistof smaakt. Beantwoord vraag 2 onder Wat neem je waar?. Wat neem je waar? tabel 1 Resultaten van vaste stoffen mengen met water. 1 Is de vaste stof verdwenen na het toevoegen van water? 2 Is de vaste stof verdwenen na het kwispelen van water? 3 Kun je door de vloeistof heenkijken? Buis 1 Buis 2 Buis 3 Buis 4 Buis 5 4 Is de vloeistof helder of troebel? 5 Is de vloeistof gekleurd? Zo ja, welke kleur heeft hij? 6 Is de vaste stof verdwenen (opgelost)? 1 Hoe smaakt de vloeistof in buis 1? 2 Hoe smaakt de vloeistof in de buis waarin je suiker gedaan hebt? opdracht 1 opdracht 2 opdracht 3 Wat is je conclusie? Verdwijnen vaste stoffen helemaal als je er water bij doet en het water niet schudt of roert? Verdwijnen vaste stoffen als je er water bij doet en het daarna kwispelt? Verandert er iets aan de helderheid of kleur van water als je er vaste stoffen aan toevoegt en het kwispelt? Leg je antwoord uit. Ruim alles weer netjes op! 20

20 Proeven 2 Suspensie en emulsie 25 MIN. Proef bij paragraaf 1 Inleiding Vaste stoffen en vloeistoffen kunnen goed, slecht of niet oplossen in water. In deze proef onderzoek je wat er gebeurt als een vaste stof of een vloeistof die je mengt met water, daarin niet oplost. Onderzoeksvragen Wat gebeurt er als je een vaste stof of een vloeistof die niet in water oplost, mengt met water? Wat gebeurt er na enige tijd als je water mengt met een vaste stof of een vloeistof die niet in water oplost? Hoe kun je een vloeistof die niet in water oplost toch goed mengen met water? Wat heb je nodig? drie droge reageerbuizen in een reageerbuisrek krijtpoeder zonnebloemolie water een spatel kleurloze vloeibare zeep tissues een watervaste viltstift een maatcilinder van 5 ml een roerstaafje een loep gedestilleerd water Wat moet je doen? Neem tabel 2 over in je schrift. Nummer de reageerbuizen van 1 tot en met 3. Doe in reageerbuis 1 een spatelpunt krijtpoeder. Voeg met de maatcilinder 2 ml gedestilleerd water toe. Kijk wat er met het krijtpoeder gebeurt. Noteer bij vraag 1 in tabel 2 wat je waarneemt. Kwispel (schud) de reageerbuis. Kijk wat er met het krijtpoeder gebeurt. Noteer bij vraag 2 in tabel 2 wat je waarneemt. Zet reageerbuis 1 in het reageerbuisrek en laat die vijf minuten staan. Kijk na vijf minuten wat er is gebeurd. Let op! Vergeet dit niet! Noteer bij vraag 2 in tabel 2 wat je waarneemt. Ga in de tussentijd verder met de volgende stappen. Maak je spatel schoon met water en droog deze met een tissue. Meet met de maatcilinder 1 ml zonnebloemolie af. Doe dat in reageerbuis 2. 21

21 Proeven Voeg 9 ml gedestilleerd water toe. Kijk wat er met de zonnebloemolie gebeurt. Beantwoord vraag 1 in tabel 2. Zet reageerbuis 2 in het reageerbuisrek en laat die vijf minuten staan. Kijk na vijf minuten wat er is gebeurd. Noteer bij vraag 2 in tabel 2 wat je waarneemt. Ga in de tussentijd verder met de volgende stappen. Meet met de maatcilinder 1 ml zonnebloemolie af. Doe dat in reageerbuis 3. Voeg 9 ml gedestilleerd water toe. Kijk wat er met de zonnebloemolie gebeurt. Beantwoord vraag 1 in tabel 2. Kwispel de reageerbuis. Kijk wat er met de zonnebloemolie gebeurt. Beantwoord vraag 2 in tabel 2. Voeg vijf druppels vloeibare zeep aan reageerbuis 3 toe. Roer de inhoud van de buis voorzichtig met het roerstaafje. Kijk wat er met de zonnebloemolie gebeurt. Beantwoord vraag 3 in tabel 2. Zet reageerbuis 3 in het reageerbuisrek en laat die vijf minuten staan. Kijk na vijf minuten wat er is gebeurd. Noteer bij vraag 2 in tabel 2 wat je waarneemt. Bekijk de vloeistof in reageerbuis 3 goed met de loep. Beantwoord vraag 4 onder Wat neem je waar?. Wat neem je waar? tabel 2 Resultaten van stoffen mengen met water. Krijtpoeder (buis 1) Zonnebloemolie (buis 2) Zonnebloemolie + zeep (buis 3) 1 Is de vaste stof / vloeistof verdwenen na het toevoegen van water? 2 Is de vaste stof / vloeistof verdwenen na het kwispelen van het mengsel? 3 Wat is er na vijf minuten gebeurd met de vaste stof / vloeistof waaraan je water hebt toegevoegd? 4 Hoe ziet de vloeistof in reageerbuis 3 eruit? opdracht 1 opdracht 2 opdracht 3 opdracht 4 opdracht 5 22 Wat is je conclusie? Wat gebeurt er als je een vaste stof die niet in water oplost (verdwijnt), mengt met water? Wat is er na een tijdje gebeurd nadat je een vaste stof die niet in water oplost, hebt gemengd met water? Wat gebeurt er direct na het mengen als je een vloeistof die niet oplost in water, mengt met water? Wat is er na een tijdje gebeurd nadat je een vloeistof die niet in water oplost, hebt gemengd met water? Hoe kun je een vloeistof die niet in water oplost, toch goed mengen met water? Ruim alles weer netjes op!

22 Proeven 3 Oplosbaarheid (open onderzoek) 30 MIN. Proef bij extra paragraaf 1 Inleiding De oplosbaarheid van een vaste stof is de maximale hoeveelheid ervan die je in een liter water kunt oplossen. Is de oplosbaarheid voor verschillende vaste stoffen hetzelfde? Heeft de temperatuur van water effect op de oplosbaarheid van stoffen in het water? In deze proef gaan jullie dat onderzoeken. Deze proef is een open onderzoek. Dat betekent dat je eerst zelf de onderzoeksvraag bedenkt. Daarna bedenk je hoe je het onderzoek gaat doen en wat je daarvoor allemaal nodig hebt. Na afloop van het onderzoek schrijf je een verslag van het onderzoek. Wat moet je doen? Bedenk één of meer onderzoeksvragen. Bespreek je onderzoeksvraag of onderzoeksvragen met je docent. Die geeft aan of je verder kunt met de volgende stap. Zo niet, verbeter dan je onderzoeksvraag of onderzoeksvragen. Gebruik daarbij de tips van de docent. Dat doe je net zolang tot de docent de onderzoeksvraag of onderzoeksvragen goedkeurt. Bedenk wat je voor je onderzoek nodig hebt en hoe je het wilt gaan uitvoeren. Dit is je onderzoeksplan. Bespreek je onderzoeksplan met je docent. Die geeft aan of je verder kunt met de volgende stap. Zo niet, verbeter dan je onderzoeksplan. Gebruik daarbij de tips van de docent. Dat doe je net zolang tot de docent het onderzoeksplan goedkeurt. Voer het onderzoek uit. Schrijf een verslag van het onderzoek. Hoe je dat doet, kun je lezen op de vaardigheid Een verslag schrijven. Maak in het verslag een grafiek van het effect van de temperatuur op de oplosbaarheid van de onderzochte stof. Ruim alles weer netjes op! 23

23 Proeven 4 Stoffen scheiden: bezinken en afschenken 20 MIN. Proef bij paragraaf 2 Inleiding Als je krijtpoeder en water mengt, krijg je een suspensie. In deze proef onderzoek je of je de suspensie van krijtpoeder en water kunt scheiden door deze te laten bezinken en daarna af te schenken. Onderzoeksvragen Wat gebeurt er als je een suspensie een tijdje laat staan? Kun je door afschenken de vaste stof en de vloeistof in een suspensie volledig scheiden? Wat heb je nodig? een bekerglas van 100 ml een erlenmeyer van 100 ml krijtpoeder water een spatel een watervaste viltstift een maatcilinder van 50 ml figuur 2 Zo schenk je een vloeistof af. Wat moet je doen? Doe drie volle spatels krijtpoeder in het bekerglas. Voeg aan het krijtpoeder 50 ml water toe. Roer het mengsel van water en het krijtpoeder goed. Laat de suspensie enige tijd staan. Kijk wat er gebeurt. Beantwoord vraag 1 onder Wat neem je waar?. Schenk de bovenstaande vloeistof voorzichtig af in de erlenmeyer (figuur 2). Kijk goed hoe afgeschonken vloeistof eruitziet. Beantwoord vraag 2 en 3 onder Wat neem je waar?. Schrijf met de watervaste viltstift afgeschonken op de erlenmeyer. Bewaar de erlenmeyer met de afgeschonken vloeistof voor de volgende proef. Wat neem je waar? 1 Wat gebeurt er met het krijtpoeder als de suspensie een tijdje heeft gestaan? 2 Is de vloeistof die na het afschenken in de erlenmeyer zit helemaal helder? Leg je antwoord uit. 3 Heb je alle vloeistof uit het bekerglas kunnen afschenken? Als het niet lukte, waarom lukte het dan niet? opdracht 1 opdracht 2 24 Wat is je conclusie? Wat gebeurt er als je een suspensie een tijdje laat staan? Kun je door afschenken de vaste stof en de vloeistof volledig scheiden? Ruim alles weer netjes op!

24 Proeven 5 Stoffen scheiden: filtreren 1 20 MIN. Proef bij paragraaf 2 Inleiding Als je krijtpoeder en water mengt, krijg je een suspensie. In deze proef onderzoek je of je krijtpoeder en water van elkaar kunt scheiden door de suspensie te filtreren. Onderzoeksvragen Wat gebeurt er als je een suspensie filtreert? Kun je door filtreren de vaste stof en de vloeistof die samen een mengsel vormen, volledig scheiden? Wat heb je nodig? een trechter filtreerpapier (een rondfilter) een bekerglas van 100 ml een erlenmeyer van 100 ml krijtpoeder een spuitfles met water een spatel de erlenmeyer met de afgeschonken vloeistof uit de vorige proef een maatcilinder van 50 ml figuur 3 Zo vouw je een filter. filteerpapier dubbelvouwen nogmaals vouwen Wat moet je doen? Vouw het filtreerpapier zoals in figuur 3 is getekend. Zet de gevouwen filter in de trechter. Bevochtig het filter met de spuitfles met water. Druk nu het filter voorzichtig tegen de wand van de trechter. Zet de trechter met filter op een erlenmeyer. Doe drie volle spatels krijtpoeder in het bekerglas. Voeg aan het krijtpoeder 50 ml water toe. Roer het water en het krijtpoeder goed. 25

25 Proeven Schenk voorzichtig wat van de suspensie in het filter. Let op dat er geen vloeistof tussen het filter en de trechter komt. Kijk wat er gebeurt. Beantwoord vraag 1, 2 en 3 bij Wat neem je waar?. Vergelijk de vloeistof die door het filter is heen gelopen met de afgeschonken vloeistof uit het vorige deel van de proef. Beantwoord vraag 4 bij Wat neem je waar?. Wat neem je waar? 1 Waar blijft de vaste stof na het filtreren van het mengsel? 2 Wat is er gebeurd bij het filtreren met de vloeistof? 3 Is de vloeistof na het filtreren helemaal helder? Leg je antwoord uit. opdracht 1 opdracht 2 Wat is je conclusie? Wat gebeurt er als je een suspensie filtreert? Kun je door filtreren een suspensie volledig scheiden? Leg je antwoord uit. Ruim alles weer netjes op! 26

26 Proeven 6 Stoffen scheiden: filtreren 2 25 MIN. Proef bij paragraaf 2 Inleiding Als je zout en water mengt, krijg je een oplossing. Dat krijg je ook als je kopersulfaat en water mengt. In deze proef onderzoek je of je de stoffen van een oplossing kunt scheiden door de oplossing te filtreren. Onderzoeksvragen Wat gebeurt er als je een oplossing filtreert? Kun je de vaste stof en de vloeistof van een oplossing door filtreren van elkaar scheiden? Wat heb je nodig? twee trechters twee filtreerpapiertjes (rondfilters) twee bekerglazen van 100 ml twee erlenmeyers van 100 ml zout kopersulfaat een spuitfles water een spatel een watervaste viltstift een maatcilinder van 50 ml Wat moet je doen? Vouw beide filtreerpapiertjes. Druk in beide trechters het gevouwen filter tegen de wand van de trechter. Bevochtig beide filters met de spuitfles met water. Druk in elke trechter het filter voorzichtig tegen de wand van de trechter. Zet de trechters met filter op een erlenmeyer. Nummer de bekerglazen met de viltstift met 1 en 2. Doe een spatel zout in bekerglas 1. Voeg aan het zout 50 ml water toe. Roer het water en het zout goed. Doe een spatelpuntje kopersulfaat in bekerglas 2. Voeg aan het kopersulfaat 50 ml water toe. Roer het water en het kopersulfaat goed. Schenk de vloeistof uit bekerglas 1 voorzichtig in een van de filters. Let op dat er geen vloeistof tussen het filter en de trechter komt. Schenk de vloeistof uit bekerglas 2 voorzichtig in het andere filter. Let op dat er geen vloeistof tussen het filter en de trechter komt. Kijk wat er gebeurt. Beantwoord vraag 1, 2 en 3 onder Wat neem je waar?. Pak de erlenmeyer met het filter waarin je de zoutoplossing uit bekerglas 1 gegoten hebt. Proef de vloeistof in deze erlenmeyer. Beantwoord vraag 4 onder Wat neem je waar?. 27

27 Proeven Wat neem je waar? 1 Blijft er in de filters een vaste stof achter? 2 Verandert er iets aan een of beide filters? 3 Verandert de kleur van de vloeistof door het filtreren? 4 Smaakt de vloeistof zout? opdracht 1 opdracht 2 Wat is je conclusie? Wat gebeurt er als je een oplossing filtreert? Kun je de vaste stof en de vloeistof van een oplossing door filtreren van elkaar scheiden? Leg je antwoord uit. Ruim alles weer netjes op! 28

28 Proeven 7 Stoffen scheiden: indampen 25 MIN. Proef bij paragraaf 2 Inleiding Als je zout en water mengt, krijg je een oplossing. In deze proef onderzoek je of je de stoffen van de oplossing kunt scheiden door de oplossing in te dampen. Dat doe je door het oplosmiddel (water) te laten verdampen. Meestal doe je dat door de oplossing te verhitten. Onderzoeksvragen Wat gebeurt er met het oplosmiddel als je een oplossing indampt? Wat gebeurt er met de opgeloste stof (vaste stof) als je een oplossing indampt? Kun je de vaste stof en de vloeistof van een oplossing door indampen van elkaar scheiden? Wat heb je nodig? veiligheidsbril twee reageerbuizen in een reageerbuisrek een reageerbuisknijper een porseleinen indampschaaltje een brander een driepoot een brandergaasje gedestilleerd water keukenzout een spatel lucifers zeep een schuurspons tissues een maatcilinder van 5 of 10 ml Wat moet je doen? Zet een veiligheidsbril op. En als je lange haren hebt, bind ze dan op. Doe een flinke spatelpunt keukenzout in een reageerbuis. Voeg 2 ml water toe en kwispel de reageerbuis. Schenk de helft van de keukenzoutoplossing in het indampschaaltje. Steek de brander aan. Zorg daarna voor een kleurloze, niet-ruisende vlam. Verhit het indampschaaltje met de keukenzoutoplossing. Kijk wat er gebeurt. Beantwoord vraag 1 en 2 onder Wat neem je waar?. Let op! Vlak voordat alle vloeistof verdampt is, moet je de brander onder de driepoot vandaan halen. Wanneer je dit niet doet, krijg je misschien spatten zout op je handen en in je gezicht. Laat het indampschaaltje enkele minuten afkoelen. Schraap de stof in het indampschaaltje los. Schep er een beetje uit met de spatel. Proef hoe de stof smaakt. Beantwoord vraag 3 en 4 onder Wat neem je waar?. Maak het indampschaaltje schoon met zeep en het schuursponsje. 29

29 Proeven Wat neem je waar? 1 Wat gebeurt er bij het verwarmen in het indampschaaltje? 2 Wat blijft er in het indampschaaltje achter? 3 Hoe smaakt de stof die achterblijft in het indampschaaltje? 4 Welke stof blijft er achter in het indampschaaltje? opdracht 1 opdracht 2 opdracht 3 Wat is je conclusie? Wat gebeurt er met het oplosmiddel als je een oplossing indampt? Wat gebeurt er met de opgeloste stof (vaste stof) als je een oplossing indampt? Kun je de vaste stof en de vloeistof van een oplossing door indampen van elkaar scheiden? Ruim alles weer netjes op! 30

30 Proeven 8 Stoffen scheiden: extraheren 25 MIN. Proef bij paragraaf 2 Inleiding Je hebt nu verschillende manieren onderzocht om mengsels van een vaste stof en een vloeistof of twee vloeistoffen van elkaar te scheiden. Soms echter heb je een mengsel van verschillende vaste stoffen die je wilt scheiden. In deze proef onderzoek je of je een mengsel van zand en zout kunt scheiden door extraheren. Onderzoeksvragen Wat gebeurt er als je een mengsel van vaste stoffen extraheert? Kun je vaste stoffen van elkaar scheiden door extraheren? Wat heb je nodig? twee reageerbuizen in een reageerbuisrek filtreerpapier (rondfilter) een trechter gedestilleerd water een porseleinen indampschaaltje een brander een driepoot een brandergaasje mengsel van zand en keukenzout een spatel een veiligheidsbril figuur 4 Keukenzout en zand scheiden door extraheren. 31

31 Proeven Wat moet je doen? Bekijk figuur 4 goed. Doe in een reageerbuis twee volle spatels van het zand-keukenzoutmengsel. Voeg water bij het zand-keukenzoutmengsel. Zorg ervoor dat de reageerbuis voor een derde deel gevuld is. Kwispel de inhoud van de reageerbuis goed. Zet de trechter in een lege reageerbuis. Vouw een filter van het filtreerpapier. Doe de filter in de trechter en maak het filter vochtig. Schud de reageerbuis met het mengsel nog even goed. Filtreer de inhoud van deze buis. In de reageerbuis waar de trechter op staat, vang je het filtraat op. Kijk goed wat er gebeurt. Beantwoord vraag 1 onder Wat neem je waar?. Zet een veiligheidsbril op. En als je lange haren hebt, bind ze dan op. Je gaat nu een beetje van het filtraat indampen. Gebruik daarbij een blauwe, niet-ruisende vlam! Laat na het indampen het indampschaaltje afkoelen. Schraap de vaste stof in het indampschaaltje los. Schep er een klein beetje uit met de spatel. Proef hoe de stof smaakt. Beantwoord vraag 2 onder Wat neem je waar?. Wat neem je waar? 1 Wat blijft er in de filter achter? 2 Hoe smaakt de vaste stof? opdracht 1 opdracht 2 opdracht 3 Wat is je conclusie? Wat gebeurt er als je een mengsel van vaste stoffen extraheert? Schrijf het antwoord in je schrift. Een van de stoffen uit het mengsel in het water (oplosmiddel) dat je toevoegt en waarmee je het dan mengt. Kun je vaste stoffen van elkaar scheiden door extraheren? Wat moet je na het extraheren nog doen om de vaste stoffen over te houden zodat je ze in een potje kunt stoppen? Ruim alles weer netjes op! 32

32 Proeven 9 Stoffen scheiden: adsorberen 25 MIN. Proef bij paragraaf 2 Inleiding Adsorberen is een methode om een kleine hoeveelheid stoffen uit een mengsel te verwijderen. Je brengt het mengsel in contact met een adsorptiemiddel. Vaak wordt hiervoor actieve kool gebruikt. Bepaalde stoffen hechten zich aan de actieve kool. Door te filtreren kun je het adsorptiemiddel met de stoffen die eraan gehecht zijn, scheiden van de rest van het mengsel. In deze proef onderzoek je of je door middel van adsorberen de kleurstoffen uit rode wijn kunt verwijderen. Onderzoeksvraag Kun je door middel van adsorptie de kleurstoffen uit rode wijn verwijderen? Wat heb je nodig? drie reageerbuizen een reageerbuisrekje filtreerpapier (rondfilter) een trechter een spatel actieve kool (norit) rode wijn een maatcilinder van 5 ml Wat moet je doen? Vul een reageerbuis met 2 ml wijn. Doe twee tot drie spatelpunten actieve kool bij de wijn. Kwispel het mengsel gedurende minimaal drie minuten. Filtreer het mengsel en vang het filtraat in een lege reageerbuis op. Kijk goed wat er gebeurt. Beantwoord vraag 1 en 2 onder Wat neem je waar?. Bekijk het filtraat goed. Als het nog een klein beetje vertroebeld is met actieve kool, filtreer het dan nog een keer. Gebruik daarbij een nieuw en schoon filter. Alleen als je het filtraat helemaal gefiltreerd hebt, beantwoord je vraag 3 onder Wat neem je waar?. Wat neem je waar? 1 Wat blijft er in de filter achter? 2 Hoe ziet het filtraat eruit? 3 Hoe ziet het filtraat eruit nadat je het gefiltreerd hebt? opdracht 1 Wat is je conclusie? Kun je door middel van adsorptie de kleurstoffen uit rode wijn verwijderen? Ruim alles weer netjes op! 33

33 Proeven 10 Water uit de kraan 35 MIN. Proef bij paragraaf 4 Inleiding Thuis komt er altijd water uit de kraan. Bovendien is die waterstraal bijna altijd even krachtig. In deze proef onderzoek je met een eenvoudig model wat de relatie is tussen de hoeveelheid en de kracht waarmee water uit de kraan komt. Deze proef doe je met zijn tweeën. Onderzoeksvragen Hoe regel je de hoeveelheid water die per seconde door een gat stroomt? Wat is de relatie tussen de hoeveelheid water in de fles en het debiet als er 100 ml water uitstroomt? Wat heb je nodig? een lege petfles van 1 L of 1,5 L een priem om een gat in de fles te prikken een statief met klem een maatbeker van 250 ml een maatbeker van 500 ml een maatbeker van 1000 ml een viltstift een stopwatch figuur 5 De proefopstelling. 34

34 Proeven Wat moet je doen? Prik vlak boven de bodem een mooi rond gat in de fles. Plaats de fles in de klem van het statief en draai de klem voorzichtig vast. De fles moet er niet uit kunnen vallen, maar ook niet te veel vervormen. Plaats de maatbeker van 500 ml vlak onder de fles, zoals in figuur 5. Houd het gaatje met een vinger dicht. Laat je klasgenoot met de maatbeker van 250 ml water in de fles gieten. Haal je vinger weg en kijk naar het straaltje water als de fles langzaam leegloopt. Beantwoord vraag 1 en 2 onder Wat neem je waar?. Houd met een vinger het gaatje weer dicht. Giet nu 200 ml water in de fles. Markeer de hoogte met de viltstift. Vul de maatbeker van 250 ml met 100 ml water en giet deze 100 ml bij de 200 ml die al in de fles zit. Haal je vinger van het gaatje en druk de stopwatch in. Meet de tijd die het water nodig heeft om weer te zakken tot het streepje. Beantwoord vraag 3 onder Wat neem je waar?. Vul nu de fles eerst met 300 ml water. Geef die hoogte ook aan met een streepje. Giet er weer 100 ml water bij en meet hoeveel tijd er nodig is om die 100 ml uit de fl es te laten stromen. Beantwoord vraag 4 onder Wat neem je waar?. Het debiet bepalen. Neem tabel 3 over in je schrift. Je gaat nu meten hoe lang het duurt tot er 100 ml water uit de fles gestroomd is bij verschillende hoeveelheden water in de fles. Plaats de maatbeker van 500 ml vlak onder de fles, zoals in figuur 5. Houd het gaatje met een vinger dicht. Laat je klasgenoot met de andere maatbeker 200 ml water in de fles gieten. Je moet nu goed samenwerken. Als je klasgenoot start zegt, haal je je vinger weg van het gaatje. Meet nu met de stopwatch hoe lang het duurt tot er precies 100 ml water uit de fles gestroomd is. Schrijf de gemeten tijd in tabel 3 in je schrift. Meet op deze manier voor alle hoeveelheden water uit tabel 3 hoe lang het duurt tot er precies 100 ml water uit de fles gestroomd is. Beantwoord vraag 5 onder Wat neem je waar?. Let op! Het debiet is het aantal milliliters water dat per seconde uit de fles stroomt. Maak een diagram van het debiet in relatie tot de hoeveelheid water in de fles. Zet op de x-as de hoeveelheid water in de fles en op de y-as het debiet. Teken in het diagram de grafiek die hoort bij de gegevens in je tabel. Je gaat je grafiek nu gebruiken. Daarvoor lees je waarden van het debiet af uit de grafiek. Beantwoord vraag 6, 7 en 8 onder Wat neem je waar?. 35

35 Proeven Wat neem je waar? 1 Wat valt je op aan de vorm van het straaltje water als de fles leegloopt? 2 Wanneer is de uitstroomsnelheid van het water het grootst? 3 Hoeveel tijd is er nodig om 100 ml water uit de fles te laten stromen? 4 Hoeveel tijd heb je net gemeten? 5 Schrijf de gemeten uitstroomtijden in een tabel in je eigen schrift. Bereken voor elke hoeveelheid water in de fles het bijbehorende debiet van het eruit stromende water. Schrijf die ook in de tabel. tabel 3 De uitstroomtijd en het debiet dat erbij hoort. Aantal ml water in de fles Tijd waarin 100 ml water uit de fles stroomt Debiet 6 Wat is het debiet als er 50 ml water in de fles zit? 7 Wat is het debiet als er 500 ml water in de fles zit? 8 Wat is het debiet als er 750 ml water in de fles zit? opdracht 1 opdracht 2 Wat is je conclusie? Hoe regel je de hoeveelheid water die per seconde door het gaatje stroomt? Wat is de relatie tussen de hoeveelheid water in de fles en het debiet? Ruim alles weer netjes op! 36

36 Theorievragen 1 Water Theorie bij paragraaf 1 opdracht 1 opdracht 2 opdracht 3 opdracht 4 Op de aarde is op veel plekken water aanwezig. a In welke fasen komt water op aarde voor en waar? Schrijf de ontbrekende woorden in je schrift. Als in de vorm van in de lucht. in zeeën, meren en In de vorm van op de en Zuidpool en in de bergen. Al het water op de aarde doet mee aan de b Geef in een tekening de waterkringloop weer. Het water in de zeeën is zout. Uit het zeewater ontstaat zoet water. a Hoe ontstaat dat zoet water tijdens de waterkringloop? b Welke twee vormen van zoet water zijn er? Nikki, Sharif en Mick praten over mengsels en oplossingen. Nikki zegt: Als er twee of meer stoffen door elkaar heen zitten, heb je een oplossing. Sharif zegt: In een homogeen mengsel van verschillende stoffen kun je de deeltjes van verschillende stoffen niet meer zien. Mick zegt: Een oplossing is een heterogeen mengsel. a Wie heeft of hebben er gelijk? A Alleen Nikki. E Nikki en Mick. B Alleen Sharif. F Sharif en Mick. C Alleen Mick. G Niemand. D Nikki en Sharif. b Nikki, Sharif en Mick weten dat grondwater een mengsel is. Ze weten ook dat het water waaruit het ontstaan is geen mengsel was. Hoe komt het dan dat grondwater wel een mengsel is? Leg je antwoord uit. In tabel 1 zie je een aantal mengsels. a Neem tabel 1 over in je schrift en zet in de juiste vakjes een kruisje. Bij elke stof horen twee of meer kruisjes. b Wat gebeurt er met een homogeen mengsel van een vaste stof en een vloeistof als je het een tijd laat staan? tabel 1 Een aantal mengsels. Vaste stof + vaste stof Vloeistof + vaste stof Vloeistof + vloeistof Vloeistof + gas Gas + gas Homogeen mengsel Heterogeen mengsel Oplossing lucht azijn stoom messing thee mayonaise verf beton 37

37 Theorievragen opdracht 5 Oplossingen hebben een concentratie. a Wat wordt bedoeld met de concentratie van een oplossing? b In een bekerglas zit 250 ml water. Je doet er 5 gram keukenzout in. Wat is de concentratie? Laat je berekening zien. c Neem tabel 2 over in je schrift en reken de concentraties uit. tabel 2 Concentraties van oplossingen. Inhoud bekerglas Hoeveelheid vloeistof (ml) Hoeveelheid vaste stof (g) water thee koffie cola 75 3 Concentratie (g/l) opdracht 6 opdracht 7 De concentratie suiker in een bepaalde frisdrank is 27 gram per liter. In een normaal glas gaat 0,2 liter frisdrank. a Hoeveel gram suiker krijg je per glas frisdrank binnen? Schrijf je berekening op. b In een flesje sportdrank voor na een wedstrijd zitten zouten die je lichaam nodig heeft. De concentratie van het zout kalium erin is 22 mg per liter. Hoeveel moet je van deze sportdrank drinken als je 6 mg kalium binnen wilt krijgen? Schrijf je berekening op. De volgende zinnen gaan over oplossingen. Zijn ze juist of onjuist? Een oplossing kan verzadigd zijn. a Als een oplossing van stof X in water verzadigd is, kan er niet nog meer van stof X opgelost worden. b De oplosbaarheid is de vaste maximale hoeveelheid die van een stof in een liter een oplosmiddel kan oplossen. c Als er na goed roeren bij het oplossen van een bepaalde hoeveelheid vaste stof in een vloeistof nog vaste stof te zien is, dan is de oplossing oververzadigd. tabel 3 De oplosbaarheid in water van enkele stoffen bij 20 C. Stof Oplosbaarheid (g/l) koolstofdioxide (gas) 1,47 soda 259,00 suiker 2042,00 zout 359,00 zuurstof (gas) 0,04 opdracht 8 opdracht 9 38 Je kunt zelf oplossingen van stoffen met een bepaalde concentratie maken. a Jordi wil 600 gram soda oplossen in een emmer waarin 5 liter water van 20 C zit. Lukt dit? Gebruik tabel 3. b Lisanne doet 150 gram zout in 0,4 liter water. Ze roert om al het zout op te lossen. Wordt de oplossing onverzadigd, verzadigd of zelfs oververzadigd? Kenneth wil 150 gram soda oplossen in 400 ml water. a Toon aan dat er 46,4 gram soda op de bodem blijft liggen. Gebruik tabel 3. b Wat zou Kenneth kunnen doen om toch alle soda op te lossen? Noteer twee mogelijkheden in je schrift.

38 Theorievragen opdracht 10 Sinaasappelsap is een suspensie. a Wat is een suspensie? Roomboter en margarine zijn beide een emulsie. b Wat is een emulsie? c Wat is een emulgator en waar zorgt die voor? d Mayonaise is een emulsie. Welke emulgator in mayonaise zorgt ervoor dat het water, azijn en de olie gemengd blijven? opdracht 11 Je hebt een potje met een mengsel gekregen en je moet uitzoeken of het een oplossing of suspensie is. Op welke twee manieren kun je zien of het een oplossing of een suspensie is? opdracht 12 a Een pot verf die lange tijd in de kast heeft gestaan, moet je voor gebruik goed doorroeren. Leg uit of verf een oplossing of een suspensie is. b Appelsap is een oplossing, sinaasappelsap een suspensie. Maar in de appelsapfabriek worden gewone appels fijngemalen net zoals in de sinaasappelfabriek sinaasappels worden fijngemalen. Door het fijnmalen van de appels ontstaat een mengsel van stukjes appel en het sap dat eruit komt. Wat moet er dus in de appelsapfabriek gebeurd zijn met het ontstane mengsel? Leg je antwoord uit. Extra 1 Oplosbaarheid en temperatuur opdracht 1 In figuur 1 zie je de relatie tussen oplosbaarheid van zuurstof in water en de temperatuur. In een liter water van 20 C is de maximale hoeveelheid zuurstof opgelost. a Hoeveel zuurstof ontsnapt er aan het water als je het verhit tot 80 C? In een vijver van 500 liter zit op een warme zomerdag in het vijverwater van 20 C nog maar 10 ml zuurstof per liter water. Door een fontein aan te zetten, kun je per minuut 2 liter water omhoog spuiten. Dat water neemt dan in zijn tocht door de lucht 5 ml zuurstof op per liter. b Hoe lang moet de fontein werken om in het water de maximale hoeveelheid zuurstof op te nemen? figuur 1 Oplosbaarheid zuurstof temperatuur ( C) opdracht 2 De oplosbaarheid is niet voor alle stoffen hetzelfde. a Wat is een verschil in oplosbaarheid tussen gassen en vaste stoffen? In de ondiepe vijver bij school zitten vissen. De vijver ligt in de volle zon. b Waarom kan dat in de zomer gevaarlijk zijn voor de vissen? oplosbaarheid (mg/l)