Diagnostiek en behandeling van bipolaire stoornissen bij kinderen
|
|
- Frank Wauters
- 8 jaren geleden
- Aantal bezoeken:
Transcriptie
1 capita selecta Diagnostiek en behandeling van bipolaire stoornissen bij kinderen C.G.Reichart en W.A.Nolen De bipolaire stoornis met het klassieke ziektebeeld van regelmatig terugkerende manische en depressieve episoden is bij volwassenen en adolescenten over het algemeen goed te diagnosticeren. De bipolaire stoornis bij kinderen is echter tot op heden een omstreden beeld, is lastig te diagnosticeren en nauwelijks te onderscheiden van andere stoornissen die vaak voorkomen op de kinderleeftijd. In de VS wordt de diagnose bipolaire stoornis bij kinderen relatief vaak gesteld: niet alleen bij patiëntjes met het klassieke ziektebeeld, maar ook dikwijls bij kinderen met een min of meer chronisch ontregelde stemming en zelfs bij kinderen met andere stemmingsklachten. De Britse visie verdient de voorkeur; daarbij wordt de diagnose bij kinderen alleen gesteld wanneer zij duidelijke manische episoden met eufore stemming hebben doorgemaakt. De behandeling van de bipolaire stoornis bij kinderen bestaat uit farmacotherapie en uit psychoeducatie die gericht is op aanpassingen van de leefstijl, waaronder vermindering van stress, een regelmatig slaappatroon en aanpassingen op school. Ned Tijdschr Geneeskd. 2007;151:630-4 De bipolaire stoornis wordt gekenmerkt door het optreden van manische of hypomane episoden (tabel 1), afgewisseld met depressieve episoden en perioden met niet-afwijkende stemming. 1 Wanneer iemand één of meer manische episoden heeft doorgemaakt, wordt de term bipolaire stoornis type I gebruikt; heeft iemand naast depressieve episoden alleen hypomane episoden doorgemaakt, dan luidt de dia g- nose bipolaire stoornis type II. 1 In Nederland bedraagt de levensprevalentie van de bipolaire stoornis (I en II) bij volwassenen ongeveer 2%. 2 3 De meeste patiënten maken hun eerste episode door in de periode tussen het begin van de adolescentie en het 30e levensjaar; de stoornis is dan over het algemeen goed te diagnosticeren. Het al dan niet vóórkomen van bipolaire stoornissen bij kinderen vóór het 12e levensjaar is een omstreden onderwerp. Er wordt in de VS anders over gedacht dan in Europa. Verschillende vragen dringen zich op. Op welke manier manifesteren deze stoornissen zich bij kinderen en hoe vaak komen ze in deze leeftijdsgroep voor? Hebben de kinderen bij wie men ze aanwezig acht misschien een aandachtstekortstoornis met hyperactiviteit (ADHD) en stemmingswisselingen? Of poogt men zelfs met behulp van het begrip bipolaire stoornis lastige kinderen van een diagnose te voorzien? Accare, Universitair Centrum voor Kinder- en Jeugdpsychiatrie, Postbus 660, 9700 AR Groningen. Mw.dr.C.G.Reichart, kinder- en jeugdpsychiater. Universitair Medisch Centrum Groningen, afd. Psychiatrie, Groningen. Hr.prof.dr.W.A.Nolen, psychiater. Correspondentieadres: mw.dr.c.g.reichart (c.reichart@accare.nl). In dit artikel geven wij een actueel overzicht van de achtergronden van de diagnose bipolaire stoornis bij kinderen en de discussie hierover. kenmerken en indeling van de bipolaire stoornis In de VS heeft het National Institute of Medical Health in 2001 en in 2002 conferenties georganiseerd over de bipolaire stoornis op de kinderleeftijd. Tijdens die bijeenkomsten is geconcludeerd dat op de kinderleeftijd een smal en een breed fenotype van de aandoening voorkomt. Onder het smalle fenotype wordt door sommigen het klassieke beeld van de bipolaire stoornis type I en type II verstaan, met duidelijk te onderscheiden manische of hypomane en depressieve episoden; anderen menen dat dit fenotype ook een patroon omvat met meer chronische stemmingsschommelingen of met heel korte, elkaar opvolgende episoden, het zogenaamde rapid cycling -patroon. 4 Naast dit smalle fenotype, dat bij kinderen relatief weinig voorkomt, is er een breed fenotype, dat op de kinderleeftijd veel vaker wordt gezien althans in de VS. Het brede fenotype wordt gekenmerkt door een zeer prikkelbare stemming, affectieve stormen, stemmingslabiliteit, ernstige driftbuien, symptomen van depressie, angst, hyperactiviteit, slechte concentratie en impulsiviteit zonder periodiciteit. Het is onduidelijk of kinderen met deze problemen echt een bipolaire stoornis hebben; het kan ook gaan om prodromen van een zich ontwikkelende bipolaire stoornis, of er kan een andere kinderpsychiatrische stoornis aanwezig zijn met stemmingsontregelingen en instabiliteit. Met andere woorden: de diagnose bij deze emotioneel ontregelde kinderen is onzeker; alleen follow-uponderzoek van deze 630 Ned Tijdschr Geneeskd maart;151(11)
2 tabel 1. DSM-IV-criteria voor de manische en de hypomane* episode bij volwassenen 1 A. duidelijk herkenbare periode met een abnormale en voortdurend verhoogde, expansieve of prikkelbare stemming, gedurende tenminste een week B. tijdens deze stemmingsstoornis zijn tenminste 3 symptomen (of 4 indien de stemming alleen geprikkeld is) voortdurend en in belangrijke mate aanwezig: 1. overdreven gevoel van eigenwaarde of grootheidsideeën 2. afgenomen behoefte aan slaap (betrokkene voelt zich bijvoorbeeld na 3 h slaap uitgerust) 3. betrokkene is spraakzamer dan gebruikelijk of vertoont spreekdrang 4. gedachtevlucht of de subjectieve beleving dat de gedachten jagen 5. de aandacht wordt te gemakkelijk afgeleid 6. toegenomen doelgerichte activiteit ofwel sociaal, op het werk of op school, ofwel seksueel of psychomotorische agitatie 7. zich overmatig bezighouden met aangename activiteiten waarbij de kans op pijnlijke gevolgen groot is, bijvoorbeeld koopwoede, seksuele indiscreties of zakelijk onverstandige investeringen C. de stemmingsstoornis is zo ernstig dat er duidelijke beperkingen optreden op het werk of op school, in de sociale activiteiten en in de relaties met anderen, of de stoornis maakt een ziekenhuisopname noodzakelijk om schade voor de betrokkene of anderen te voorkomen, of er zijn psychotische kenmerken * Men spreekt van een hypomane episode indien wel aan criterium A en B, maar niet aan C wordt voldaan; de episode moet duidelijk herkenbaar zijn, moet verschillen van het normale functioneren en dient tenminste 4 dagen te duren. groep zou duidelijk kunnen maken of in de volwassenheid inderdaad voldaan wordt aan de criteria van een bipolaire stoornis. Tijdens de eerdergenoemde conferenties is uiteindelijk voorgesteld het spectrum van bipolaire stoornissen op de kinderleeftijd in 3 subgroepen te verdelen: 5 Smal fenotype. Bij kinderen met het smalle fenotype wordt voldaan aan de DSM-IV-criteria 1 voor de bipolaire stoornis type I of II bij volwassenen, met manische of hypomane episoden en met een verhoogde stemming of grootheidsideeën gedurende respectievelijk minimaal 4 of 7 dagen. Intermediair fenotype. Kinderen met het intermediaire fenotype hebben ofwel een verhoogde stemming ofwel grootheidsideeën gedurende 1 tot 3 dagen, of een manie met prikkelbare stemming en zonder grootheidsideeën gedurende 4 tot 7 dagen. Breed fenotype. Bij kinderen met het brede fenotype zijn een chronisch zeer prikkelbare stemming en opwinding waarneembaar, zonder een verhoogde stemming of grootheidsideeën. Deze indeling heeft inmiddels in de VS haar weg gevonden, onder meer in een Amerikaanse richtlijn. 6 In de meeste Europese landen wordt deze visie echter niet gevolgd. Zo heeft het Britse National Institute for Health and Clinical Excellence (NICE) recent een interessante richtlijn ontwikkeld met een aparte paragraaf over de bipolaire stoornis bij kinderen ( De strekking van deze richtlijn is dat een bipolaire stoornis bij kinderen alleen kan worden gediagnosticeerd wanneer voldaan wordt aan de criteria voor de bipolaire stoornis type I. Het gaat om kinderen die manische episoden hebben doorgemaakt die gepaard gingen met een eufore stemming en/of grootheidsideeën. Episoden waarbij de stemming dysfoor was, worden als te aspecifiek beschouwd. In deze Britse definitie worden dus nog strengere criteria gehanteerd dan bij het zojuist beschreven smalle fenotype, waaronder ook de bipolaire stoornis type II valt, en dan bij het intermediaire fenotype, waaronder ook manische episoden met prikkelbare stemming vallen. De auteurs van de richtlijn menen dat uitsluitend bij het beschreven zeer specifieke fenotype de diagnose bipolaire stoornis met zekerheid is te stellen en zij vinden dat alleen bij kinderen met deze symptomen een farmacologische behandeling eventueel verantwoord is. De andere vormen zijn te aspecifiek om een behandeling te kunnen rechtvaardigen. De bedoeling van de indeling is derhalve om te voorkomen dat overbehandeling op basis van een onjuiste indicatiestelling plaatsvindt. differentiaaldiagnose In de differentiaaldiagnose van de bipolaire stoornis op de kinderleeftijd is ADHD het belangrijkst, naast manie door een somatische aandoening, zoals bij hyperthyreoïdie of bij bepaalde neurologische aandoeningen. De overeenkomst tussen ADHD en de bipolaire stoornis is dat bij beide aandoeningen kinderen te gemakkelijk worden afgeleid en dat zij toegenomen motorische activiteit vertonen. Er zijn echter ook belangrijke verschillen, vooral wat de periodiciteit betreft. In tegenstelling tot de bipolaire stoornis verloopt ADHD niet in episoden. Kinderen met ADHD hebben weliswaar vaak een gering zelfgevoel ten gevolge van de negatieve reacties die hun drukke gedrag oproept, maar ze hebben geen duidelijke depressieve episoden. ADHD-patiëntjes slapen vaak korter en hebben moeite om s avonds in slaap te vallen, maar daarbij gaat het niet om een vast slaappatroon, terwijl bij kinderen met een bipolaire stoornis de slaapstoornissen episodisch optreden. Ondanks deze verschillen kan het uitermate lastig zijn om de bipolaire stoornis en ADHD van elkaar te onderscheiden. Een extra complicatie hierbij is dat diverse deskundigen op dit terrein verschillende opvattingen hebben. In de VS hebben Geller et al. een aantal criteria geformuleerd waarmee volgens hen een onderscheid kan worden gemaakt tussen kinderen met een bipolaire stoornis en kinderen met ADHD. 7 8 Kinderen met een bipolaire stoornis zouden wor- Ned Tijdschr Geneeskd maart;151(11) 631
3 den gekenmerkt door grootheidsideeën, een verhoogde stemming, hyperseksualiteit, gedachtevlucht en verminderde slaapbehoefte. Omdat een prikkelbare stemming veel voorkomt bij zowel ADHD-patiënten (72%) als patiënten met een bipolaire stoornis (97%) is het volgens Geller et al. niet mogelijk om op basis hiervan de beide groepen uit elkaar te houden. De ook uit de VS afkomstige Biederman et al. stellen daarentegen dat een zeer prikkelbare stemming juist het kernsymptoom is van de bipolaire stoornis bij kinderen, zelfs zonder verhoogde stemming, grootheidsideeën en periodiciteit Een mogelijke verklaring voor de hier beschreven discrepantie is dat de beide groepen onderzoekers een andere achtergrond hebben en dat ze verschillende groepen kinderen hebben bekeken. Geller is een expert op het gebied van stemmingsstoornissen bij kinderen; Biederman is een expert op het gebied van ADHD en heeft vooral onderzoek gedaan bij kinderen die naar een gespecialiseerde kliniek voor medicamenteuze behandelingen waren verwezen. diagnostiek Om te kunnen beoordelen of een kind een bipolaire stoornis heeft, is het van belang om een liefst semigestructureerd interview te houden met het kind en de ouder of de ouders, bijvoorbeeld met behulp van het Schedule for affective disorders and schizophrenia for school-age children (K-SADS). 12 Daarnaast is het belangrijk om het beloop in kaart te brengen. Dit is mogelijk met de kinderversie van de life-chart -methode, waarvan zowel een retrospectieve als een prospectieve versie bestaat. Met de retrospectieve versie kan een overzicht worden gemaakt van het voorafgaande beloop. De prospectieve versie betreft het vervolg: na het eerste consult wordt de ouders gevraagd dagelijks te noteren of, en zo ja in welke mate, hun kind bepaalde symptomen vertoont is het bijvoorbeeld druk, geïrriteerd, traag of verdrietig?, hoeveel uur het heeft geslapen en of er bijzondere gebeurtenissen hebben plaatsgevonden ( schriftvoorpsychiatrie.nl/meetinstrumenten). Ook de familieanamnese kan informatief zijn: als er eerste- of tweedegraadsfamilieleden zijn met een bipolaire stoornis, is de kans groter dat deze stoornis opnieuw binnen de familie optreedt. Kinderen van ouders met een bipolaire stoornis hebben 10-15% kans zelf uiteindelijk deze stoornis te krijgen; de leeftijd waarop dit gebeurt, is echter wisselend. 13 In een eigen Nederlands onderzoek onder kinderen van ouders met een bipolaire stoornis bleek dat de gemiddelde leeftijd waarop kinderen de stoornis kregen 18 jaar was; meestal was de aandoening met één of meer depressieve episoden begonnen. 14 epidemiologie en beloop Gezien de onduidelijkheid over de symptomen en zelfs over het bestaan van de bipolaire stoornis bij kinderen, ontbreken er betrouwbare gegevens over het vóórkomen van de stoornis binnen deze leeftijdsgroep. Wel is er een retrospectieve Amerikaanse studie waarin aan volwassen patiënten met een bipolaire stoornis werd gevraagd wanneer deze stoornis was begonnen; bij 0,5% was deze ontstaan in het 5e-9e levensjaar en bij 7,5% in het 10e-14e jaar. 15 In een andere, recentere retrospectieve Amerikaanse studie bij volwassen patiënten meldde 28% dat de stoornis was begonnen vóór het 13e jaar. 16 Er zijn geen gegevens bekend over het beloop van de bipolaire stoornis in de groep kinderen bij wie de diagnose vóór het 12e jaar is gesteld. Bij jonge adolescenten tot circa 14 jaar zijn er aanwijzingen dat het beloop episodisch is met een grote kans op recidieven, een forse, progressieve psychosociale deterioratie, overmatig middelengebruik en suïcidaliteit effectieve behandelingen Er is nauwelijks onderzoek verricht naar de behandeling van de bipolaire stoornis bij kinderen. Er is dan ook gebrek aan gegevens waarop duidelijke aanbevelingen of een richtlijn kunnen worden gebaseerd. De Amerikaanse richtlijn voor de behandeling van de bipolaire stoornis bij kinderen betreft de leeftijdsgroep van 6-17 jaar en omvat dus voor een belangrijk deel ook de behandeling van adolescenten (tabel 2) Naast enkele behandelstudies bij kinderen en adolescenten vormen vooral onderzoeken bij volwassenen en het consensusoordeel van experts de basis van deze richtlijn, die met name als leidraad bedoeld is en op grond van verdere ervaringen aangepast zal moeten worden. Gedragstherapie/psychotherapie. Net als voor volwassen patiënten is voor kinderen met een bipolaire stoornis psychoeducatie belangrijk; deze is ook bestemd voor de ouders en de school. Men dient volwassenen en kinderen met de stoornis leefregels te geven, in het bijzonder ten aanzien van een regelmatig leven, vermindering van stress, voldoende slaap en het gebruik van medicijnen. Pavuluri et al. hebben een therapie ontwikkeld voor gezinnen met kinderen die een bipolaire stoornis hebben. 26 Deze gezinstherapie, waarin cognitieve gedragstherapeutische principes worden gecombineerd met principes uit de interpersoonlijke psychotherapie, helpt ouders zich bewust te worden van eigen nietheilzame opvattingen en levert handvatten waarmee zij als coach kunnen optreden voor hun ernstig ontregelde kinderen. De behandeling liet goede resultaten zien in een open studie. 26 Medicatie. De farmacologische behandeling kan onderverdeeld worden in de acute behandeling van manische of 632 Ned Tijdschr Geneeskd maart;151(11)
4 tabel 2. Recente farmacologische behandelstudies bij kinderen en adolescenten met een bipolaire stoornis behandeling n leeftijd middel indicatie duur verbetering 1e auteur; jaartal (in jaren) (in weken) stemmingsstabilisator Kowatch; lithium; valproïnezuur; manie 6 38%; 53%; 38% carbamazepine Wagner; valproïnezuur manie 8 61% Pavuluri; valproïnezuur gemengde episode 24 73% (53% remissie) atypisch antipsychoticum Frazier; olanzapine manie 8 61% Biederman; risperidon manie 8 70% combinatiebehandeling Findling; valproïnezuur én lithium manie en onderhouds % remissie behandeling vervolgbehandeling Findling; valproïnezuur óf lithium vervolg op voornoemde 76 na gemiddeld 14 weken had onderhoudsbehandeling 37% geen extra medicatie meer nodig depressieve episoden en de onderhoudsbehandeling. Er zijn bij kinderen met een bipolaire stoornis relatief weinig behandelstudies verricht en die betreffen vooral de acute behandeling van manie. In tabel 2 staat een aantal studies vermeld waarin stemmingsstabilisatoren zoals lithium, valproïnezuur en carbamazepine, atypische antipsychotica zoals olanzapine en risperidon of combinatiebehandelingen werden gegeven aan patiënten vanaf 5 jaar; veelal omvatte de onderzoeksgroep echter zowel kinderen van 5-11 jaar als adolescenten van jaar. Lithium, de bij volwassenen meest onderzochte stemmingsstabilisator, is bij kinderen in 2 studies onderzocht, bij manie: in een open onderzoek in vergelijking met valproïnezuur en carbamazepine, 19 en in een ander onderzoek in combinatie met valproïnezuur. 24 Daarnaast is valproïnezuur in nog 2 andere onderzoeken bij acute manie toegepast. De resultaten van het in Nederland niet voor de bipolaire stoornis geregistreerde valproïnezuur lijken wat beter dan die van lithium en carbamazepine, maar de verschillen zijn niet statistisch significant. 19 De grootste studie, uitgevoerd bij 90 kinderen, betreft de combinatiebehandeling met lithium en valproïnezuur; zowel de acute behandeling van manie gedurende 8 weken als de onderhoudsbehandeling gedurende 20 weken werd onderzocht. 24 Uit deze studie blijkt dat combinatiebehandeling wellicht effectiever is dan monotherapie. In een vervolg op deze studie is gekeken of de combinatiebehandeling op langere termijn noodzakelijk blijft. 25 De kinderen die remissie hadden bereikt, werden onder dubbelblinde condities verdeeld over 2 groepen die gedurende 18 maanden als monotherapie valproïnezuur dan wel lithium kregen. Na gemiddeld 14 weken had in beide groepen 63% van de patiënten extra medicatie nodig. Dat er in dit opzicht geen verschil was tussen beide groepen wijst erop dat lithium en valproïnezuur beide even effectief of ineffectief zijn in de onderhoudsbehandeling. Ook de atypische antipsychotica lijken effectief te zijn bij de behandeling van de acute manie bij kinderen, net als bij volwassenen. In 2 kleine, ongecontroleerde studies bij respectievelijk 23 en 30 kinderen verbeterde de toestand van de meeste patiënten Een groot probleem bij olanzapine was overigens dat het gewicht van de gebruikers toenam met gemiddeld 5,0 kg (SD: 2,3). 22 conclusie Een belangrijk probleem bij de interpretatie van de diverse behandelstudies is dat niet duidelijk is in hoeverre de gevonden resultaten betrekking hebben op de subgroepen met het smalle versus het brede fenotype. Daarnaast wordt in de meeste onderzoeken geen onderscheid gemaakt tussen de bevindingen bij kinderen onder de 12 jaar en die bij oudere kinderen, bijvoorbeeld jarigen. Daarom, en omdat goede, placebogecontroleerde, dubbelblind uitgevoerde studies bij kinderen onder de 12 jaar ontbreken, lijkt het verstandig terughoudend te zijn met het voorschrijven van psychofarmaca, zeker bij kinderen die niet het beeld vertonen van het smalle fenotype. Hiermee sluiten wij ons aan bij de aanbevelingen in de Britse NICE-richtlijn (www. nice.org.uk). Belangenconflict: geen gemeld. Financiële ondersteuning: geen gemeld. Aanvaard op 5 januari 2007 Ned Tijdschr Geneeskd maart;151(11) 633
5 Literatuur 1 American Psychiatric Association. Diagnostic and statistical manual of mental disorders. 4th ed. Washington: American Psychiatric Press; Verhulst FC, Ende J van der, Ferdinand RF, Kasius MC. The prevalence of DSM-III-R diagnoses in a national sample of Dutch adolescents. Arch Gen Psychiatry. 1997;54: Have M ten, Vollebergh W, Bijl R, Nolen WA. Bipolar disorder in the general population in the Netherlands (prevalence, consequences and care utilisation): results from the Netherlands mental health survey and incidence study (NEMESIS). J Affect Disord. 2002;68: Pavuluri MN, Birmaher B, Naylor MW. Pediatric bipolar disorder: a review of the past 10 years. J Am Acad Child Adolesc Psychiatry. 2005;44: Leibenluft E, Charney DS, Towbin KE, Bhangoo RK, Pine DS. Defining clinical phenotypes of juvenile mania. Am J Psychiatry. 2003; 160: Kowatch RA, Fristad M, Birmaher B, Wagner KD, Findling RL, Hellander M. Treatment guidelines for children and adolescents with bipolar disorder. Child Psychiatric Workgroup on Bipolar Disorder. J Am Acad Child Adolesc Psychiatry. 2005;44: Geller B, Warner K, Williams M, Zimerman B. Prepubertal and young adolescent bipolarity versus ADHD: assessment and validity using the WASH-U-KSADS, CBCL and TRF. J Affect Disord. 1998;51: Geller B, Zimerman B, Williams M, Bolhofner K, Craney JL, Delbello MP, et al. Diagnostic characteristics of 93 cases of a prepubertal and early adolescent bipolar disorder phenotype by gender, puberty and comorbid attention deficit hyperactivity disorder. J Child Adolesc Psychopharmacol. 2000;10: Biederman J, Klein RG, Pine DS, Klein DF. Resolved: mania is mistaken for ADHD in prepubertal children. J Am Acad Child Adolesc Psychiatry. 1998;37: Biederman J, Faraone S, Mick E, Wozniak J, Chen L, Ouellette C, et al. Attention-deficit hyperactivity disorder and juvenile mania: an overlooked comorbidity? J Am Acad Child Adolesc Psychiatry. 1996;35: Biederman J, Wozniak J, Kiely K, Ablon S, Faraone S, Mick E, et al. CBCL clinical scales discriminate prepubertal children with structured interview-derived diagnosis of mania from those with ADHD. J Am Acad Child Adolesc Psychiatry. 1995;34: Kaufman J, Birmaher B, Brent D, Rao U, Flynn C, Moreci P, et al. Schedule for affective disorders and schizophrenia for school-age children present and lifetime version (K-SADS-PL): initial reliability and validity data. J Am Acad Child Adolesc Psychiatry. 1997;36: Alda M. Bipolar disorder: from families to genes. Can J Psychiatry. 1997;42: Hillegers MHJ, Reichart CG, Wals M, Verhulst FC, Ormel J, Nolen WA. Five-year prospective outcome of psychopathology in the adolescent offspring of bipolar parents. Bipolar Disord. 2005;7: Loranger AW, Levine PW. Age at onset of bipolar affective illness. Arch Gen Psychiatry. 1978;35: Perlis RH, Miyahara S, Marangell LB, Wisniewski SR, Ostacher M, DelBello MP, et al. Long-term implications of early onset in bipolar disorder: data from the first 1000 participants in the systematic treatment enhancement program for bipolar disorder (STEP-BD). Biol Psychiatry. 2004;55: Geller B, Tillman R, Craney JL, Bolhofner K. Four-year prospective outcome and natural history of mania in children with a prepubertal and early adolescent bipolar disorder phenotype. Arch Gen Psychiatry. 2004;61: Jairam R, Srinath S, Girimaji SC, Seshadri SP. A prospective 4-5 year follow-up of juvenile onset bipolar disorder. Bipolar Disord. 2004; 6: Kowatch RA, Suppes T, Carmody TJ, Bucci JP, Hume JH, Kromelis M, et al. Effect size of lithium, divalproex sodium, and carbamazepine in children and adolescents with bipolar disorder. J Am Acad Child Adolesc Psychiatry. 2000;39: Wagner KD, Weller EB, Carlson GA, Sachs G, Biederman J, Frazier JA, et al. An open-label trial of divalproex in children and adolescents with bipolar disorder. J Am Acad Child Adolesc Psychiatry. 2002;41: Pavuluri MN, Henry DB, Carbray JA, Naylor MW, Janicak PG. Divalproex sodium for pediatric mixed mania: a 6-month prospective trial. Bipolar Disord. 2005;7: Frazier JA, Biederman J, Tohen M, Feldman PD, Jacobs TG, Toma V, et al. A prospective open-label treatment trial of olanzapine monotherapy in children and adolescents with bipolar disorder. J Child Adolesc Psychopharmacol. 2001;11: Biederman J, Mick E, Wozniak J, Aleardi M, Spencer T, Faraone SV. An open-label trial of risperidone in children and adolescents with bipolar disorder. J Child Adolesc Psychopharmacol. 2005;15: Findling RL, McNamara NK, Gracious BL, Youngstrom EA, Stansbrey RJ, Reed MD, et al. Combination lithium and divalproex sodium in pediatric bipolarity. J Am Acad Child Adolesc Psychiatry. 2003;42: Findling RL, McNamara NK, Youngstrom EA, Stansbrey RJ, Gracious BL, Reed MD, et al. Double-blind 18-month trial of lithium versus divalproex maintenance treatment in pediatric bipolar disorder. J Am Acad Child Adolesc Psychiatry. 2005;44: Pavuluri MN, Graczyk PA, Henry DB, Carbray JA, Heidenreich J, Miklowitz DJ. Child- and family-focused cognitive-behavioral therapy for pediatric bipolar disorder: development and preliminary results. J Am Acad Child Adolesc Psychiatry. 2004;43: Abstract Diagnosis and treatment of bipolar disorder in children In general, bipolar disorder with its classical presentation of regularly recurring manic and depressive episodes can be well diagnosed in adults and adolescents. However, bipolar disorder in children is a controversial issue, difficult to diagnose and to distinguish from other illnesses that frequently occur in childhood. In the US, where the diagnosis of bipolar disorder is made relatively often in children, not only its classical presentation but also chronic mood dysregulation and even other mood symptoms may lead to the diagnosis of bipolar disorder. The preferred view is the British one, whereby bipolar disorder is only diagnosed in children if they present with clear manic episodes and euphoric mood. Treatment of bipolar disorder in children consists of pharmacotherapy and of psychoeducation aimed at lifestyle adjustments, including reduction of stress, a stable sleep pattern, and adjustments at school. Ned Tijdschr Geneeskd. 2007;151: Ned Tijdschr Geneeskd maart;151(11)
Depressie, dysthymie en de bipolaire stoornis
Depressie, dysthymie en de bipolaire stoornis Inleiding Iedereen kan zich wel eens somber en lusteloos voelen maar doorgaans is dat van korte duur. Bij sommige mensen houden deze klachten langere tijd
Nadere informatieStadiëring en interepisodisch functioneren bij Bipolaire Stoornissen
Stadiëring en interepisodisch functioneren bij Bipolaire Stoornissen Ralph Kupka hoogleraar Bipolaire Stoornissen VU Medisch Centrum Academische Zorglijn Bipolair, GGZinGeest Altrecht Bipolair Stabiel
Nadere informatieKinderen van ouders met een bipolaire stoornis
s t a t e - o f - t h e - a r t - a r t i k e l Kinderen van ouders met een bipolaire c. g. r e i c h a r t, m. w a l s, m. h. j. h i l l e g e r s achtergrond De bipolaire komt familiair voor. Deze is
Nadere informatieDiagnostische instabiliteit van terugval bij angststoornissen en depressie
Diagnostische instabiliteit van terugval bij angststoornissen en depressie Willemijn Scholten NEDKAD 2015 Stelling In de DSM 6 zullen angst en depressie één stoornis zijn Achtergrond Waxing and waning
Nadere informatieNederlandse samenvatting
Addendum A 173 Nederlandse samenvatting Het doel van het onderzoek beschreven in dit proefschrift was om de rol van twee belangrijke risicofactoren voor psychotische stoornissen te onderzoeken in de Ultra
Nadere informatieBipolaire stoornissen in de eerste lijn?
Bipolaire stoornissen in de eerste lijn? Wendela ter Meulen, AIOS AMC Supervisoren: Drs. Hetty M. Visser Prof. dr. Ralph W. Kupka Academische werkplaats bipolaire stoornissen Prof. dr. Jan H. Smit GGZ
Nadere informatieBipolaire Stoornissen en ADHD: Overlap en comorbiditeit
Bipolaire Stoornissen en ADHD: Overlap en comorbiditeit Ralph Kupka Hoogleraar Bipolaire Stoornissen VU Medisch Centrum, Amsterdam Academische Werkplaats Bipolaire Stoornissen, GGZ ingeest Behandelcentrum
Nadere informatieGIDS VOOR VOLWASSE N E N M E T A D H D HET T RA JECT VAN UW B E H A N D E L I N G
GIDS VOOR VOLWASSE N E N M E T A D H D HET T RA JECT VAN UW B E H A N D E L I N G VOORAF Uw arts heeft u een medicamenteuze behandeling voorgeschreven als hulp bij het onder controle brengen van de symptomen
Nadere informatieBipolaire stoornis en comorbiditeit. Anja Stevens 21 juni 2016
Bipolaire stoornis en comorbiditeit Anja Stevens 21 juni 2016 Wat is comorbiditeit? Comorbiditeit is het tegelijkertijd hebben van twee of meer stoornissen of aandoeningen bij een patiënt. Dit gebeurt
Nadere informatieManisch depressief of bipolaire stoornis
0000 2027 - SV - oktober 2012 Manisch depressief of bipolaire stoornis campus Sint-Vincentius Sint-Vincentiusstraat 20 2018 Antwerpen tel. 03 285 20 00 fax 03 239 23 23 www.st-vincentius.be GasthuisZusters
Nadere informatieDE MEDICAMENTEUZE BEHANDELING VAN DE BIPOLAIRE STOORNIS BIJ JEUGDIGEN
RICHTLIJN AMSTERDAMSE GENEESMIDDELEN COMMISSIE KINDER- EN JEUGDPSYCHIATRIE DE MEDICAMENTEUZE BEHANDELING VAN DE BIPOLAIRE STOORNIS BIJ JEUGDIGEN Auteurs: Britt Hoogenboom, kinder- en jeugdpsychiater, de
Nadere informatiediagnostiek en behandeling voor de professional Bipolaire stoornis Nienke Jabben en Baer Arts
diagnostiek en behandeling voor de professional Bipolaire stoornis Nienke Jabben en Baer Arts Bipolaire stoornis Diagnostiek en behandeling voor de professional Nienke Jabben en Baer Arts De serie Diagnostiek
Nadere informatieNieuwe ontwikkelingen in de diagnostiek en behandeling van Bipolaire Stoornissen Jelgersma Lezing LUMC 14 Februari 2012
Nieuwe ontwikkelingen in de diagnostiek en behandeling van Bipolaire Stoornissen Jelgersma Lezing LUMC 14 Februari 2012 Ralph Kupka Hoogleraar Bipolaire Stoornissen VU Medisch Centrum, Amsterdam Academische
Nadere informatieCodeer huidige toestand van de depressieve stoornis of bipolaire I stoornis met het vijfde cijfer:
Stemmingsstoornissen (Mood Disorders) Deze sectie is in drie delen onderverdeeld. Het eerste deel beschrijft de stemmingsepisodes (depressieve episode, manische episode, gemengde episode en hypomane episode),
Nadere informatie4.3.1 Diagnostische Checklist voor cliënten zonder dementie: DSM-5 criteria
4.3.1 Diagnostische Checklist voor cliënten zonder dementie: DSM-5 criteria Stappen 1 t/m 4 betreffen Depressie, stappen 5 en 6 betreffen Apathiesyndroom STAP 1. Bepaal of de volgende hoofdsymptomen voorkomen.
Nadere informatie, v26; FK Achtergrondinformatie Bipolaire Stoornis
2015041635, v26; FK Achtergrondinformatie Bipolaire Stoornis 5 Consultatiedocument Farmacotherapeutisch Kompas voor registratiehouders Graag reactie voor 30 november 2017 van de registratiehouders die
Nadere informatieAlgemene folder Zorgprogramma Bipolaire Stoornissen
Voor wie? Deze folder is bedoeld voor mensen die de diagnose bipolaire stoornis hebben gekregen of waarbij er een sterk vermoeden is dat er van een bipolaire stoornis sprake zou kunnen zijn. Het vraagt
Nadere informatieRecente ontwikkelingen op het gebied van de Bipolaire Stoornissen
Recente ontwikkelingen op het gebied van de Bipolaire Stoornissen Ralph Kupka Hoogleraar Bipolaire Stoornissen VU Medisch Centrum, Amsterdam GGZ ingeest, Amsterdam Altrecht GGZ, Utrecht Forums Ups&Downs
Nadere informatieInformatieavond Bipolaire stoornis. Bart van den Bergh, verpleegkundig specialist GGz Ronald Vonk, psychiater
Informatieavond Bart van den Bergh, verpleegkundig specialist GGz Ronald Vonk, psychiater Bipolaire Stoornis Bipolaire Stoornis = Manisch Depressieve Stoornis (MDS) Algemeen Ziekteverschijnselen Beloop
Nadere informatieDiscussion Summary Samenvatting Dankwoord Curriculum Vitae
chapter 7 Discussion Summary Samenvatting Dankwoord Curriculum Vitae 140 chapter 7 SAMENVATTING De bipolaire stoornis (of manisch-depressieve stoornis) is een stemmingsstoornis waarin episodes van (hypo)manie
Nadere informatieNeuro-imaging bij bipolaire stoornissen: een overzicht
Neuro-imaging bij bipolaire stoornissen: een overzicht Max de Leeuw, psychiater en senior onderzoeker GGZ Rivierduinen/LUMC KenBiS, 17 juni 2016 Leiden Inhoud Emotieverwerking Werkgeheugen Beloning Eerstegraads
Nadere informatieSlaapstoornissen in de psychiatrie: het belang van behandeling
Slaapstoornissen in de psychiatrie: het belang van behandeling - Dr. Marike Lancel - Divisie Forensische Psychiatrie Slaapcentrum voor Psychiatrie Assen Het interactieve brein in slaap 12-10-2012 Slaapstoornissen
Nadere informatieAppendix Hoofdstuk 13 Tabellen wetenschappelijke onderbouwing farmacotherapie van ouderen met een bipolaire stoornis
3 4 Appendix Hoofdstuk 3 Tabellen wetenschappelijke onderbouwing farmacotherapie van ouderen met een bipolaire stoornis Zoals beschreven in hoofdstuk 3.5. Tabel Lithium bij ouderen. N leeftijd (range)
Nadere informatieCorrecties DSM 5 : Beknopt overzicht van de criteria
Correcties DSM 5 : Beknopt overzicht van de criteria Vierde oplage, juni 2016 In deze lijst zijn de belangrijkste wijzigingen opgenomen t.o.v. de derde oplage (juni 2015). Pagina Stoornis Derde oplage,
Nadere informatieWat is depressie? Oorzaak, omvang, gevolg
Wat is depressie? Oorzaak, omvang, gevolg Prof. Dr. Brenda Penninx Vakgroep psychiatrie / GGZ ingeest Neuroscience Campus Amsterdam Mental Health EMGO+ Institute for Health and Care Research b.penninx@vumc.nl
Nadere informatieInhoud. Hoofdstuk 4 Screening en diagnostiek bij volwassenen 71 1 Inleiding 71 2 Screening bij volwassenen 72 3 Diagnostiek bij volwassenen 74
Inhoud Hoofdstuk 1 Algemene inleiding 11 1 Kenmerken en classificatiecriteria van bipolaire stoornissen 11 2 Epidemiologie 12 3 Differentiële diagnostiek 13 4 Comorbiditeit 13 5 Beloop 16 6 Diagnostiek
Nadere informatieMarijn Nijboer Orthopedagoog i.o.t. GZ-psycholoog Accare UCKJP
Marijn Nijboer Orthopedagoog i.o.t. GZ-psycholoog Accare UCKJP INHOUD Impulsief en agressief gedrag; normaal op jonge leeftijd? Alarmsignalen Verwijzen? Werkwijze team jonge kinderen zorglijn ADHD en gedragsstoornissen
Nadere informatieStemmingsstoornissen. Van DSM-IV-TR naar DSM-5. Johan van Dijk, klinisch psycholoog-psychotherapeut Max Güldner, klinisch psycholoog-psychotherapeut
Stemmingsstoornissen Van DSM-IV-TR naar DSM-5 Johan van Dijk, klinisch psycholoog-psychotherapeut Max Güldner, klinisch psycholoog-psychotherapeut Inhoud Veranderingen in de DSM-5 Nieuwe classificaties
Nadere informatieACTUELE ONTWIKKELINGEN IN DE EERSTELIJNS GGZ. Martin Beeres, kaderhuisarts ggz io Marian Oud, coördinator kaderopleiding ggz
ACTUELE ONTWIKKELINGEN IN DE EERSTELIJNS GGZ Martin Beeres, kaderhuisarts ggz io Marian Oud, coördinator kaderopleiding ggz Programma Somatische zorg - met beleid - voor mensen met psychische stoornissen
Nadere informatieInformatie voor Familieleden omtrent Psychose. InFoP 2. Inhoud
Informatie voor Familieleden omtrent Psychose InFoP 2 Inhoud Introductie Module I: Wat is een psychose? Module II: Psychose begrijpen? Module III: Behandeling van psychose de rol van medicatie? Module
Nadere informatieCover Page. The handle holds various files of this Leiden University dissertation.
Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/22748 holds various files of this Leiden University dissertation. Author: Fagel, Selene Sofia Alexandra Agnes Title: Childhood psychopathology and development
Nadere informatieOPPER studie Onderzoeksprogramma Postpartum Psychose Erasmus MC, Rotterdam
Postpartum Psychose Postpartum psychose patientenvereniging opgericht! www.kraambedpsychose.nl Veerle Bergink 31 Oktober 2012 Postpartum Psychose Binnen 4 weken na de bevalling Incidentie: 1 op de 1.000
Nadere informatieBipolaire stoornissen
Bipolaire stoornissen PuntP kan u helpen volwassenen Sommige mensen hebben last van stemmingsschommelingen die niet in verhouding staan tot wat er in hun persoonlijke omgeving gebeurt. De stemming lijkt
Nadere informatieTransitiecentrum Affectieve Stoornissen (TAS) van het Academisch Medisch Centrum -Depressiediagnostiek en -behandeling voor jongeren-
Transitiecentrum Affectieve Stoornissen (TAS) van het Academisch Medisch Centrum -Depressiediagnostiek en -behandeling voor jongeren- In het Transitiecentrum voor Affectieve Stoornissen (TAS) vindt diagnostiek,
Nadere informatieWanneer de vlag de lading niet meer dekt: over het gebruik van labels voor stoornissen
Wanneer de vlag de lading niet meer dekt: over het gebruik van labels voor stoornissen Het moeilijke kind stelt ons vragen: Wie is de volwassene is die hem of haar zo moeilijk vindt? Met welke ver(w)achtingen
Nadere informatieCognitieve gedragstherapie bij de bipolaire stoornis
Cognitieve gedragstherapie bij de bipolaire stoornis Najaarscongres 2011 Vereniging voor Gedragstherapie en Cognitieve Therapie, Veldhoven Susanne Demacker, GZ-psycholoog Eline Regeer, psychiater Bipolair
Nadere informatieEen kwestie van maatwerk
Medicamenteuze interventies ter vermindering van agressief gedrag Een kwestie van maatwerk Dr Rob Heerdink Pharmacoepidemiology & Clinical Pharmacology Utrecht Institute for Pharmaceutical Sciences Universiteit
Nadere informatieFarmacotherapie bij ontwikkelingsstoornissen ADHD medicatie: te snel en te lang?
Farmacotherapie bij ontwikkelingsstoornissen ADHD medicatie: te snel en te lang? Pieter Hoekstra Kinder- en jeugdpsychiatrie Accare, Universitair Centrum voor Kinder- en Jeugdpsychiatrie Groningen Relaties
Nadere informatiePsychiatrie & Psychologie bij 22q11DS
Studiedag Stichting 22Q11 19 november 2017 A.M. Fiksinski a.m.fiksinski@umcutrecht.nl Psycholoog & onderzoeker (PhD kandidaat) Department of Psychiatry, Rudolf Magnus Institute of Neuroscience, University
Nadere informatieMEDICAMENTEUZE AANPAK VAN BIPOLAIRE STOORNIS
MEDICAMENTEUZE AANPAK VAN BIPOLAIRE STOORNIS Bipolaire stoornis (vroeger manisch-depressieve stoornis genoemd) wordt gekenmerkt door recidiverende episoden van manie/hypomanie en depressie. Een globale
Nadere informatieSymptomen en beloop van de manie: niet altijd een klassieke presentatie
gevalsbeschrijving Symptomen en beloop van de manie: niet altijd een klassieke presentatie a.c.m. vergouwen, m.w.j. koopmans, t. kuipers samenvatting Naar aanleiding van twee gevalsbeschrijvingen worden
Nadere informatieKorte bijdrage Een driejarige follow-upstudie van twee groepstherapieprogramma s. lithiumprofylaxe bij patiënten met een bipolaire stemmingsstoornis
Korte bijdrage Een driejarige follow-upstudie van twee groepstherapieprogramma s toegevoegd aan lithiumprofylaxe bij patiënten met een bipolaire stemmingsstoornis door E.M. van Gent Samenvatting Groepspsychoëducatie
Nadere informatieComorbiditeitspatronen bij OCD. Resultaten van de NOCDA studie
Comorbiditeitspatronen bij OCD Resultaten van de NOCDA studie Patricia van Oppen, Harold J. van Megen, Neeltje M. Batelaan, Danielle C. Cath, Nic J.A. van der Wee, Brenda W. Penninx Marcel A. van den Hout,
Nadere informatieCorrecties DSM 5 : Beknopt overzicht van de criteria
Correcties DSM 5 : Beknopt overzicht van de criteria Vierde oplage, juni 2016 In deze lijst zijn de belangrijkste wijzigingen opgenomen t.o.v. de derde oplage (juni 2015). Pagina Stoornis Derde oplage,
Nadere informatieCognitieve gedragstherapiegroep voor mensen met een bipolaire stoornis
Psychiatrie Cognitieve gedragstherapiegroep voor mensen met een bipolaire stoornis www.catharinaziekenhuis.nl Patiëntenvoorlichting: patienten.voorlichting@catharinaziekenhuis.nl PSY002 / Cognitieve gedragstherapiegroep
Nadere informatieBipolaire stemmingsstoornissen
capita selecta Bipolaire stemmingsstoornissen R.W.Kupka en E.J.Regeer Bipolaire stemmingsstoornissen komen voor bij 2-4% van de bevolking en hebben een sterk recidiverend karakter. Manische en depressieve
Nadere informatieDe Invloed van Kenmerken van ADHD op de Theory of Mind: een Onderzoek bij Kinderen uit de Algemene Bevolking
Kenmerken van ADHD en de Theory of Mind 1 De Invloed van Kenmerken van ADHD op de Theory of Mind: een Onderzoek bij Kinderen uit de Algemene Bevolking The Influence of Characteristics of ADHD on Theory
Nadere informatiePsychiatrisering en de terreur van het perfecte kind. Prof. Dr. Stijn Vanheule Faculteit Psychologie en Pedagogische Wetenschappen
Psychiatrisering en de terreur van het perfecte kind Psychiatriseren = Het moeilijke kind stelt de volwassene vragen: Wie is de volwassene is die hem of haar zo moeilijk vindt? Met welke ver(w)achtingen
Nadere informatieVeranderingen in de DSM-V stemmingsstoornissen. R.A. van Elmpt AIOS psychiatrie
Veranderingen in de DSM-V stemmingsstoornissen R.A. van Elmpt AIOS psychiatrie 2 DSM-5-classificatie Bipolaire stoornissen Depressieve stoornissen Bipolaire-I-stoornis Bipolaire-II-stoornis Cyclothyme
Nadere informatieDe kwaliteit van de omgeving (leefomstandigheden en voorzieningen) bepaalt in hoge mate de kwaliteit van de ontwikkeling van het kind.
Gastdocent: Drs. Fernando Cunha (Child Support Europe) Ontwikkelingspsycholoog Gezondheidspsycholoog (BIG) Kinder- en Jeugdpsycholoog (NIP) Onderwijsspecialist In dienst van kinderen, jongeren en hun ouders
Nadere informatiePositieve, Negatieve en Depressieve Subklinische Psychotische Symptomen en het Effect van Stress en Sekse op deze Subklinische Psychotische Symptomen
Positieve, Negatieve en Depressieve Subklinische Psychotische Symptomen en het Effect van Stress en Sekse op deze Subklinische Psychotische Symptomen Positive, Negative and Depressive Subclinical Psychotic
Nadere informatiedr. Wiepke Cahn UMCUtrecht
dr. Wiepke Cahn UMCUtrecht Ypsilon 30 jaar Schizofrenie onderzoek staat in Nederland nu 20 jaar op de kaart - Ypsilon en onderzoekers trekken met elkaar op sinds die tijd Epidemiologische studies genetica
Nadere informatieKinderen van ouders met een bipolaire stoornis. De KBO studie door de tijd: Vandaag. Onderzoeksvragen. Achtergrond
Vandaag Kinderen van ouders met een bipolaire stoornis Bevindingen van longitudinaal onderzoek Nederlandse KBO studie, 12 jaar follow-up Achtergrond en oorspronkelijke onderzoeksvragen Opzet Nederlandse
Nadere informatieDisclosure belangen Dyllis van Dijk
Disclosure belangen Dyllis van Dijk (Potentiële) belangenverstrengeling Voor bijeenkomst mogelijk relevante relaties met bedrijven Sponsoring of onderzoeksgeld Honorarium of andere (financiële) vergoeding
Nadere informatieRegister. concentratie- en geheugenproblemen
Register aanbevelingen 43 acceptatie van de diagnose 106 afgenomen draagkracht 117 alcohol- of druggebruik 24 alternatieve medicatie 99 andere psychiatrische klachten 23 angststoornis 35, 54 anticonceptie
Nadere informatiePostpartum psychiatrie op de moeder-baby unit
Oprichtingssymposium LKPZ 9 september 2010, Corpus, Oegstgeest Postpartum psychiatrie op de moeder-baby unit Kathelijne Koorengevel, psychiater Monica Ouwens, dans- en bewegingstherapeut Afdeling Psychiatrie
Nadere informatieDepressief syndroom Persoonlijke Psychiatrie,
Depressief syndroom Persoonlijke Psychiatrie, 21-6-2017 Jan Spijker, psychiater, hoogleraar Chronische Depressie, Radboud Universiteit Nijmegen hoofd programma depressie Pro Persona, Nijmegen Indeling
Nadere informatieStemmingsstoornissen. Bij mensen met een verstandelijke beperking Kentalis- 25 november 2016 Carmen van Bussel
Stemmingsstoornissen Bij mensen met een verstandelijke beperking Kentalis- 25 november 2016 Carmen van Bussel Inhoud 1. Casus Mark 2. De context: psychiatriebij mensenmet eenvb 3. Stemmingsstoornissen
Nadere informatieInFoP 2. Informatie voor Familieleden omtrent Psychose. Inhoud. Inleiding
Informatie voor Familieleden omtrent Psychose InFoP 2 Inhoud Introductie Module I: Wat is een psychose? Module II: Psychose begrijpen? Module III: Behandeling van psychose de rol van medicatie? Module
Nadere informatieBipolaire stoornissen PUNTP KAN U HELPEN
Bipolaire stoornissen PUNTP KAN U HELPEN Er zijn altijd situaties die ons erg boos, blij of verdrietig maken: emotionele pieken en dalen horen bij het leven. Maar het kan voorkomen dat u last heeft van
Nadere informatiePsychometrische Eigenschappen van de Youth Anxiety Measure for DSM-5 (YAM-5) Psychometric Properties of the Youth Anxiety Measure for DSM-5 (YAM-5)
Psychometrische Eigenschappen van de Youth Anxiety Measure for DSM-5 (YAM-5) Psychometric Properties of the Youth Anxiety Measure for DSM-5 (YAM-5) Hester A. Lijphart Eerste begeleider: Dr. E. Simon Tweede
Nadere informatieBijlagen J. Wiersma et al., Neem de regie over je depressie, DOI / , 2015 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media
Bijlagen J. Wiersma et al., Neem de regie over je depressie, DOI 10.1007/978-90-368-1003-6, 2015 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media 50 neem de regie over je depressie Bijlage 1 Beloopstabel
Nadere informatieChapter 3 Chapter 4 Chapter 5
Chapter 6 Summary Due to a lack of prospective longitudinal data, hardly anything is known about the natural course of bipolar disorder. However, this information is important as it might provide us with
Nadere informatietransistiepsychiatrie Dr. R. Klaassen Kinder- en jeugdpsychiater Bascule Projectleider headspace
transistiepsychiatrie Dr. R. Klaassen Kinder- en jeugdpsychiater Bascule r.klaassen@debascule.com Projectleider headspace transitiepsychiatrie -> psychiatrie Transitional Psychiatry Child & Adolescent
Nadere informatieImmuun Activatie in Relatie tot Manische Symptomen in Depressieve Patiënten. Karlijn Becking MD-PhD student, UMCG
Immuun Activatie in Relatie tot Manische Symptomen in Depressieve Patiënten Karlijn Becking MD-PhD student, UMCG Introductie Disbalans Pro-inflammatoire staat Destabilisatie Gevoeligheid voor stress Monocyt
Nadere informatieCover Page. The handle holds various files of this Leiden University dissertation.
Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/38787 holds various files of this Leiden University dissertation. Author: Koenders, Manja Title: Tangled up in mood : predicting the disease course of bipolar
Nadere informatieNonrespons en ernstige klachten bij OCD: richtlijnen herzien? Else de Haan PhD Lidewij Wolters PhD Amsterdam, the Netherlands
Nonrespons en ernstige klachten bij OCD: richtlijnen herzien? Else de Haan PhD Lidewij Wolters PhD Amsterdam, the Netherlands Behandeling OCS bij kinderen Cognitieve gedragstherapie (CGT) Combinatie CGT
Nadere informatieChronobiologie en de bipolaire stoornis
Chronobiologie en de bipolaire stoornis Rixt Riemersma-van der Lek, psychiater Polikliniek voor bipolaire stoornissen Universitair Medisch Centrum Groningen Email: r.f.riemersma@umcg.nl GGNet Symposium
Nadere informatieDisclosure belangen Dyllis van Dijk
Disclosure belangen Dyllis van Dijk (Potentiële) belangenverstrengeling Voor bijeenkomst mogelijk relevante relaties met bedrijven Geen Geen Sponsoring of onderzoeksgeld Honorarium of andere (financiële)
Nadere informatieDisclaimer. Deze presentatie kan off-label informatie bevatten. Raadpleeg altijd de SmPC alvorens enige medicatie voor te schrijven.
Disclaimer De inhoud van deze presentatie is onafhankelijk samengesteld door de spreker(s). De slides representeren de persoonlijke mening van de spreker(s). Deze presentatie kan off-label informatie bevatten.
Nadere informatiePsychologische behandeling van bipolaire patiënten. Dinsdag 17 januari 2017 Dr. Manja Koenders PsyQ Rotterdam/Universiteit Leiden
Psychologische behandeling van bipolaire patiënten Dinsdag 17 januari 2017 Dr. Manja Koenders PsyQ Rotterdam/Universiteit Leiden Omgaan met stessoren (1) Stressgevoeligheid Stress Generation theory The
Nadere informatieAandachtsklachten en aandachtsstoornissen worden geobserveerd in verschillende volwassen
SAMENVATTING Aandachtsklachten en aandachtsstoornissen worden geobserveerd in verschillende volwassen klinische populaties, waaronder ook de Aandachtstekortstoornis met hyperactiviteit (ADHD). Ook al wordt
Nadere informatieCognitieve stoornissen bij patiënten met een bipolaire stoornis
Cognitieve stoornissen bij patiënten met een bipolaire stoornis Marieke J. van der Werf-Eldering, psychiater Overige werkgroepleden: Nienke Jabben, Baer Arts en Siegried Schouws Overzichtsartikel Cognitieve
Nadere informatieBeloop van angst en depressie. belang voor de klinische praktijk
Beloop van angst en depressie belang voor de klinische praktijk Jan Spijker, psychiater, A-opleider,hoofd programma stemmingsstoornissen Pro Persona, Ede & onderzoeker Trimbos-instituut, Utrecht Waarom
Nadere informatie18/03/2016. inhoud. Zorg voor jongeren met psychiatrische problemen. jongeren populatie. jongeren populatie. jongeren populatie. jongeren populatie
inhoud Zorg voor jongeren met psychiatrische problemen Jongeren als doelgroep Burden of disease in praktijk Slot: New horizont Marijana Cvitan Sutterland psychiater OPZ Geel, Maart, 2016 Juridische grens
Nadere informatieDe psychopathologische gevolgen van pijnklachten Eric de Heer
De psychopathologische gevolgen van pijnklachten Eric de Heer Psycholoog i.o. tot GZ-psycholoog Senior onderzoeker VIP (Vroege Interventie Psychose) Tilburg GGz Breburg Pijn! pijn is een stressvolle ervaring
Nadere informatieKaren J. Rosier - Brattinga. Eerste begeleider: dr. Arjan Bos Tweede begeleider: dr. Ellin Simon
Zelfwaardering en Angst bij Kinderen: Zijn Globale en Contingente Zelfwaardering Aanvullende Voorspellers van Angst bovenop Extraversie, Neuroticisme en Gedragsinhibitie? Self-Esteem and Fear or Anxiety
Nadere informatieDe psychopathologische gevolgen van pijnklachten. Eric de Heer
De psychopathologische gevolgen van pijnklachten Eric de Heer Psycholoog i.o. tot GZ-psycholoog Senior onderzoeker VIP (Vroege Interventie Psychose) Tilburg GGz Breburg Pijn! pijn is een stressvolle ervaring
Nadere informatieAD(H)D bespreken. BEN/LO/ADHD/14/0003a April 2014
AD(H)D bespreken N.B.: de inhoud van dit programma is slechts van adviserende aard en dient niet als vervanging voor professioneel en/of medisch advies. Als u verdere consultatie wenst, of wanneer u zich
Nadere informatieHoofdpijn bij kinderen. THEMA dagen 2010 Drs. M.C.G. Beeren. Kinderarts H.C. Stael. Semi-arts St. Anna ziekenhuis, Geldrop
Hoofdpijn bij kinderen THEMA dagen 2010 Drs. M.C.G. Beeren. Kinderarts H.C. Stael. Semi-arts St. Anna ziekenhuis, Geldrop Inhoudsopgave Epidemiologie Kinderen met hoofdpijn Multidisciplinair carrousel
Nadere informatieSlaapverstoring als risicofactor voor psychopathologie in de postpartumperiode bij vrouwen met een bipolaire stoornis.
Slaapverstoring als risicofactor voor psychopathologie in de postpartumperiode bij vrouwen met een bipolaire stoornis Anja Stevens NNMHN 15 febr 2013 Post-partum periode bij vrouwen met een bipolaire stoornis
Nadere informatieINVLOED VAN CHRONISCHE PIJN OP ERVAREN SOCIALE STEUN. De Invloed van Chronische Pijn en de Modererende Invloed van Geslacht op de Ervaren
De Invloed van Chronische Pijn en de Modererende Invloed van Geslacht op de Ervaren Sociale Steun The Effect of Chronic Pain and the Moderating Effect of Gender on Perceived Social Support Studentnummer:
Nadere informatieCognitive behavioral therapy for treatment of anxiety and depressive symptoms in pregnancy: a randomized controlled trial
Cognitive behavioral therapy for treatment of anxiety and depressive symptoms in pregnancy: a randomized controlled trial dr. T. Verbeek arts-epidemioloog Afd. Huisartsgeneeskunde en Epidemiologie 22 januari
Nadere informatieBCNBP 21 oktober 2016, Gent
BCNBP 21 oktober 2016, Gent Prof. Ralph Kupka, MD PhD Hoogleraar Bipolaire Stoornissen, VU Medisch Centrum, Amsterdam GGZ ingeest, Amsterdam / Hoofddorp; Altrecht, Utrecht Disclosure belangen spreker:
Nadere informatieSAMENVATTING bijlage Hoofdstuk 1 104
Samenvatting 103 De bipolaire stoornis, ook wel manisch depressieve stoornis genoemd, is gekenmerkt door extreme stemmingswisselingen, waarbij recidiverende episoden van depressie, manie en hypomanie,
Nadere informatieDr. Barbara van den Hoofdakker, klinisch psycholoog - gedragstherapeut Accare Universitair Centrum Groningen. Lezing GGNet 27 juni 2013 1
Dr. Barbara van den Hoofdakker, klinisch psycholoog - gedragstherapeut Accare Universitair Centrum Groningen Lezing GGNet 27 juni 2013 1 Behandelmogelijkheden bij kinderen met ADHD in de basisschoolleeftijd
Nadere informatieNederlandse Samenvatting
Nederlandse Samenvatting 99 Nederlandse Samenvatting Depressie is een veel voorkomend en ernstige psychiatrisch ziektebeeld. Depressie komt zowel bij ouderen als bij jong volwassenen voor. Ouderen en jongere
Nadere informatieAutisme, wat weten we?
Autisme, wat weten we? Matt van der Reijden, kinder- en jeugdpsychiater & geneesheer directeur Dr Leo Kannerhuis, Oosterbeek 1 autisme agenda autisme autisme en het brein: wat weten we? een beeld van autisme:
Nadere informatieNovember Update evidentie medicatieprotocol ODD/CD bij kinderen en jeugdigen. 1
Evidence tabel update medicatieprotocol ODDCD bij kinderen en jeugdigen Auteurs, jaartal Sinzig et al 2007 A2 RCT (5 wk multicenter studie) Kinderen en adolescenten (6-16 jr) ADHD diagnose volgens DSM-IV
Nadere informatieStemmingsstoornissen. Els Ronsse. Psysense Oc br ebergiste. www.psysense.be
Stemmingsstoornissen Els Ronsse Polikliniek PC Guislain Psysense Oc br ebergiste www.psysense.be Inleiding Stemmingsstoornissen bij V.G. zijn veel meer dan stoornissen in de stemming, ook in cognitie motivatie
Nadere informatieZimmerman, Sheeran, & Young. Beoordelen van de aanwezigheid van depressie
DIAGNOSTIC INVENTORY FOR DEPRESSION (DID) Zimmerman, M., Sheeran, T., & Young, D. (2004). The Diagnostic Inventory for Depression: A self-report scale to diagnose DSM-IV Major Depressive Disorder. Journal
Nadere informatieDe Relatie tussen Dagelijkse Stress, Negatief Affect en de Invloed van Bewegen
De Relatie tussen Dagelijkse Stress, Negatief Affect en de Invloed van Bewegen The Association between Daily Hassles, Negative Affect and the Influence of Physical Activity Petra van Straaten Eerste begeleider
Nadere informatieMindfulness binnen de (psycho) oncologie. Else Bisseling, 16 mei 2014
Mindfulness binnen de (psycho) oncologie Else Bisseling, 16 mei 2014 (Online) Mindfulness-Based Cognitieve Therapie voor kankerpatiënten. (Cost)effectiveness of Mindfulness-Based Cognitive Therapy (MBCT)
Nadere informatieHet Effect van Assertive Community Treatment (ACT) op het. Sociaal Functioneren van Langdurig Psychiatrische Patiënten met. een Psychotische Stoornis.
Het Effect van Assertive Community Treatment (ACT) op het Sociaal Functioneren van Langdurig Psychiatrische Patiënten met een Psychotische Stoornis. The Effect of Assertive Community Treatment (ACT) on
Nadere informatieSociale uitsluiting bij autisme spectrum stoornis (ASS) Gegevens bij aanmelding. Gegevens bij aanmelding. Inhoud
Gegevens bij aanmelding Gegevens bij aanmelding Ervaring Bijna iedereen Waarom/bij wie? Langdurige overvraging Stress en puberteit Drugs Geen grip op leven; zeer onveilig gevoel Bij jongeren ( als ouder
Nadere informatieBipolair aan het werk. Loes Kaarsgaren, psychiater Petra Rijper, sociaal psychiatrisch verpleegkundige Behandelcentrum Bipolaire Stoornissen
Bipolair aan het werk Loes Kaarsgaren, psychiater Petra Rijper, sociaal psychiatrisch verpleegkundige Behandelcentrum Bipolaire Stoornissen Opbouw Diagnostiek Epidemiologie Beloop Behandeling Bipolair
Nadere informatieType Dementie als Oorzaak van Seksueel Ontremd Gedrag. Aanwezigheid van het Gedrag bij Type Alzheimer?
Type Dementie als Oorzaak van Seksueel Ontremd Gedrag Aanwezigheid van het Gedrag bij Type Alzheimer? Type of Dementia as Cause of Sexual Disinhibition Presence of the Behavior in Alzheimer s Type? Carla
Nadere informatieDe Life-Chart methode en bipolaire stoornis: Inzicht en behandeling
BCNBP Hot Topics 17/10/2014 De Life-Chart methode en bipolaire stoornis: Inzicht en behandeling Lieve Beheydt, Dr. Jonne Oldenburg Overzicht Inleiding Diagnose Behandeling Wetenschap Toekomst Livianos-Aldana
Nadere informatieKinderneurologie.eu. www.kinderneurologie.eu MCDD
MCDD Wat is MCDD? MCDD is een ontwikkelingsstoornis waarbij kinderen moeite hebben om met hun gevoelens om te gaan en moeite hebben met het onderscheid tussen fantasie en werkelijkheid. Hoe wordt MCDD
Nadere informatieDe overgang van stepped care naar personalized care bij de combinatie van lichamelijke en psychische klachten
De overgang van stepped care naar personalized care bij de combinatie van lichamelijke en psychische klachten Dr. Jonna van Eck van der Sluijs Psychiater en senior onderzoeker Symposium Personalized medicine:
Nadere informatie