Van nationaal naar Europees

Transcriptie

1 Van nationaal naar Europees De ontwikkeling van het buitenlands beleid van Nederland ten aanzien van het Arabisch-Israëlisch conflict Dorien de Vos

2 Van nationaal naar Europees De ontwikkeling van het buitenlands beleid van Nederland ten aanzien van het Arabisch-Israëlisch conflict Dorien de Vos Masterthesis Geschiedenis van de Internationale Betrekkingen Universiteit van Amsterdam Begeleidster: Dr. M. van Leeuwen Maart

3 Inhoud Inleiding 4 1. Het Arabisch-Israëlisch conflict 9 2. De Europese integratie Europa en het Palestijns-Israëlisch conflict Nederland als het pro-israëlische bastion in Europa Een emotionele band 26 Het embargo; Nederland wordt gestraft Naar een evenwichtig beleid Het evenwichtige beleid 36 De Palestijnse kwestie 38 De Verklaring van Venetië 42 Publieke opinie 44 Conclusie 49 Inhoudelijke verschuivingen 49 Verklaringen 50 Literatuur en Bronnen 54 3

4 Inleiding Het conflict in het Midden-Oosten en met name de Palestijns-Israëlische betrekkingen houdt de internationale gemeenschap al sinds de Junioorlog van 1967 in zijn greep. Nog altijd is het een zeer precair onderwerp. Verschillende landen, maar ook iedere politieke partij en verschillende groeperingen, willen hun mening erover geven en lijken een rol te willen spelen in de vredesonderhandelingen. Zo is anno 2010 een passage opgenomen in het regeerakkoord van het kabinet-rutte over het standpunt van Nederland inzake de Palestijnse kwestie en de wenselijkheid van verder investeren in de band met de staat Israël. 1 Ook de Europese Unie (EU) heeft lange tijd getracht een rol te spelen in het Palestijns- Israëlisch conflict. In 1970 begon de relatief jonge Europese Economische Gemeenschap (EEG) 2 met het formuleren van een gemeenschappelijk buitenlands beleid binnen het kader van de Europese Politieke Samenwerking (EPS). Het conflict in het Midden-Oosten werd uitgekozen als een van de eerste gebieden waarop een gemeenschappelijk beleid gevormd moest worden. De historische, economische, sociale en politieke banden met de regio, maar ook de angsten voor escalatie van het conflict zorgden en zorgen nog steeds voor een bijzondere relatie tussen Europa en het Midden-Oosten. In eerste instantie hadden de leden van de Europese Gemeenschap (EG) moeite om tot een gezamenlijk standpunt te komen. Het gemeenschapsgevoel was nog niet groot genoeg om de nationale belangen aan de kant te schuiven. Geleidelijk formuleerde de Europese Gemeenschap echter een eenduidig en opvallend consistent standpunt. De aanzet hiervoor werd in de jaren zeventig gezet. In het Europese beleid was van meet af aan veel oog voor de Palestijnse kwestie. Pro- Israëlische landen als Nederland en West-Duitsland hadden hier moeite mee en probeerden hun poot stijf te houden. Aan het eind van de jaren zeventig waren de nationale belangen echter onder andere door de Junioorlog van 1967, het Palestijns terrorisme en de oliecrisis van 1973 die een (her)oriëntatie op de Arabische wereld tot gevolg hadden aan de kant gezet voor het Europese gemeengoed. 3 Sinds de jaren tachtig spreekt de Europese Gemeenschap (vanaf 1993 de Europese Unie) zich eendrachtig uit voor een onafhankelijke en levensvatbare Palestijnse staat. Sindsdien gaat steun voor Palestijnse onafhankelijkheid 1 Concept regeerakkoord VVD en CDA, Vrijheid en verantwoordelijkheid (30 september 2010), 7. 2 Voor het gemak duid ik de Europese Economische Gemeenschap aan met Europese Gemeenschap of EG. 3 H. Yacobi en D. Newman, The EU and the Israel-Palestine conflict in T. Diez, M. Albert en S. Stetter (eds), The European Union and Border conflicts: The power of integration and association (Cambridge 2007),

5 gepaard met Europese hulp aan de Palestijnse gebieden. De Europese keuze voor de Palestijnen wijkt af van het beleid van de Verenigde Staten, die vanaf de oprichting van de staat Israël in 1948 sterk op Israël zijn gericht. Standpunten die de EG in de jaren zeventig innam stuitten in de Verenigde Staten op hevig verzet, maar werden veelal een aantal decennia later ook daar omarmd. Zo was de Gemeenschap vroeg in de erkenning van de Palestine Liberation Organisation (PLO) als gesprekspartner bij de vredesonderhandelingen in het Midden-Oosten. Ook erkende het eerder dan de Verenigde Staten het recht van de Palestijnen op een thuisland. Het beleid van de EG ten aanzien van het Arabisch-Israëlisch conflict kan dan ook vooruitstrevend genoemd worden. Het komen tot dergelijke gemeenschappelijke verdragen en standpunten ging echter niet zonder slag of stoot. De afzonderlijke lidstaten van de Europese Gemeenschap hadden moeite hun nationale standpunten op te geven voor het grote goed dat Europa was. Uiteindelijk is het toch gelukt om een structuur voor een gemeenschappelijk buitenlands en veiligheidsbeleid te ontwerpen. Nog steeds levert het echter regelmatig problemen op tussen de inmiddels 27 lidstaten om tot één standpunt te komen. Op het gebied van de Palestijns-Israëlische kwestie is men het inmiddels eens. De laatste decennia heeft Nederland geen opvallende rol gespeeld in het conflict in het Midden Oosten of een poging daartoe gedaan, maar dit was in het verleden wel het geval. In de jaren zestig en zeventig was de beleidsvorming op dit gebied onderwerp van veel discussie in zowel de Nederlandse politiek als in de samenleving. Temeer daar Nederland moest zien te laveren tussen het Amerikaanse (en dus pro-israëlische) beleid, de pro-israëlische publieke opinie en de pro-arabische houding van de Europese Gemeenschap. In de Europese Gemeenschap en in de Arabische landen werd Nederland immer gezien als de dwarsligger. In de loop van de jaren zeventig stemde de Nederlandse regering echter in met een aantal pro-palestijnse Europese verklaringen, iets wat nog geen tien jaar eerder ondenkbaar was. Volgens Europadeskundige Alfred Pijpers is er dan ook sprake van een Europeanisering van het Nederlandse buitenlands beleid. 4 In deze thesis wordt de ontwikkeling van het Nederlandse buitenlands beleid ten aanzien van het Arabisch-Israëlisch conflict in de periode geschetst als een verschuiving van een nationaal naar een Europees beleid. 4 A. Pijpers, Dekolonisatie, compensatiedrang en de normalisering van de Nederlandse buitenlandpolitiek, Internationale Spectator 45:2 (1991), 69. 5

6 Het gebruik van de termen pro-palestijns, pro-arabisch en pro-israëlisch verlangt enige nuancering. Zo wordt in dit onderzoek onder een pro-israëlische houding steun aan het bestaan en voortbestaan van Israël verstaan en sympathie voor het volk van de staat Israël. Een pro-israëlische houding betekent echter niet per definitie een anti-palestijnse houding. Met een pro-israëlisch Nederland wordt dan ook bedoeld dat Nederland in zijn buitenlands beleid geneigd was standpunten in te nemen ten gunste van Israël. Een pro- Palestijnse houding betekent in de onderzochte periode oog voor de rechten van het Palestijnse volk en erkenning van de PLO als de enige vertegenwoordiger van de Palestijnen. Dit sluit echter niet sympathie voor Israël uit. Een pro-palestijnse Europese Gemeenschap betekent dat Europa in zijn standpuntbepaling constant de belangen en rechten van het Palestijnse volk in het oog hield. In deze thesis wordt onderzocht hoe Nederland kwam tot de omslag van een nationaal (Israël-georiënteerd) naar een Europees standpunt waarin meer oog was voor het Palestijnse aspect. Daarbij wordt gekeken naar de directe besluitvormers, namelijk het kabinet en het parlement. Het economische aspect wordt daarbij buiten beschouwing gelaten. Vragen die centraal staan, zijn; waarom heeft de Nederlandse regering er uiteindelijk voor gekozen om toch het Europese belang voorop te zetten in plaats van het nationale? Ging dit gepaard met veel discussie in het parlement en de samenleving? Werd er grote druk gezet vanuit de rest van Europa? Heeft Nederland nog geprobeerd zijn poot stijf te houden? En welke gebeurtenissen waren beslissend voor de omslag? Voor dit onderzoek is het niet alleen van belang te beschrijven wat de verschuivingen in het Nederlandse standpunt waren, maar ook welke internationale en binnenlandse gebeurtenissen een rol speelden in de positiebepaling. Politicoloog Ben Soetendorp is van mening dat de standpunten van Nederland inzake het Palestijns-Israëlisch conflict niet zijn gebaseerd op pro-israëlische sentimenten, maar op nationale belangen als handel en veiligheid. Dit Nederlandse standpunt viel regelmatig samen met het Israëlische. Na de olieboycot paste de Nederlandse regering haar standpunt aan, om niet langer geïsoleerd te staan binnen de EG. Nog langer geïsoleerd staan zou slecht zijn voor de Nederlandse economie. De regering probeerde daarbij een balans te zoeken tussen de Verenigde Staten en de Europese Gemeenschap. 5 Historicus Fred Grünfeld heeft kritiek op het standpunt van Soetendorp dat het nationale belang als enige grondslag diende 5 R.B. Soetendorp, Netherlands, in D. Allen en A. Pijpers, European foreign policy-making and the Arab-Israeli conflict (Den Haag 1984) en R.B. Soetendorp, Het Nederlandse beleid ten aanzien van het Arabisch-Israëlisch conflict (proefschrift, Groningen 1982). 6

7 voor het beleid. Grünfeld benadrukt dat het besluitvormingsproces van de regering onderhevig is aan zowel interne beperkingen vanuit het parlement, de journalistiek, pressiegroepen, kerken, het volk en het bedrijfsleven als externe druk vanuit het buitenland. Het beleid dat was gevormd naar aanleiding van de interne druk had problemen veroorzaakt, waaronder het olie-embargo van 1973 en de daaropvolgende geïsoleerde positie binnen de EG. Tijdens het embargo was zowel de interne als externe druk op de Nederlandse regering op zijn hoogtepunt. Nederland probeerde met het evenwichtige beleid zo min mogelijk toe te geven aan de internationale druk en zoveel mogelijk zijn Midden- Oostenbeleid te continueren. De verschuiving die vervolgens toch plaatsvond in de periode was niet onder directe druk van het embargo. De regering sloot zich aan bij de EPS maar probeerde het gemeenschappelijke Europese beleid zoveel mogelijk te matigen. Grünfeld noemt dit inschikkelijke aanpassing. De EPS vormde daarbij een beschermfunctie tegen binnenlandse kritiek. 6 Deze discussie brengt mij tot de volgende onderzoeksvraag: Wat zijn de inhoudelijke verschuivingen in het Nederlandse standpunt inzake het Arabisch-Israëlisch conflict in de jaren zeventig en hoe zijn die te verklaren? Dit onderwerp is niet alleen wetenschappelijk, maar ook maatschappelijk relevant ter verkrijging van inzicht in de totstandkoming van de Europeanisering van het Nederlandse buitenland beleid. De omslag van een nationaal naar een Europees beleid vond voor het grootste deel plaats in de jaren zeventig. Natuurlijk moet er eerst het een en ander gezegd worden over de pro-israëlische tijd. Daarom begint het onderzoek bij de verschillende reacties van de afzonderlijke Europese lidstaten na de Junioorlog van Pas in 1970 begon Europa met een gemeenschappelijk buitenlands beleid met de oprichting van de Europese Politieke Samenwerking. Een mooi eindpunt is de ondertekening van het Verdrag van Venetië in Dat was het moment waarop alle Europese landen gezamenlijk in dat verdrag de Palestijnse rechten erkenden en de PLO erkenden als vertegenwoordiger van het Palestijnse volk. Voor het eerst probeerde de EG met alle lidstaten gezamenlijk een aanzienlijke rol te spelen in de vredesonderhandelingen. In de periode tussen 1974 en 1977 zijn er vrijwel geen ontwikkelingen te zien in zowel de EG als de Nederlandse politiek als het 6 F. Grünfeld, Nederland en het Nabije Oosten. De Nederlandse rol in de internationale politiek ten aanzien van het Arabisch-Israëlisch conflict (Proefschrift Maastricht 1991). 7

8 om de standpuntvorming aangaande het Midden-Oosten gaat. Aan deze periode wordt dan ook vrijwel geen aandacht besteed. Om de hoofdvraag te beantwoorden is archiefmateriaal van het ministerie van Buitenlandse Zaken en het Nationaal Archief gebruikt. Het gaat hierbij voornamelijk om correspondentie tussen de Nederlandse minister van Buitenlandse Zaken, de Directie Afrika en Midden- Oosten en de Nederlandse ambassadeurs in Israël en de Arabische landen. Daarnaast is gebruik gemaakt van de handelingen van de Eerste en Tweede Kamer voor de standpunten van zowel het kabinet als het parlement. In het eerste hoofdstuk wordt een overzicht gegeven van de belangrijkste gebeurtenissen in het Arabisch-Israëlisch conflict tot en met de jaren zeventig. Vervolgens worden in hoofdstuk twee en drie respectievelijk de Europese integratie en de ontwikkeling van een Europees buitenlands beleid, en in het bijzonder van een gemeenschappelijk standpunt inzake het Arabisch-Israëlisch conflict, beschreven. In hoofdstuk vier en dit is de kern van deze scriptie wordt het pro-israëlische beleid van Nederland tot aan de jaren zeventig beschreven en in het volgende hoofdstuk de omslag in de jaren zeventig van dit beleid en de verklaringen die daarvoor te geven zijn. 8

9 1. Het Arabisch-Israëlisch conflict Het nog steeds voortdurende conflict tussen Israël en de Palestijnen gaat in hoofdzaak over territorium. Op 14 mei 1948 werd de staat Israël gesticht op gebied van het mandaat Palestina. Het voormalig Britse mandaat werd opgedeeld in een Arabisch en een Israëlisch deel. Grote groepen joden vertrokken vanuit West-Europa naar de nieuwe staat. In rap tempo werd een stabiele staat opgebouwd onder leiding van een socialistische regering. De Arabische landen waren hier verbolgen over. Al in 1956 ontstond een eerste conflict; de Suezcrisis. Egypte besloot over te gaan tot nationalisering van het Suezkanaal en verbood de doorvaart van Israëls scheepvaart. Daarop viel Israël de Gazastrook en een deel van de Sinaïwoestijn binnen, daarbij gesteund door het Verenigd Koninkrijk en Frankrijk. Onder druk van de Verenigde Staten trokken de troepen zich uiteindelijk terug. Een belangrijk keerpunt in het conflict is de Junioorlog van 1967 ook wel de Zesdaagse Oorlog genoemd die tot aanzienlijke territoriale veranderingen in het voordeel van Israël leidde. De sluiting van de Golf van Akaba voor Israëlische vaartuigen door Egypte werd gezien als een casus belli. Op 5 juni viel Israël daarom Egypte, Syrië en Jordanië aan en bezette binnen zes dagen de Sinaï, de Gazastrook, de Golanhoogvlakte en de Westelijke Jordaanoever, inclusief Oost-Jeruzalem. Hierdoor kon Israël niet langer gezien worden als zwakke natie, maar als agressor. Het centrale thema in het Arabisch-Israëlisch conflict was dan ook niet langer het bestaansrecht van Israël, maar de teruggave van de in deze oorlog door Israël bezette gebieden. Als reactie op de aanval van Israël werd in november in de VNveiligheidsraad resolutie 242 aangenomen. Dit document groeide uit tot het fundament van vrijwel alle latere diplomatieke pogingen om tot een oplossing te komen voor de Palestijns- Israëlische kwestie. Er ontstond onenigheid, omdat de resolutie multi-interpretabel was. Volgens de Engelse versie moest Israël zich terugtrekken uit gebieden die bezet waren in het recente conflict, terwijl de Franse vertaling terugtrekking uit de (dus alle) bezette gebieden verlangde. In 1973 was het opnieuw raak met de Oktoberoorlog of Yom Kippoeroorlog, waarin Syrië en Egypte een verrassingsaanval uitvoerden op de door Israël bezette gebieden. De eerste dagen leed Israël zware verliezen, maar al snel wist het de aanvallers terug te dringen. De Verenigde Staten en Nederland veroordeelden de aanval op Israël, terwijl West- Duitsland, het Verenigd Koninkrijk en Frankrijk niet bereid waren een standpunt in te 9

10 nemen en zich dus neutraal opstelden. De Arabische landen hadden echter een belangrijke troef in handen; het oliewapen. Als wraak voor hun steun aan Israël tijdens de oorlog kregen de Verenigde Staten en Nederland een olieboycot opgelegd. De overige Europese landen werden door de Arabische landen gestraft met een productiebeperking van olie van 25 procent en vervolgens een maandelijkse mindering van vijf procent. Met de oliecrisis die op de Oktoberoorlog volgde, drong het conflict in het Midden-Oosten pas echt door in de internationale gemeenschap. Duidelijk was dat de westerse landen veel economisch belang hadden in de regio en dus strategische standpunten in moesten nemen. De daaropvolgende jaren was het relatief rustig in het Midden-Oosten. Ondanks de hoog opgelopen spanningen kwam het tot 1978 niet tot een treffen tussen de Arabische landen en Israël. In de Verenigde Naties (VN) bepaalden de westerse landen hun standpunt aan de hand van verschillende resoluties. Als gevolg van de verovering van de Gazastrook, Oost-Jeruzalem en de Westelijke Jordaanoever door Israël in 1967 kwamen nationalistische gevoelens op bij de Palestijnse bevolking. De bevrijdingsorganisatie PLO speelde hierin een belangrijke rol. De organisatie werd opgericht in 1964 als guerrillabeweging, maar werd pas in 1968 als gevolg van de Zesdaagse Oorlog een belangrijke politieke factor. 7 Door middel van terroristische aanslagen in Europa probeerde de PLO aandacht te krijgen voor de Palestijnse kwestie. Dit had het gewenste effect. Vanaf 1973 groeide, vooral in de Europese landen, de aandacht voor de Palestijnse kant van de zaak. In de loop van de jaren zeventig werd de Palestijnse kwestie in West-Europa erkend als een politieke factor in plaats van slechts een vluchtelingenprobleem. Bovendien kreeg de PLO in 1974 waarnemersstatus in de Algemene Vergadering van de VN. De Verenigde Staten, die de leidende rol hadden in de vredesbesprekingen, probeerden de PLO echter te isoleren en weigerden hen een rol van betekenis te geven. In 1978 ontstond de vierde oorlog in het Midden-Oosten sinds de stichting van de staat Israël. Na een bomaanslag in Jeruzalem viel Israël Libanon binnen. In het zuiden van dat land bevonden zich vanaf begin jaren zeventig nadat ze in 1970 uit Jordanië verdreven waren leden van de PLO die van daar uit aanslagen in Israël pleegden. Binnen enkele dagen waren de Israeli Defence Forces (IDF) het Israëlische leger erin geslaagd het zuiden van Libanon onder controle te krijgen. Vanuit de VN werd de vredesoperatie United Nations Interim Force in Lebanon (UNIFIL) opgericht, waaraan drie Europese landen Nederland, 7 I. Greilsammer en J. Weiler, European political cooperation and the Palestinian-Israeli conflict. The evolution of a policy, in D. Allen en A. Pijpers (eds.), European foreign policy-making and the Arab-Israeli conflict,

11 Ierland en Noorwegen deelnamen. De taak van de militairen was toezien op de terugtrekking van de Israëlische troepen uit Libanon en de orde en rust in de regio te handhaven. Na de shuttle diplomacy van de Amerikaanse minister van Buitenlandse Zaken Henry Kissinger waarbij hij vanaf de Oktoberoorlog in 1973 als bemiddelaar heen-en-weer reisde tussen prominente personen in het Midden-Oosten om vrede te bevorderen zonder hen direct in contact te brengen werd onder leiding van Jimmy Carter een vredesbemiddelende poging gedaan tijdens onderhandelingen in september 1978 in zijn buitenverblijf te Camp David. Aanwezig waren de Egyptische president Anwar Sadat en de Israëlische premier Menachem Begin. Jordanië noch de Palestijnen werden hierin betrokken. In ruil voor erkenning door Egypte, beloofde Israël zijn troepen uit de Sinaï terug te trekken. Hiermee was Egypte het eerste Arabische land dat de staat Israël erkende. Er werd een akkoord bereikt over onderhandelingen voor een interim periode van zelfbestuur voor de Palestijnen die in de Westelijke Jordaanoever en de Gazastrook woonden en en hier lag het zwaartepunt van de onderhandelingen een Egyptisch-Israëlisch vredesverdrag. Gezamenlijke besprekingen tussen de drie partijen vonden echter nauwelijks plaats. Het onderhandelen vond voornamelijk plaats tussen de Amerikanen en de Egyptenaren enerzijds en de Amerikanen en de Israëliërs anderzijds, omdat Sadat en Begin niet met elkaar wensten te spreken. Op 26 maart 1979 werd aan het eerste onderdeel van de Camp David akkoorden voldaan met de ondertekening van het Egyptisch-Israëlisch vredesverdrag. De onderhandelingen voor autonomie van de Palestijnen liepen echter op niets uit. Deze vredesonderhandelingen sloten aan bij de strategie van deelakkoorden die de Verenigde Staten beoogde voor vrede in het Midden-Oosten. De Europese Gemeenschap werd op geen enkel punt betrokken bij de vredesonderhandelingen van Camp David. De Negen (Frankrijk, het Verenigd Koninkrijk, West-Duitsland, Nederland, België, Luxemburg, Denemarken, Ierland en Italië) reageerden positief op de akkoorden, maar hadden liever een alomvattende multilaterale oplossing gezien waaraan alle betrokken partijen zouden meewerken. 8 Een belangrijke voorwaarde voor de lidstaten was dan ook dat het Palestijnse volk in de onderhandelingen betrokken moest worden. Daarnaast werd het recht van het Palestijnse volk op een vaderland beklemtoond. Dit stond in contrast met de opvatting van de Verenigde Staten, die de Palestijnen nog steeds slechts als een vluchtelingenprobleem zagen. Gedreven door de 8 F. Grünfeld, Nederland en het Nabije Oosten,

12 Franse aspiraties om een rol in het vredesproces te spelen, kwamen de Negen op 13 juni 1980 met de Verklaring van Venetië, waarin het Palestijnse recht op zelfbeschikking werd erkend en werd vastgelegd dat de oplossing lag bij wederzijdse erkenning. De PLO werd nog niet erkend, maar moest wel een plaats aan de onderhandelingstafel krijgen als woordvoerder van de Palestijnen. 12

13 2. De Europese integratie Jarenlang was Europa verscheurd door oorlog. Na de Tweede Wereldoorlog heerste in West- Europa het idee dat de oplossing voor stabiliteit en duurzame vrede op het continent besloten lag in economische en politieke samenwerking. Economische samenwerking kon de opbouw en de welvaart in Europa bevorderen en de saamhorigheid versterken, zodat er nooit weer een dergelijke oorlog zou kunnen plaatsvinden. Het eerste initiatief tot samenwerking van de Zes (Nederland, België, Luxemburg, Frankrijk, West-Duitsland en Italië) werd genomen met het Schuman-plan, dat in 1951 leidde tot de oprichting van de Europese Gemeenschap van Kolen en Staal (EGKS). Nederland was een van de founding fathers van deze Europese samenwerking. De Europese samenwerking op economisch gebied nam in de beginjaren een vogelvlucht. Zo werd er samengewerkt op gebied van energie, werd in 1957 met het Verdrag van Rome een gemeenschappelijke markt met vrij verkeer van personen gecreëerd en ontwierp de Nederlander Sicco Mansholt begin jaren zestig een Gemeenschappelijk Landbouwbeleid. Hiertoe werd ook een Europese Commissie ingesteld. De oorsprong van de Europese Unie kan gelegd worden bij het tekenen van het Verdrag van Rome, waarbij de Europese Economische Gemeenschap (EEG) tot stand kwam. Op economisch gebied ging het met de Europese Gemeenschap voorspoedig. Verschillende initiatieven om deze samenwerking te verrijken met politieke samenwerking stuitten echter op veel onenigheid. De verschillende natiestaten hadden op politiek gebied grote moeite hun nationale bevoegdheden en standpunten op te geven voor het grote goed dat Europa was. Vanwege de dreiging van de Koude Oorlog pleitte Frankrijk voor een onafhankelijk West-Europees leger. In 1954 werd de door Frankrijk geïnitieerde Europese Defensiegemeenschap (EDG), en de daarvoor noodzakelijke Europese Politieke Gemeenschap (EPG), door het Franse parlement afgewezen. Hiermee was een gemeenschappelijke defensie voorlopig van de baan. De Franse president Charles de Gaulle zag een hoofdrol voor zijn land in Europa. Hij pleitte voor een intergouvernementeel verenigd Europa op politiek gebied, waardoor de natiestaten hun soevereiniteit konden behouden. Dit plan voor een politieke unie werd in 1962 verder uitgewerkt door de Franse diplomaat Fouchet. De Gaulle wilde hiermee de positie van de Europese Gemeenschap op het internationale toneel versterken. Maar hierin zag hij ook een glansrol voor Frankrijk 13

14 weggelegd als leider van de Gemeenschap. Niet alle lidstaten waren even enthousiast over dit plan. Men was niet bereid Frankrijk een leidende rol te geven en de positie van de NAVO te verzwakken. Vooral Nederland, als Atlantisch gerichte natie, was fel tegen het Fouchetplan. Nederland gaf de voorkeur aan de NAVO en de Verenigde Staten als verdedigers van Europa. Op economisch gebied was het wel groot voorstander van integratie, vooral omdat na het verlies van Nederlands-Indië een groot deel van de afzetmarkt verloren was gegaan. Om toch een belangrijke handelspositie te behouden gaf Nederland de voorkeur aan een zo groot mogelijke gemeenschappelijke markt, bij voorkeur inclusief het Verenigd Koninkrijk. Ook België zag een politieke unie graag in combinatie met Britse toetreding. De Gaulle ging hier niet op in, waarmee het Fouchetplan van de baan was. Opnieuw was een poging tot politieke samenwerking van de Zes mislukt. Dientengevolge was er tot aan de Conferentie van Den Haag in december 1969 weinig bereikt op politiek gebied. Het besef groeide echter dat het grootste handelsblok ter wereld ook de buitenlandse politiek van zijn leden moest gaan regelen. Hiermee samen hing het feit dat in 1969 de eigengereide De Gaulle plaats moest maken voor de wat realistischere Georges Pompidou, waardoor de Europese integratie een nieuwe stimulans kreeg. Er werden onderhandelingen gestart met het Verenigd Koninkrijk, Denemarken, Ierland en Noorwegen voor toetreding tot de EG. In 1973 zouden de eerste drie eindelijk toetreden tot de EEG. Alleen Noorwegen zag er van af na een negatief referendumuitslag. Met de start van de toetredingsonderhandelingen van het Verenigd Koninkrijk waren de bezwaren tegen het Fouchetplan grotendeels verdwenen. In 1969 werd het Davignon-rapport gepubliceerd, dat adviseerde dat de Zes ook op gebied van internationale politiek met een stem moesten spreken. 9 Het rapport zou leiden tot de oprichting van de Europese Politieke Samenwerking. Op de Conferentie van Den Haag in 1969 was politieke integratie opnieuw agendapunt en in 1970 begon Europa dan toch met politieke samenwerking en coördinatie met de oprichting van de Europese Politieke Samenwerking (EPS). De EPS kreeg de vorm van een intergouvernementele instelling, waarbij de onderhandelingen voornamelijk plaatsvonden tussen de ministers van Buitenlandse Zaken van de nationale lidstaten. De EPS moest ervoor gaan zorgen dat Europa een grotere rol op het wereldtoneel kon gaan spelen. De Europese regeringsleiders hadden hun les getrokken uit de twee mislukte pogingen tot politieke integratie en hielden de doelstellingen van de EPS beperkt. De instelling was enkel opgericht 9 Davignon Rapport, Bulletin of the European Communities 11 (november 1970),

15 om meer invloed te kunnen uitoefenen op het internationale toneel. Er werd geen eigen Europese defensietak opgezet. De Nederlandse regering reageerde terughoudend op deze vergaande Europese samenwerking, omdat ze bang was dat de EPS schadelijk zou zijn voor de betrekkingen met de Verenigde Staten. Europa was immers voor zijn veiligheid afhankelijk van Amerika. Nederland leek zich echter te realiseren dat het niet langer als principieel Atlantisch gerichte mogendheid binnen Europa kon verdergaan en besloot zich steeds meer te voegen naar de wens tot algehele samenwerking. Mede ingegeven door bovenstaande omstandigheden stemde Nederland in de jaren zeventig regelmatig in met voorstellen waar het in de jaren zestig nog een veto over zou hebben uitgesproken. Voorwaarde voor Nederland was wel dat de eenheid binnen de NAVO niet zou worden aangetast door de Europese initiatieven. De samenwerking tussen de EG-lidstaten bevond zich eind jaren zestig en begin jaren zeventig op een hoogtepunt. Niet alleen was er met de EPS eindelijk een doorbraak gekomen in de politieke samenwerking, maar er werden ook plannen gemaakt voor de Economische en Monetaire Unie (EMU) die in 1980 in werking zou treden en de voltooiing van de gemeenschappelijke markt. De ministers van Buitenlandse Zaken van de Zes kwamen in november 1970 voor het eerst in EPS verband bijeen om politieke zaken te bespreken. Twee onderwerpen stonden hierbij op de agenda; de oost-west relatie en de situatie in het Midden- Oosten. Het bleek echter moeilijk om alle landen op één lijn te krijgen wat betreft kwesties van buitenlands beleid. De EG-landen waren in de eerste jaren van de EPS nog te druk met de nationale standpunten en belangen. Dit gold ook voor de standpunten aangaande het Palestijns-Israëlisch conflict. De nationale visies hierover liepen sterk uiteen, met Frankrijk en Nederland aan beide zijden van het spectrum. De strubbelingen om tot een gemeenschappelijk standpunt aangaande het Midden-Oosten te komen, maken duidelijk dat de EPS niet gelijk verandering bracht in de voorkeur van de lidstaten om de buitenlandse politiek op nationaal niveau te regelen. Toch is er in de loop van de jaren zeventig steeds meer onderlinge afstemming van het buitenlands beleid te zien. Halverwege de jaren zeventig stagneerde echter de Europese integratie, onder andere door de energiecrisis en de problemen om tot een gemeenschappelijk standpunt te komen. Pas met het Verdrag van Maastricht uit 1991 werd een nieuwe impuls aan de politieke samenwerking gegeven met het ontwerp van het Gemeenschappelijk Buitenlands en Veiligheidsbeleid (GBVB). Met dit gemeenschappelijk buitenlands beleid wordt getracht een eenduidig standpunt in te nemen, maar nog steeds levert dit veel problemen op door de 15

16 nationale standpunten van de inmiddels 27 lidstaten. 10 Wel doordringt de Europese Unie zowel op het gebied van economie als buitenlands beleid steeds meer het nationale beleid, doordat de nationale overheden van de lidstaten hun zeggenschap overhevelen S. Kukeleire en J. MacNaughtan, The foreign policy of the European Union (Basingstoke 2008), F. Grünfeld, Nederland en het Nabije Oosten,

17 3. Europa en het Palestijns-Israëlisch conflict De verdeeldheid in Europa op het gebied van de buitenlandse politiek is duidelijk terug te zien in de ontwikkeling van het Europese standpunt aangaande het conflict in het Midden- Oosten. De eerste jaren was er gewoonweg geen gezamenlijk standpunt. Ieder land had zijn eigen belangen. Aan de ene kant waren er de pro-israëlische staten, die kampten met schuldgevoel over de Tweede Wereldoorlog of een oude pro-joodse traditie. Aan de andere kant waren er de landen die veel belangen hadden in de Arabische wereld en ook een lange voorgeschiedenis hadden met dat gebied door het kolonialisme. Deze verdeeldheid zorgde ervoor dat, ondanks de ambities, een gezamenlijk standpunt lange tijd niet van de grond kon komen. Historisch gezien is het niet vreemd dat Europa zoveel aandacht besteedt aan de Palestijnen. Naast de koloniale banden, droegen de lidstaten van de EG een deel van de schuld aan de huidige situatie van de Palestijnse bevolking. 12 Het Palestijns-Israëlisch conflict was ten dele van Europese makelij door de stichting van de staat Israël, die voortkwam uit schuldgevoel over de Holocaust die in Europa had plaatsgevonden. De Europese Gemeenschap geloofde dat het dankzij de historisch banden een goede kennis had van de regio. Met de Europese bemoeienis in het Midden-Oosten waren naast vrede in de regio drie doelen gediend. De lidstaten met Frankrijk voorop hoopten dat een Europa dat zich op de Palestijnse zaak richtte zich kon onderscheiden van de Verenigde Staten, waardoor de Gemeenschap een rol van betekenis in het vredesproces en op het wereldtoneel kon gaan spelen. Bovendien kon het formuleren van een gemeenschappelijk standpunt de Europese integratie bevorderen en de olieleveranties uit de Arabische landen veiligstellen. 13 In vrijwel alle gevallen was Frankrijk aandrager van de agendapunten wat betreft de situatie in het Midden-Oosten. Het wilde de overige lidstaten dichter bij het eigen pro-arabische standpunt brengen. De verdeeldheid in Europa is duidelijk te zien na de Junioorlog van 1967, waarbij Israël zijn buurlanden Egypte, Jordanië en Syrië aanviel en binnen zes dagen een glansrijke overwinning wist te behalen. De Europese landen namen ieder een eigen standpunt in; de Noord-Europese landen West-Duitsland en Nederland stonden achter Israël, terwijl de 12 A. Pijpers, Een nieuw Europees engagement in het Midden Oosten? Kanttekeningen bij een moeizame relatie, Instituut Clingendael (maart 2002), M. van Leeuwen, Vrede als nevendoel. Amerika, Europa en het vredesproces in het Midden Oosten (Oratie Uva, 17 september 2010),

18 Zuid-Europese landen met Frankrijk voorop een sterk pro-arabisch standpunt innamen. Vooral Frankrijk en Nederland stonden lijnrecht tegenover elkaar. De overige EG-leden bevonden zich daar tussen in. Pas in de jaren zeventig werd het belang van een gemeenschappelijk Europees standpunt duidelijk en kwamen de eerste Europese initiatieven om tot een gezamenlijk standpunt te komen. Vooral op gebied van economie en veiligheid was de regio erg belangrijk voor de Gemeenschap. Daarnaast waren de publieke opinie en de media in de westerse staten zeer gevoelig als het om dit onderwerp ging en droegen de landen een historische en morele bagage in hun relatie met zowel de Joden als de Arabieren. 14 Door het pacifisme en de ontzuiling in Europa nam de sympathie voor Israël echter af en waren de Noord-Europese landen bereid meer begrip te tonen voor de Palestijnse zaak en hun standpunt aan de overige EG-leden aan te passen. Ook werd na de oliecrisis in 1973 duidelijk dat Europa sterk afhankelijk was van de Arabische wereld voor de olievoorziening en dus voor het draaiende houden van de economie. Opvallend is dat de ontwikkeling van het Europese buitenlands beleid vrijwel samenvalt met de ontwikkeling van het gemeenschappelijk standpunt in het conflict in het Midden-Oosten. Het Palestijns- Israëlisch conflict zou in feite gaan dienen als proefproject of vingeroefening voor het gemeenschappelijk buitenlands beleid van de EG. Tijdens de eerste vergadering van de EPS op 19 november 1970 werd de Midden- Oostenkwestie door Frankrijk op de agenda gezet. Frankrijk hoopte zo de andere EPSlidstaten te kunnen overhalen tot een meer pro-arabisch standpunt, omdat een Europa dat zich op de Palestijnse kwestie richtte zich zou kunnen onderscheiden van het pro-israëlische Amerika. Als Europa niet de Palestijnse kwestie van meet af aan zo centraal had gezet in het beleid, was er waarschijnlijk nooit een afzonderlijk Europees standpunt te onderscheiden geweest. Het eerste resultaat van de politieke samenwerking was het in mei 1971 gepresenteerde Schumann-document 15, waarin een Europees standpunt geformuleerd werd aangaande de situatie in het Midden-Oosten. Het rapport riep op tot een algehele Israëlische terugtrekking uit de door Israël bezette gebieden tijdens de Zesdaagse Oorlog. Ondanks het feit dat het Schumann-document geen enorme verandering in het beleid van de Zes betekende het document was namelijk in lijn met de eerder geaccepteerde VN-resolutie 242 had het een verslechtering van de relatie met Israël tot gevolg. Tot aan de Oktoberoorlog in 1973 volgde er geen nieuwe gemeenschappelijke verklaring aangaande de situatie in het 14 I. Greilsammer en J. Weiler, European political cooperation and the Palestinian-Israeli conflict, Niet te verwarren met het Schuman-plan uit 1951, dat leidde tot de oprichting van de EGKS. 18

19 Midden-Oosten. Wel bleef de relatie met Israël verslechteren, doordat lidstaten afzonderlijk kleine stappen richting de Palestijnen deden. Vanaf 1973 was er langzaam maar zeker een ontwikkeling te zien in het gemeenschappelijke standpunt aangaande de Palestijnen. Ondanks de interne verdeeldheid was er steeds vaker een tamelijk autonoom en unitair optreden van de Europese Gemeenschap te aanschouwen. Dit standpunt kan omschreven worden als gematigd pro- Arabisch. Oorzaak van de verschuiving was de Oktoberoorlog en de daaropvolgende wereldwijde oliecrisis. 16 Op 6 oktober 1973 werd Israël verrast door een aanval van Egypte en Syrië, waarmee werd aangetoond dat Israël niet onkwetsbaar was. Op 13 oktober riepen de Negen gezamenlijk op tot een staakt-het-vuren en onderhandelingen tussen de strijdende partijen op basis van resolutie 242. Na de oorlog legden de olieproducerende Arabische landen een olieboycot op, die gericht was tegen de Verenigde Staten en Nederland voor hun steun en wapenleveranties aan Israël. Daarnaast kregen de overige EG-leden een directe mindering van olie van 25 procent te verduren met daar bovenop een maandelijkse afname van vijf procent. Dit leidde tot een wereldwijde economische crisis. In Europa groeide het besef dat het kwetsbaar stond tegenover de Arabische landen, door de grote afhankelijkheid van olie (maar liefst tachtig procent van de olie was op dat moment afkomstig uit de regio, terwijl dit voor Amerika slechts twaalf procent was). 17 De Arabische wereld was echter niet alleen belangrijk voor Europa voor de productie van olie, maar ook als afzetmarkt voor Europese goederen en wapens. Met het gebruik van het oliewapen tegen West-Europa zette de Arabische wereld de EG-landen onder druk om een standpunt in het conflict in te nemen. Op deze manier werd de Europese politieke samenwerking geactiveerd. Op 6 november 1973 kwam de wens van de Negen ter sprake om een aanzienlijke Europese vredesbemiddelende rol in het Midden-Oosten te spelen. Dit resulteerde in een gezamenlijke verklaring die grotendeels gebaseerd was op het Franse standpunt. In deze Zes Novemberverklaring werd de verklaring van 13 oktober 1973 herhaald en aangescherpt. Bovendien werden voor het eerst de rechten van de Palestijnse vluchtelingen aangeduid in de terminologie van de Arabische wereld zelf; de legitieme rechten van de Palestijnen in plaats van de term Arabische vluchtelingen zoals gebruikt in het Schumann-document. De Zes Novemberverklaring was een mijlpaal in de geschiedenis van de Europese Gemeenschap, aangezien dit het eerste concrete resultaat was van de politieke 16 D. Allen en A. Pijpers (eds.), European foreign policy-making and the Arab-Israeli conflict (Den Haag 1984), R. Dannreuther, The Middle East: Towards a substantive European Role in the peace process, in R. Dannreuther (ed.) European Union Foreign and Security Policy: Towards a neighbourhood strategy (London 2004),

20 samenwerking. Uit dit document bleek dat er enige voortgang was geboekt met de integratie van het Europese buitenlands beleid. Dat de Europese Gemeenschap er toch niet in slaagde een rol van betekenis te gaan spelen, was grotendeels te wijten aan het feit dat de Europese politieke integratie nog in de kinderschoenen stond en de leden dientengevolge voornamelijk werden beziggehouden met de onderlinge afstemming van het beleid. De Arabische wereld reageerde positief op het Europese initiatief en besloot de voorgenomen maandelijkse mindering van olie van vijf procent niet door te laten gaan. Het embargo op Nederland bleef wel van kracht. Na de Oktoberoorlog verslechterde de relatie tussen Israël en de EG-lidstaten. In de Algemene Vergadering van de VN in 1974 stond het Palestijnse probleem centraal. Frankrijk, Italië en Ierland wilden meer aandacht aan deze kwestie besteden, terwijl Nederland, België, West-Duitsland, Luxemburg, Denemarken en het Verenigd Koninkrijk de Novemberverklaring van 1973 ver genoeg vonden gaan. Ondanks dit alles is er zelfs in de pro-israël landen van de Negen een gestage verandering te zien. Met de verkiezing van Menachem Begin van de Likud partij in 1977 werd een einde gemaakt aan de macht van de socialisten in Israël. De kritiek van de EG-leden op Israël was vooral gericht op de bouw van nederzettingen door Begin in de bezette gebieden. De veranderende houding van het Westen heeft ook ten dele te maken met de regeringswisselingen die in 1974 plaatsvonden in de drie grootste Europese mogendheden: Frankrijk, het Verenigd Koninkrijk en West-Duitsland. 18 Tijdens een Europese top in Kopenhagen op 14 en 15 december 1973 was onverwacht een delegatie van Arabische ministers van Buitenlandse Zaken aanwezig om een Euro- Arabische dialoog voor te stellen en druk op de EG uit te oefenen. Nog steeds bestaat er onduidelijkheid of en door wie de mannen waren uitgenodigd, maar er waren geruchten dat ze in het geheim door Frankrijk of het Verenigd Koninkrijk waren uitgenodigd. 19 In het kader van deze dialoog kwamen leiders uit beide regio s vanaf 1974 meerdere malen bijeen. Er werden werkgroepen opgezet die moesten bepalen op welke gebieden onmiddellijke actie vereist was. Deze dialoog diende, wat de Europese deelnemers betrof, vooral om de economische, financiële en culturele banden te versterken en de energievoorziening van Europa veilig te stellen. De was dus niet bedoeld om politieke problemen of vredesvraagstukken ter sprake te brengen en op te lossen. De Arabische landen probeerden echter steeds een politieke discussie op gang te brengen. Arabische leiders spraken de hoop 18 F. Grünfeld, Nederland en het Nabije Oosten, D.A. Hellema, C. Wiebes, en T. Witte, The Netherlands and the oilcrisis. Business as usual (Amsterdam 2004),

21 uit dat Europa een grotere rol in het Midden-Oosten zou gaan spelen, wat in hun voordeel zou werken. Kort gezegd zou het er op neerkomen dat de energievoorziening van Europa veiliggesteld zou worden in ruil voor politieke steun voor de Arabische landen. Een meerderheid van de EG-lidstaten was echter slechts bereid tot een non-politiek forum. Het Euro-Arabische dialoog was mede hierdoor geen groot succes en al snel na de oprichting daarvan vleugellam. 20 Met de ondertekening van de Camp David akkoorden in 1978 nam bovendien het belang van de onderhandelingen met Europa af en de Euro-Arabische dialoog werd tot in de loop van de jaren tachtig officieel afgelast. Een resultaat van de dialoog was wel dat het minder aantrekkelijk werd voor de Europese lidstaten om bepaalde kwesties in bilateraal kader op te lossen. De collectieve aanpak werd aantrekkelijker. Tussen 1974 en 1976 deed de Europese Gemeenschap geen gezamenlijke verklaringen aangaande de situatie in het Midden-Oosten. De Amerikanen waren sceptisch over een Europese rol in het Midden-Oosten. The Europeans will be unable to achieve anything in the Middle East in a million years, aldus de Amerikaanse minister van Buitenlandse Zaken Henry Kissinger. 21 Alle verklaringen van de EG werden dan ook overtroefd door de bilaterale onderhandelingen tussen Egypte en Israël, onder toeziend oog van Amerika. In 1977 werd met een bezoek van de Egyptische president Anwar Sadat aan Israël de weg geopend voor de Camp David akkoorden die in 1978 gesloten zouden worden en het daaruit voortkomende Egyptisch-Israëlisch vredesverdrag. De Europese Gemeenschap wilde niet aan de zijlijn gezet worden en besloot opnieuw van zich te laten horen door een gemeenschappelijke verklaring te geven. De Negen verklaarden in Londen in 1977 dat de reeds eerder erkende legitieme rechten van de Palestijnen uiting moesten krijgen in het recht op een Palestijns thuisland. Frankrijk en Italië hadden dit recht op een land voor de Palestijnen reeds in 1974 erkend. De overige leden waren er op dat moment nog niet klaar voor. Het tweede onderdeel van de Camp David akkoorden het ontwerpen van een raamwerk voor een autonoom regime in Gaza en de Westelijke Jordaanoever kwam niet van de grond. In het gestarte vredesproces tussen Egypte en Israël werd geen aandacht besteed aan de Palestijnse kwestie. De Negen reageerden dan ook niet erg enthousiast op het bilaterale Egyptisch-Israëlisch vredesakkoord dat op 26 maart 1979 gesloten werd. Ze benadrukten de noodzaak van een allesomvattende vredesregeling, waar ook de vertegenwoordigers van het Palestijnse volk bij betrokken moesten worden. 20 Archief Buitenlandse Zaken (ABZ), Code , GS, Map Daily Telegraph (London) , gequote in Allen, D., The Euro-Arab dialogue in Journal of Common Market studies 16 (1978),

22 Al snel raakte het vredesverdrag tussen Israël en Egypte in een impasse, doordat de regering-begin weigerde een stop te zetten op de bouw van nederzettingen in Gaza en op de Westelijke Jordaanoever. Bovendien sprak het vredesakkoord niet over de Palestijnse kwestie, zodat de EG-lidstaten een jaar later besloten tot een eigen initiatief. Op 13 oktober 1980 lanceerden de Negen de Verklaring van Venetië. Hiermee hoopten ze een rol te spelen in het Midden-Oosten conflict die complementair zou zijn aan die van de Verenigde Staten. De Verklaring van Venetië ging verder dan alle voorgaande, maar werd afgezwakt om de vredesbemiddelende rol van Amerika in de regio niet te verstoren. 22 Jarenlang zou de Verklaring van Venetië de basis vormen voor het standpunt van de EU betreffende het vredesproces in het Midden-Oosten. De basis werd gevormd door alle voorgaande gemeenschappelijke reacties, waaronder de Zes Novemberverklaring van 1973, de verklaring van 1977 en de VN Veiligheidsraadresoluties. Centraal stond de erkenning van de Palestijnse kwestie als de kern van het Arabisch-Israëlisch conflict. Als deze kwestie opgelost zou worden zo geloofde men zou de rust tussen de Arabische landen en Israël wederkeren en zou een vredesverdrag makkelijker te bereiken zijn. In de Verklaring van Venetië nam Europa wederom het initiatief ten aanzien van erkenning van het Palestijnse volk, door niet alleen het Palestijnse recht op zelfbeschikking te benadrukken, maar ook de PLO te erkennen als onderhandelingspartner en woordvoerder van het Palestijnse volk in het vredesproces. Ondanks, of misschien wel dankzij, diverse kapingen van vliegtuigen en aanslagen in Europa in de jaren zeventig waaronder de moord op elf Israëlische atleten tijdens de Olympische Spelen in München in 1972 wist de PLO in Europa steun te krijgen als legitieme politieke vertegenwoordiger van het Palestijnse volk. 23 Tot grote teleurstelling van de PLO en de Arabische wereld gingen de EG-lidstaten nog niet over tot officiële erkenning van de organisatie als enige vertegenwoordiger van de Palestijnen. Bovendien riep de verklaring niet op tot een onafhankelijk Palestina. Voorwaarde voor vrede was volgens de EG wederzijdse erkenning. Een ander compleet nieuw onderdeel was de aankondiging van een Europese vredesmissie naar het Midden-Oosten. De internationale reacties op de Verklaring van Venetië waren niet positief. Israël was boos over deze pro-palestijnse verklaring en nam het vooral de op Israël georiënteerde landen Nederland en Denemarken kwalijk dat zij niks hadden gedaan om deze verklaring tegen te houden. Premier Begin legde zelfs een vergelijking tussen het Verdrag van München 22 C. Hill en K.E. Smith (eds.), European foreign policy; key documents (Londen 2000), H. Yacobi en D, Newman, The EU and the Israel-Palestine conflict,

23 in 1938 waar de grote Europese mogendheden, zonder de aanwezigheid van Tsjecho- Slowakije, besloten dat Duitsland een deel van dat land mocht annexeren en de Verklaring van Venetië. 24 Ook de Amerikaanse regering uitte zijn ongenoegen. President Jimmy Carter zag in de verklaring een teken van wantrouwen van de Europese Gemeenschap tegenover zijn Camp David proces. Ook Henry Kissinger die met zijn shuttle diplomacy een belangrijke rol speelde in de bemiddelingspogingen tussen Israël en de Arabische leiders was niet blij met het resultaat: The European initiative ( ) threatened to sabotage our carefully elaborated strategy. We were proceeding step by step; the European Community had committed itself publicly to a comprehensive solution. We dealt with each of the principal Mideast parties separately; the Europeans were aiming at a conclave assembling all Arab countries, a forum I was convinced would give the whip hand to the radicals. 25 De Verklaring van Venetië hoefde echter niet per se als een alternatief voor het Camp David proces gezien te worden, maar kon ook als een aanvulling daarop geïnterpreteerd worden. In Europa was de PLO succesvol in het krijgen van erkenning, in de Verenigde Staten was dat geheel anders. Amerika was niet van plan onderhandelingen te openen met de PLO zolang de organisatie niet het bestaansrecht van Israël erkende en resolutie 242 verwierp. De PLO had gehoopt op een veel verdergaande verklaring van de Europese Gemeenschap, die de Verenigde Staten zou bewegen een ander standpunt in te nemen. De Arabische landen en de PLO vermoedden echter dat Europa met de gematigde verklaring tegemoet had willen komen aan de Verenigde Staten. Kort gezegd stelde de Verklaring van Venetië geen van de partijen tevreden; het ging te ver voor Amerika en Israël en niet ver genoeg voor de Palestijnen. Het zou dan ook niet leiden tot een vredesverdrag. Ook in de jaren na de Verklaring van Venetië kreeg Europa geen voet aan de grond in het vredesproces. Wel werd de Europese Gemeenschap, later de Europese Unie, steeds belangrijker voor de regio op economisch gebied. Het werd de grootste donor van de Palestijnen en de grootste handelspartner van Israël. Het lukte de EU echter nooit een succesvolle politieke rol te spelen om deze economische rol in evenwicht te brengen. Sinds de jaren zeventig is het standpunt van de Europese Gemeenschap aangaande het Palestijns- Israëlisch conflict nauwelijks veranderd. In veel gevallen zijn de standpunten met een vertraging van rond de tien jaar overgenomen door de internationale gemeenschap, en dan vooral door de Verenigde Staten. Door in verschillende verklaringen de nadruk te leggen op 24 Handelingen Tweede Kamer (HTK), zitting , 24 juni 1980, H. Kissinger, Years of upheaval (Boston 1982). 23

24 de legitieme rechten van de Palestijnen heeft de Europese Gemeenschap bijgedragen aan de wereldwijde erkenning daarvan. Verscheidene wetenschappers en politici pleiten voor een terugkeer naar deze visionaire rol van de Europese Gemeenschappen in het Palestijns- Israëlisch conflict. Na de verkiezingen van Hamas in 2006 besloten de leden van het Kwartet (d.i. de Verenigde Naties, de Verenigde Staten, Rusland en de Europese Unie) de Palestijnse regering te boycotten omdat men wilde dat de nieuwe regering geweld zou afzweren, Israël zou erkennen en voorgaande afspraken en verplichtingen zou nakomen. Volgens sommigen zou de EU zijn historische rol weer op zich moeten nemen, door het voortouw te nemen in de erkenning van Hamas. Op deze manier zou er een nieuwe stimulans aan de vredesonderhandelingen gegeven kunnen worden. 26 Volgens anderen is het belang van de EU er juist in gelegen de vredesinitiatieven van de Verenigde Staten in het Midden-Oosten aan te vullen of daar een balans in te brengen, in plaats van een autonome diplomatieke rol te spelen. 27 De politiek van de Europese Gemeenschap ten aanzien van het Midden-Oosten was op schrift erg ambitieus, maar de uitwerking van dit beleid was beperkt. De daadwerkelijke veranderingen bleven beperkt tot nuanceverschillen in woordgebruik in de gemeenschappelijke verklaringen. Zo werd de term Palestijnen in 1974 vervangen door het Palestijnse volk, werd nationale rechten vervangen door nationale identiteit en werd in 1977 het recht op een thuisland erkend. 28 Al snel werd duidelijk dat de EPS zich terughoudend moest opstellen in het conflict tussen Israël en de Arabische wereld. Het was niet in staat daadwerkelijk iets in te brengen in internationale aangelegenheden en kon niets anders dan gezamenlijke verklaringen geven over internationale gebeurtenissen. Zelfs het komen tot dergelijke verklaringen leverde regelmatig problemen op tussen de EG-leden. 29 Dientengevolge was het beleid niet altijd even krachtig, aangezien er regelmatig concessies gedaan moesten worden om met één stem te kunnen spreken. Een belangrijk aspect daarbij is dat het buitenland beleid van de EG ondanks de oprichting van de EPS slechts een marginale rol speelde in het beleid van de Europese Gemeenschap in de jaren zeventig en tachtig. 26 A. Siniver, Rethinking the EU role in the Israeli-Palestinian peace process (Birmingham 2009), Onder andere M. van Leeuwen, De Trans-Atlantische krachtsverhoudingen, B. Khader, in D. Allen en A. Pijpers, A. Boxhoorn en M. Jansen, De integratie van Europa,