Entomofagie als oplossing voor de eiwitcrisis Afstudeerproject

Transcriptie

1 Entomofagie als oplossing voor de eiwitcrisis Afstudeerproject Bacheloropleiding Voeding & Diëtetiek Hogeschool van Amsterdam Hetty Korsten & Mylana Uitenbogaardt Januari 2014

2

3 Entomofagie als oplossing voor de eiwitcrisis Auteurs: Hetty Korsten Mylana Uitenbogaardt Diëtist i.o. Diëtist i.o. Straat Davis 91 Generaal Krayenhoffstraat EB Zaandam 1411 BB Naarden Afstudeeropdracht: Opdrachtgever / Docentbegeleidster: Mevrouw Dr. J.W. Zijlstra Diëtist en psycholoog Docent opleiding Voeding, Hogeschool van Amsterdam. 1

4 Dankwoord Gedurende twintig weken hebben wij gewerkt aan onze afstudeerscriptie als afronding van de opleiding Voeding & Diëtetiek aan de Hogeschool van Amsterdam. In deze scriptie is er literatuur- en kwalitatief onderzoek gedaan naar de voordelen van entomofagie en de bereidwilligheid van de diëtist en consument hiertoe als oplossing voor de eiwitcrisis. Deze scriptie is uitgevoerd in opdracht van het Lectoraat Gewichtsmanagement van de Hogeschool van Amsterdam, Domein Bewegen, Sport en Voeding. Wij willen onze docentbegeleidster Hanna Zijlstra bedanken voor haar enthousiaste medewerking, begeleiding en feedback. Wij hebben met veel plezier en enthousiasme aan onze scriptie mogen werken. Hetty Korsten en Mylana Uitenbogaardt 4e jaars studenten Voeding en Diëtetiek Hogeschool van Amsterdam 2

5 Samenvatting Naast het stijgen van de wereldbevolking is het ook de stijgende welvaart in nadrukkelijk Azië welke de vraag naar vlees doet stijgen. Het steeds schaarser worden van eiwit door deze toegenomen vraag, wordt ook wel de eiwitcrisis genoemd. De vraag naar vlees en daarmee de druk op de veehouderijen wordt steeds groter. De productie van broeikasgassen door vee vormt een groot deel van het broeikasprobleem. Het zoeken naar milieuvriendelijke alternatieve eiwitbronnen is van groot belang. Het eten van insecten is in veel culturen een normaliteit. De productie van insecten is vele malen milieuvriendelijker dan die van vlees. Ook is de voedingswaarde van insectenvlees veelal beter dan die van vlees. In de westerse landen is het eten van insecten nog niet geïntegreerd. Doel De mogelijkheden van entomofagie beschrijven, onderzoeken in welke mate diëtisten en consumenten open staan voor het consumeren van insecten, voorlichting geven aan diëtisten en consumenten over het eten van insecten en een aanbeveling schrijven voor het integreren van entomofagie in Nederland. Methode Er is literatuuronderzoek en kwalitatief onderzoek uitgevoerd. In het literatuuronderzoek is onderzoek gedaan naar wat entomofagie is en waar deze wordt uitgevoerd. Ook is onderzocht wat de voedingswaarde is van verschillende insecten en welke milieubelasting de productie van insecten geeft in vergelijking met vlees uit vee. In het kwalitatief onderzoek is er een interview gehouden met een entomoloog en is via 8 interviews met diëtisten en 8 met consumenten gekeken naar de accepatatie van entomofagie in Nederland. Resultaten Meerdere onderzoeken ondersteunen het feit dat de productie van insectenvlees vele malen milieuvriendelijker is dan de productie van vlees uit de veeteelt. Gekeken naar de voedingswaarde zijn insecten een goed alternatief voor vlees. In de westerse landen wordt het eten van insecten soms beschouwd als primitief. In veel niet westerse landen wordt het eten van insecten beschouwd als delicatesse. De mind-set over het eten van insecten lijkt een grote rol te spelen in de acceptatie van entomofagie. Diëtisten en consumenten staan over het algemeen positief tegen over het eten van insecten. Zowel de consument als de diëtist denkt dat het eten van insecten met de tijd normaal kan worden. Consumenten moeten worden geïnformeerd over hoe zij de insecten kunnen bereiden en wat de voordelen hiervan zijn. Het in producten verwerken van insecten helpt om mensen te laten wennen aan het idee van entomofagie. Conclusie Gekeken naar milieubelasting en eiwitsamenstelling zijn insecten wellicht een goede vervanger voor vlees uit vee. Op basis van de interviews kan worden gesteld dat de integratie van entomofagie in de westerse landen tijd en kennis over entomofagie vraagt. Het geven van informatie over entomofagie kan hierbij een grote rol spelen. Echter is er meer onderzoek nodig naar de milieubelasting en gezondheidsvoordelen van meerdere soorten insecten om een betere vergelijking te maken met deze uit vlees van veeteelt. Trefwoorden: Entomofagie, eetbare insecten, eiwitcrisis, ecologische voetafdruk. 3

6 Summery With the increase of the world population, which is especially in Asia, the need for meat grows. Because of the growing population the amount of protein lowers, this is called the protein crisis. The pressure on livestock farms is increasing due to the demand of meat. The production of greenhouse gases by livestock is a large part of the greenhouse effect. The search for more environmentally friendly alternative sources of protein is of great importance. Eating insects is in many cultures normal. The production of insects is many times more environmentally friendly than those of meat. Also, the nutritional value of insect meat is often better than those of meat. In Western countries, eating insects is not yet integrated. Goal Describe the possibilities of entomophagy, examine the extent of dieticians and consumers about consuming insects and write a recommendation for integrating entomophagy in the Netherlands. Method There is used literature and qualitative research. The literature explored what entomophagy means and where it is already normal. By literature there is also explored what the nutritional value is of various insects and what cause they have on the environment. The qualitative study consisted a interview with an entomologist and eight interviews with dieticians and 8 interviews with consumers to find out what the acceptance is of entomophagy in the Netherlands. Results Several studies support the fact that the production of insect meat is much more environmentally friendly than the production of meat from livestock. Looked at the nutritional value of insects, they are a good alternative to meat. In Western countries, eating insects is sometimes considered as primitive. In many non-western countries eating insects are considered a delicacy. The mind-set about eating insects seems to play a major role in the acceptance of entomophagy. Dieticians and consumers are generally positive about eating insects. Both consumers and dieticians think eating insect will be normal in the future, but it needs time. Consumers should be informed about how they can prepare the insects and what the advantages are. Processing the insects in products can help the people to get used to the idea of entomophagy. Conclusion Looked at environmental taxes and protein composition, insects might be a good substitute for cattle meat. Based on the interviews, it can be stated that the integration of entomophagy in Western countries requires time and knowledge. Giving information about entomophagy can play a major role. However, more research about the environmental and health benefits of different species of insects is needed to make a better comparison with meat from livestock. Keywords: Entomophagy, edible insects, protein crisis, ecological footprint. 4

7 Inhoudsopgave Titelpagina p.1 Dankwoord p.2 Samenvatting p.3 Summery p.4 1. Inleiding p Aanleiding p Probleemstelling p Doelstelling p.6 2. Materialen en Methode p Literatuuronderzoek p Kwalitatief onderzoek p.7 3. Resultaten p Resultaten literatuuronderzoek p Wat zijn insecten p Het verschil tussen dierlijk eiwit van insecten en van vee p Eetbare insecten p Waar en hoe worden insecten gegeten p Verwerking van insecten in de Nederlandse voedingsindustrie p De eiwitcrisis p Opwarming van de aarde p Ecologische voetafdruk p De productie van insecten p Insect in de keuken p Resultaten kwalitatief onderzoek p Perceptie van een entomoloog p Perceptie van diëtisten p Perceptie van consumenten p Discussie p Discussie literatuuronderzoek p Discussie kwalitatief onderzoek p Conclusie p Aanbeveling p.27 Literatuurlijst p.28 Bijlagen p.30 Bijlage I. Beoordeling literatuur level of evidence en impact factor p.31 Bijlage II. Interviewgids diëtisten p.35 Bijlage III. Interviewgids consumenten p.36 Bijlage IV. Aminozuren verhouding van insecten en aanbevolen dagelijkse hoeveelheid voor mensen p.37 Bijlage V. Uitwerking interviews diëtisten p.38 Bijlage VI. Uitwerking interviews consumenten p.40 5

8 1. Inleiding 1.1 Aanleiding Het onderwerp van dit project is bedacht door Dr. Hanna Zijlstra docent aan de opleiding Voeding en wordt uitgevoerd in opdracht van het Lectoraat Gewichtsmanagement aan de Hogeschool van Amsterdam, Domein Bewegen, Sport en Voeding. Naar aanleiding van de bevolkingsgroei en de economische groei, is de vraag naar hoogwaardige eiwitten toegenomen. Dit legt een hoge druk op de veeteelt. Van al de agricultuur op de wereld wordt 70% gebruikt voor het houden van vee en voor het produceren van producten uit vee. Dit is 30% van al het land dat er is op aarde. Dit vee consumeert 77 miljoen ton eiwit en produceert 58 miljoen ton eiwit voor de consumptie van mensen. Naast deze getallen is er ook een groeiende vraag naar eiwit voor dierlijke consumptie door huisdieren. De vraag naar eiwit uit dierlijke producten van vee ligt hierdoor nog hoger. (1) Wereldwijd zorgt de agricultuur voor ongeveer een vijfde van alle broeikasgassen. De veehouderijen zorgen van dit aandeel voor 80 procent van alle broeikasgassen. Om de broeikasgassen bij de veehouderijen te verlagen, is het nodig dat er wereldwijd minder vlees gegeten wordt. Hierdoor zal er minder vlees geproduceerd worden en zal de hoeveelheid broeikasgassen uit de veehouderijen worden verminderd. De trend is echter dat er steeds meer vlees wordt geconsumeerd, en dit probleem dus steeds groter wordt. (2) Hoe de groeiende wereldbevolking gevoed kan worden, is een kwestie waarin entomofagie een belangrijke rol kan spelen. Het eten van insecten kan een groot deel van eiwit uit vee overnemen. Dit zowel indirect: door het voeden van vee met insecten, als direct: de consumptie van insecten door mensen. (3) Het doel van dit project is om via literatuur- en kwalitatief onderzoek inzicht te krijgen in de voordelen van de consumptie van insecten en de bereidwilligheid van de diëtist en consument hiertoe als oplossing voor de mondiale en dus ook Nederlandse eiwitcrisis. 1.2 Probleemstelling Hoe kan entomofagie bijdragen aan verbetering van de eiwitcrisis en hoe staan diëtisten en consumenten tegenover entomofagie? 1.3 Doelstelling Diëtisten en consumenten inzicht geven in hoe entomofagie kan bijdragen aan verbetering van de eiwitcrisis en in kaart brengen hoe de Nederlandse consument en diëtist hier tegenover staan. 6

9 2. Materialen en Methoden 2.1 Literatuur onderzoek Via Nederlandse en Engelse trefwoorden is er gezocht naar literatuur in verschillende databanken als Science Direct, Pubmed en Cochrane. De literatuur is gekozen op basis van titel, samenvatting, level of evidence en impact factor. De level of evidence is gebruikt om de kwaliteit van individuele studies te classificeren. Dit kan gedaan worden op 5 verschillende niveaus met A1 als beste kwaliteit en D als minst goede kwaliteit. Een onderzoek is op A1 niveau als het een systematische review is dat tenminste gebaseerd is op twee onafhankelijke uitgevoerde onderzoeken op A2-niveau. Een onderzoek op A2 niveau is een onderzoek ten opzichte van een referentietest ( gouden standaard ) of een prospectief cohort onderzoek van voldoende omvang en follow-up. Een onderzoek is op B niveau als het een vergelijkend onderzoek is maar niet aan alle kenmerken voldoet als een onderzoek op A2 niveau. Een onderzoek is op C niveau als het een niet-vergelijkend onderzoek is en op D niveau als het de mening van een deskundige betreft. (4) Voor dit vakgebied was het niet mogelijk om literatuur te vinden die gebaseerd is op gerandomiseerd dubbelblind vergelijkend onderzoek, een onderzoek ten opzichte van een referentietest ( gouden standaard ) of een prospectief cohort onderzoek van voldoende omvang en follow-up. Dit betekent dat gevonden literatuur alleen van B, C of D niveau kan zijn. Toch is er voor gekozen om een artikel aan de level of evidence te testen en geen artikelen te gebruiken op D niveau. Naast het gebruik van de level of evidence is ook de impact factor gebruikt om de kwaliteit van een artikel in te schatten. (Zie bijlage I) Deze impact factor wordt elk jaar bepaald voor tijdschriften die zijn opgenomen in de Science Citation Index en Social Science Citation Index. Als een tijdschrift een hoge impact factor heeft, betekent dat er vaak verwezen wordt naar dit tijdschrift. In deze scriptie is een minimale eis gesteld aan een impact factor van 1,5. (5) 2.2 Kwalitatief onderzoek Naast het zoeken van literatuur is er kwalitatief onderzoek gedaan naar de mening van diëtisten, consumenten en een entomoloog. Dit kwalitatief onderzoek bestond uit half gestructureerde interviews. De interviews zijn opgenomen met behulp van audio apparatuur op de laptop. Vervolgens zijn deze via selectief coderen en analyseren omgezet in resultaten. Er is gekozen voor interviews omdat er al veel literatuur onderzoek gedaan is naar entomofagie, maar nog niet naar hoe onderzoekers op het gebied van entomofagie, diëtisten en consumenten hier tegenover staan. Er is gekozen om eerst de onderzoeker op het gebied van entomofagie te interviewen omdat er mogelijk informatie naar voren kwam die te gebruiken was voor interviews met de diëtisten en consumenten. Bij diëtisten en consumenten is ervoor gekozen om de geïnterviewden aan het eind van het gesprek een pop-stick aan te bieden waar insecten in verwerkt zijn. In de popsticks zijn fijngemalen buffalowormen verwerkt waardoor de diëtisten en consumenten de wormen niet konden zien. Vooraf is gevraagd of de geïnterviewde insecten hebben gegeten en of zij het zouden eten als het hun wordt aangeboden. Tijdens het gesprek is er positieve informatie gegeven over het eten van insecten om te kijken of de mening veranderd is en of zij de pop-stick eten of niet. 7

10 De positieve argumenten die tijdens het interview zijn vertelt aan de consumenten en diëtisten: - Dat 80% van de wereldbevolking al insecten eet als delicatesse of eiwitbron. - Dat er een toenemende vraag is naar eiwit door de toename van de wereldbevolking. - Dat door de toenemende vraag naar vlees de veeteelt buiten zijn grenzen treedt. - Dat insectenvlees minder belastend is voor het milieu doordat het minder ruimte nodig heeft en er minder broeikasgassen vrij komen in vergelijking met vlees uit de veeteelt. - Dat er minder milieubelasting is doordat insecten koudbloedig zijn en hierdoor minder energie verbruiken dan warmbloedige dieren, en dus minder voer nodig hebben. - Dat insectenvlees veel eiwitten bevatten in vergelijking met veeteelt vlees. - Dat ziekte overdracht moeilijker is doordat insecten verder op de keten staan van mensen dan andere (zoog)dieren. Tevens hebben wij de diëtisten informatie gegeven over de ecologische voetafdruk en over de aminozuren combinatie. De diëtisten en consumenten werden tijdens de overweging om de pop-stick te proeven gestimuleerd door te vertellen dat de buffalowormen weinig smaak hebben en dat het zo verwerkt is dat het niet te zien is. (Voor de interviewgidsen zie bijlage II en III) 8

11 3. Resultaten 3.1 Resultaten literatuuronderzoek Wat zijn insecten Het woord insect is rond het jaar 1600 voor het eerst vastgelegd op papier. Het is bedacht door Pliny the Elder en stampt af van het Griekse woord insectum. Insectum betekent in delen gebroken aangezien het lijf van insecten uit 3 delen bestaat. Het Griekse woord insectum was Aristoteles zijn term voor deze groep van organismen. (6) Insecten zijn met meer dan een miljoen beschreven soorten de grootste groep dieren op aarde. (7) Van alle diersoorten valt 80% onder de insecten. Hoeveel insectensoorten er precies zijn is niet bekend. (8) Insecten zijn altijd verbonden geweest met het voortbestaan van de mens. Onze gezondheid kan door insecten zowel nadelig als voordelig beïnvloed worden. Zo kunnen insecten (dodelijke) ziektes met zich meedragen en verspreiden, maar zorgen andere insecten voor ons plantaardige voedsel. Insecten hebben een grote rol op aarde. Een aantal functies van insecten vanuit een ecologische perspectief zijn: het onderhouden van de nutriëntenkringloop voor planten door onder andere de verspreiding van schimmels, het creëren van bladafval, het omwoelen van mest en grond, de reproductie van planten door bestuiving van planten en het verspreiden van zaden. Sommige insecten zijn nuttiger dan andere insecten soorten door hun rol in het ecosysteem. Verlies van schakel insecten kan op grotere schaal zorgen voor een instorting van het ecosysteem. Zo hebben bepaalde larven in de zee een belangrijke functie voor het behoud van nutriënten in het water. Dit heeft grote invloed op het bestaan van vissen en planten in de zee. (7) Het verschil tussen dierlijk eiwit van insecten en van vee Ondanks dat insecten veel eiwit, energie, vitamines en mineralen bevatten, worden ze veelal over het hoofd gezien voor consumptie in de westerse landen. Het niet of weinig eten van insecten in deze landen is meer cultureel dan wetenschappelijk onderbouwd. Sommige schaalen weekdieren worden daarentegen wel als delicatesse gezien. Als het aankomt op smaak of voedingswaarde is er weinig tot geen rede om insecten niet te eten. Al valt er over smaak niet te twisten, en verschilt de smaak van een insect per soort en bereiding. (7) Het gehalte aan eiwit uit insectenvlees is hoger dan het eiwitgehalte van vlees uit veeteelt. Dit maakt dat men minder insecten hoeft te eten dan vlees om hetzelfde aantal gram eiwit te consumeren. Hetzelfde geldt voor energie, insectenvlees bevat meer energie per 100 gram dan vlees van vee waardoor de energiebehoefte bij een kleinere hoeveelheid vlees behaald wordt. (Zie tabel 1) 9

12 Tabel 1. Vergelijking energie en eiwit schatting van 4 eetbare insectensoorten en 4 eiwitbronnen uit vee in de Nederlandse keuken per 100 gram. (7 en 9, origineel uit 10) Nutriënt Energie (in calorieën) Eiwit (in grammen) Termiet (Macrotermes subhyalinus) Vlinder (Imbrasia ertli) Mot (Usta terpsichore) Kever (Rhychophorus phoenicus) Varkensvlees 5-14 gram vet rauw Rundvlees > 5 gram vet rauw Kipfilet rauw Vis 2-10 gram vet rauw Doordat een aantal insectensoorten een hoog aantal energie en eiwitten bevatten is het niet nodig om net zo veel te eten als van een stuk varken, rund, kip of vis. Om net zoveel eiwitten te halen uit motten als uit 100 gram rundvlees hoef je maar 25 gram mot te eten en daarmee krijg je 93 calorieën binnen. Dit geldt echter niet voor alle insectensoorten. Zo bevat de kever rond de 2,5 keer zoveel calorieën per 100 gram als rundvlees en ongeveer hetzelfde aantal eiwitten. Goed eiwit in voeding heeft niet alleen met de hoeveelheid eiwit te maken maar ook met de kwaliteit van het eiwit. De kwaliteit van eiwit heeft te maken met de aminozuren. Aminozuren zijn de kleinere deeltjes waaruit eiwit bestaat. De aminozuren verhouding en welke aminozuren in het eiwit zitten bepalen of het eiwit van goede of mindere kwaliteit is. Ook spreekt men van een hoogwaardig eiwit naar mate het eiwit beter te verteren en op te nemen is door het menselijk lichaam. (8) In bijlage IV wordt aangegeven welke aminozuren er in welke insecten zitten. Hierbij staan de aanbevolen dagelijkse hoeveelheden voor volwassenen en kleuters. Kleuters hebben door hun groei een verhoogde behoefte aan bepaalde aminozuren. De meeste insecten bevatten de essentiële aminozuren voor volwassenen en kinderen. Dit varieert tussen de 46-96%. De eiwitverteerbaarheid van insecten is met 77 tot 98% hoog. (11) Insecten verschillen qua voedingswaarde erg in vetgehalte en daarmee ook in calorieën. Dit is afhankelijk van wat de insecten eten. De vetten in insecten zijn vergelijkbaar met die van pluimvee en vis. Het gehalte aan essentiële vetten verschilt per insectensoort. Het gehalte aan mineralen varieert per insectensoort en zit tussen de 3-8 gram per 100 gram droog product. (12) 10

13 Eetbare insecten Er zijn veel eetbare insectensoorten op de wereld. Het classificeren van eetbare insectensoorten is complex. Dit komt doordat er in veel culturen meerdere namen zijn voor meerdere soorten. Yde Jongema heeft voor De Universiteit van Wageningen een lijst gemaakt met zoveel mogelijk eetbare insectensoorten over de hele wereld. Deze bestaat uit 1900 eetbare insectensoorten. Er bestaan ook lagere schattingen van het aantal eetbare insectensoorten over de wereld. (13) Insectensoorten die door de mens al vaak worden gegeten zijn: kevers, termieten, krekels, sprinkhanen, mieren, bijenbroed, en mottenlarven. Van de insecten die gegeten worden leven de meeste van dood of levend planten materiaal. (7) Tot voor kort leken insecten een onuitputtelijke bron van eiwit en energie. Toch zijn er nu al 14 eetbare insectensoorten geïdentificeerd die aan het uitsterven zijn doordat ze veel gegeten worden door mensen. Van alle insectensoorten die door de mens gegeten wordt, worden sommige insectensoorten meer gegeten dan andere. (13) (Zie tabel 2) Tabel 2. Gegeten insectensoorten in percentage Insectensoort Percentage % Kever 31 Lepidoptera (motten, vlinders) 18 Hymenoptera (mieren, bijen, wespen) 14 Orthoptera (sprinkhanen, krekels) 13 Hemiptera (schildluizen, wantsen) 10 Rupsen 5 Isoptera (termieten) 3 Odonata (libellen) 3 Diptera (vliegen) Waar en hoe worden insecten gegeten Oude ruïnes uit China wijzen erop dat tot jaar voor Christus al insecten werden gegeten door de mens. In deze oude ruïnes werden zijderups coconnen gevonden met grote gaten erin die alleen van de mens konden zijn. Nog voor de mens attributen had voor het jagen op grote dieren of technieken had voor landbouw, was de insect een belangrijk voedingsmiddel voor de mens. (14) Wereldwijd eten ongeveer 2 miljard mensen insecten. (13) Dit zijn 300 verschillende etnische groepen, uit 113 verschillende landen, die samen meer dan 1500 verschillende eetbare insectensoorten consumeren. (15) In tabel 3 is te zien hoeveel insecten er werden gegeten per continent in Het totaal aantal geregistreerde eetbare insectensoorten was in dit jaar (16) 11

14 Tabel 3. Het aantal eetbare insecten per continent. Continent Genoteerd aantal insecten soorten % Aantal landen die insecten eten Afrika Amerika Azië Australië Europa Totaal 1462* *Sommige insecten soorten bevinden zich op meerdere continenten vandaar dat het totaal hoger is dan Insecten worden vooral gegeten in de verschillende regio s van Azië, Afrika en Latijns-Amerika. (17) Naast dat in deze landen vlees van de koe, kip en vis niet altijd beschikbaar is, worden insecten hier ook gegeten doordat het een goede bron van eiwit is. Ook worden sommige insecten beschouwd als delicatesse. (13) Een insect kan gedood worden via vriesdrogen, zon-drogen of koken. Daarna kunnen de insecten op 3 verschillende manieren gegeten worden: in zijn geheel, verwerkt tot poeder of pasta, of als extract. (17) In tropische landen worden de insecten voornamelijk in zijn geheel gegeten. Sprinkhanen en sommige andere insecten worden van te voren wel ontdaan van bepaalde lichaamsdelen als vleugels en poten. (13) Hele insecten kunnen gedroogd, geroosterd, gekookt, gebakken of rauw gegeten worden. (17) De meeste insecten hebben een nootachtige smaak. (7) Insecten worden gedroogd en vermalen tot poeder of pasta zodat deze toegevoegd kunnen worden aan eiwitarme producten om zo de voedingswaarde te verhogen. Zo wordt in Thailand chilipasta gemaakt met als hoofdingrediënt gemalen waterwantsen.(13) Als laatste kunnen de eiwitten uit insecten geëxtraheerderd worden en toegevoegd aan voedingsmiddelen om zo het eiwitgehalte te verhogen. Voor westerse landen kan het extraheren van eiwitten uit insecten de aanvaardbaarheid van entomofagie verhogen. Hiervoor is alleen uitgebreide kennis nodig over de eigenschappen van de geëxtraheerde eiwitten. Momenteel is deze methode erg duur. (13) Verwerking van insecten in de Nederlandse voedingsindustrie In Europa is er slechts één insectensoort dat bewust gebruikt wordt in de voedingsmiddelenindustrie. Dit is de Cochenilleluis (Dactylopius coccus). De Cochenilleluis is een schildluis die leeft op de cactus in Midden-Amerika. Door het toevoegen van ethanol of methanol aan gedroogde vrouwelijke cochenilleschildluizen, kan karmijnzuur geëxtraheerd worden. Karmijnzuur is een rode kleurstof die kleur geeft aan verschillende voedingsproducten zoals: coating op snoepgoed, roze koeken, vruchtenyoghurt, soep, frisdranken, vla, halvajam en limonadesiropen. Karmijnzuur is op productverpakkingen te herkennen als E120. (18) Naast de Cochenilleluis worden er in Europa ook andere insecten gegeten. Dit komt doordat het niet mogelijk is om een product tijdens de groei, oogst en verwerking geheel insect-vrij te krijgen. Zo bevat pindakaas gemiddeld 30 microscopische insect fragmenten per 100 gram, chocola 60 microscopische insect fragmenten per 100 gram en kerriepoeder 100 microscopische insect fragmenten per 25 gram. (19) % 12

15 Om de entomofagie in Nederland te verhogen, heeft brancheorganisatie Verenigde Nederlandse Insecten Kwekers (Venik) 8 verschillende insectenkwekers bijeengebracht om samen de insect als eiwitbron op de kaart te zetten. In samenwerking met de Voedsel en Waren Autoriteit zijn deze kwekerijen al zo ingericht dat zij voldoen aan de normen van de General Food Law. De General Food Law is een wetgeving op het gebied van voedselveiligheid in Europa. (20) Hierdoor zijn deze geproduceerde insecten geschikt voor menselijke consumptie. (21) De Venik werkt samen met partners als Insect Centre, Het Planeet en Wageningen Universiteit om knelpunten in wet- en regelgeving aan te duiden die het grootschalig kweken van insecten belemmeren. Rijkswaterstaat past, waar mogelijk, belemmeringen in wet- en regelgeving aan. Het doel van de Nederlandse industrie is om binnen 3 jaar de Nederlandse omzet in duurzame eiwitten te verdubbelen van 70 naar 150 miljoen euro per jaar. Doordat er steeds meer vraag is naar hoogwaardige eiwitten en de veeteelt buiten zijn eigen grenzen treedt, stijgt de grondstofprijs. Door het grootschalig kweken van insecten zal deze hoge grondstofprijs, naar verwachting, dalen. Daarnaast zal Nederland een voorloper zijn in Europa op het gebied van kennis, technologie en producten van insecten wat een kansrijk perspectief biedt voor export. (22) De eiwitcrisis Door het groeiende aantal mensen op aarde ontstaat er steeds meer vraag naar voedsel. Een groot probleem hierbij is de stijgende vraag naar eiwit uit vee en melkproducten. Hierdoor ligt er een grote druk op veehouderijen. Door de groeiende vraag naar eiwit uit vee, groeit de veeteelt buiten zijn eigen grenzen. Het wordt steeds lastiger om aan deze vraag te voldoen. Dit wordt ook wel de eiwitcrisis genoemd. (3) Er is steeds minder agrarische grond beschikbaar die nodig is om voeding te produceren voor de groeiende wereld bevolking. Door de toenemende druk om meer vlees te produceren, is de productie hiervan minder duurzaam dan ooit tevoren. (8) Er zijn geen goede argumenten om aan te nemen dat er te weinig bronnen en of land zijn op aarde om deze groeiende populatie te voeden, maar het is niet efficiënt hoe agrarisch land op dit moment gebruikt wordt. De westerse landen consumeren meer dierlijk eiwit dan niet westerse landen. Dit maakt dat de westerse wereld meer negatieve invloed heeft op het milieu doordat zij meer bronnen nodig hebben om eiwit van dierlijke afkomst te consumeren. De eiwit consumptie was in 1975 in Azië 56 gram eiwit per persoon per dag. Hiervan kwam 48 gram uit graan en 8 gram uit dierlijke producten. Terwijl in dat zelfde jaar iemand uit Amerika 96 gram eiwit per persoon per dag binnenkreeg waarvan 66 gram afkomstig was van dierlijke producten. (23) In 2007 was de gemiddelde vleesconsumptie wereldwijd 100 gram per persoon per dag, hierbij is er een tienvoudig verschil tussen landen die veel vlees eten en landen die minder vlees eten. (2) Van al de agricultuur op de wereld wordt 70% gebruikt voor het houden van vee en voor het produceren van producten uit vee. Dit is 30% van al het land dat er is op aarde. Dit vee consumeert 77 miljoen ton eiwit en produceert 58 miljoen ton eiwit voor de consumptie van mensen. Naast deze getallen is er ook een groeiende vraag naar eiwit voor dierlijke consumptie door huisdieren. De vraag naar eiwit uit dierlijke producten van vee ligt hierdoor nog hoger. (1) 13

16 Opwarming van de aarde Wereldwijd zorgt de agricultuur voor ongeveer een vijfde van alle broeikasgassen. De veehouderijen zorgen van dit aandeel voor 80 procent van alle broeikasgassen. Methaan (CH 4 ) en lachgas (N 2 O), beide nauw in verband met veeteelt, hebben hierin een grote rol. Het stoppen van de toename van deze gassen zou een grote prioriteit moeten hebben doordat het een grote rol speelt in de opwarming van de aarde. De veehouderijen hebben hiermee een groot aandeel in het veranderen van het klimaat op aarde. Om de broeikasgassen bij de veehouderijen te verminderen, is het nodig dat er wereldwijd minder vlees gegeten wordt. Hierdoor zal er minder vlees geproduceerd worden en zal de hoeveelheid broeikasgassen uit de veehouderijen worden verminderd. De trend is echter dat er steeds meer vlees wordt geconsumeerd, en dit probleem dus steeds groter wordt. De technieken die op dit moment beschikbaar zijn om de broeikasgassen in de veehouderijen te verminderen kunnen dit naar schatten met niet meer dat 20% doen. Met in gedachte de trend dat er steeds meer vlees wordt gegeten, is een betere strategie voor het verminderen van broeikasgassen wellicht om de vlees consumptie te verminderen. Dit zou met name nuttig zijn in de landen waar de consumptie van vlees per inwoner hoog is in vergelijking met andere landen. (2) Het broeikaseffect heeft zelf ook een grote impact op het voedsel in de wereld. Zo zal er door de opwarming van de aarde in bepaalde gebieden moeilijker voedsel te produceren zijn op het land. Dit heeft invloed op de gezondheid en het inkomen van bepaalde bevolkingsgroepen. (2) Naar schatting is de wereldbevolking in 2050 met 40% gestegen. De vleesconsumptie zou naar gemiddeld 90 gram vlees per persoon per dag moeten dalen om de hoeveelheid broeikasgassen te stabiliseren. Zo n grote daling aan vleesconsumptie kan alleen worden behaald met de inzet van de ontwikkelde landen. Vooral het verminderen van de consumptie van rood vlees kan de hoeveelheid broeikasgassen laten dalen doordat deze dieren, waarvan het vlees afkomstig is, veel methaangas produceren. (2) Naast dat de veeteelt een groot aandeel heeft in de uitstoot van broeikasgassen, zorgt de grote hoeveelheid aan ammoniak die geproduceerd wordt, ook voor nitrificatie en verzuring van grond. (24) Van de insectensoorten produceren alleen termieten, kakkerlakken en mestkevers methaangassen. Deze methaangassen ontstaan in de dikke darm door fermentatie van bacteriën. Daarnaast zijn sprinkhanen, krekels en meelwormen in hun uitstoot veel gunstiger in vergelijking met varkens en runderen. (13) Ook zijn er gezondheidsrisico s verbonden aan de wereldwijde groei van de vlees consumptie. Dit door zowel het groter worden van het broeikasprobleem, door een groeiende vleesindustrie, als een grotere kans op ziektes door het consumeren van meer vlees. Ziektes die zijn gerelateerd aan het eten van veel vlees zijn hart- en vaatziektes, obesitas en darm-kanker. (2) Hoe de groeiende wereldbevolking gevoed kan worden, is een kwestie waarin entomofagie een belangrijke rol kan spelen. Het eten van insecten kan een groot deel van eiwit uit vee overnemen. Dit zowel indirect: door het voeden van vee met insecten, als direct: de consumptie van insecten door mensen. (3) 14

17 Insecten zijn koudbloedig. Dit betekent dat insecten veel minder voedsel nodig hebben voor energie dan warmbloedig vee. (8) Zo is er 1,7 kg voer nodig voor 1 kg krekels, dit in vergelijking met 2,5 kg voer voor 1 kg kip, 5 kg voer voor 1 kg varken en 10 kg voer voor 1 kg koe. (13) Er is echter maar 40% van de koe en 55% van de kip en het varken beschikbaar voor consumptie. Voor 1 kg consumptievlees van de koe is dan rond de 25 kg voer nodig, voor 1 kg kip is dan rond de 4,5 kg voer nodig en voor 1 kg consumptievlees van het varken is rond de 9 kg nodig. (24) Doordat insecten het voer niet gebruiken voor de handhaving van hun lichaamstemperatuur zijn zij efficiënter in het omzetten van voer naar vlees dan de kip, het varken en de koe. Daarnaast is er voor het produceren van insecteneiwitten een kleinere oppervlakte nodig dan voor hetzelfde aantal eiwitten uit andere producten als melk, varken, kip en rund. Zo heb je voor 1 hectare grond om insecteneiwitten te produceren, 2.5 hectare nodig voor hetzelfde aantal eiwitten uit melk, hectare voor hetzelfde aantal eiwitten uit varkensen kippenvlees en 10 hectare nodig voor hetzelfde aantal eiwitten uit rundvlees. (13) Daarnaast groeien en planten insecten zich sneller voort dan vee. Zo hebben insecten meer dan duizenden nakomelingen die een volwassen stadium bereiken in een aantal dagen, in vergelijking met slechts een paar nakomelingen die worden geproduceerd door vee en die maanden nodig hebben om in een volwassen stadium te komen. (8) Over de hele wereld worden er miljoenen uitgegeven aan plaagbestrijding van het gewas. Het ironische hiervan is dat als deze insecten gegeten worden in plaats van gedood, deze insecten rond de 75% aan hoogwaardig dierlijk eiwit kunnen leveren, tegenover de 14% van plantaardig eiwit dat het gewas produceert. Daarnaast werken de pesticiden mee aan het vervuilen van het milieu. (8) Geschat wordt dat in 2025, 1.8 miljard mensen leven in landen met absolute waterschaarste. Ongeveer 70% van het zoete water in de wereld wordt gebruikt voor de landbouw. Op het moment is er voor 1 kg dierlijk eiwit 5-20 keer zoveel water nodig dan dat nodig is voor 1 kg eiwit uit graan. Het aantal liters dat de productie van insecten nodig heeft ligt hoogstwaarschijnlijk lager dan dat nodig is voor eiwit uit vee doordat bijvoorbeeld meelwormen een stuk droogte-resistenter zijn dan runderen. (13) Ecologische voetafdruk De ecologische voetafdruk geeft een indicatie van de milieubelasting van de productie van een levensmiddel. In deze afdruk wordt de levenscyclus van een product meegenomen. Hierin wordt onder andere de hoeveelheid broeikasgassen, verzuurde stoffen die vrijkomen in het milieu, en landgebruik meegenomen. (25) Levensmiddelen uit de veelteelt hebben een grotere ecologische voetafdruk dan levensmiddelen uit plantaardige bronnen en insecten. Dit komt doordat levensmiddelen uit de veelteelt een hoger klimaat en landgebruik hebben. Met name vlees van herkauwers zoals koeien hebben een grote voetafdruk doordat zij veel broeikasgassen uitstoten en veel land gebruiken. Bepaalde soorten vis en gevogelte hebben een relatief kleine ecologische voetafdruk. Insecten (krekels) hebben een kleine ecologische voetafdruk, dit betekent dat de uitstoot vele malen lager is dan bijvoorbeeld dat van rundvlees. Dit komt onder andere doordat het ruimtebeslag vele malen kleiner is dan levensmiddelen uit de veeteelt. (26) (Zie tabel 4) 15

18 Tabel 4. Milieueffecten productie van vlees uit vee en insecten. Product Broeikaseffect Fossiel (CO2 uitstoot per kg) energiegebruik (MJ/kg) Rundvlees vleesvee Rundvlees melkvee Lamsvlees Kalfsvlees Varkensvlees Kippenvlees Krekels In een Life Cycle Assessment is er onderzoek gedaan naar de milieueffecten van het produceren van eetbare meelwormen. Hierbij wordt de productie van broeikasgassen, energieverbruik en landverbruik van meelwormen vergeleken met andere dierlijke eiwitbronnen zoals kippen-, varkens- en rundvlees. Uit dit onderzoek bleek dat eiwitbronnen uit de veeteelt meer land en energie gebruikten en een hogere uitstoot hadden aan broeikasgassen. In deze studie komt naar voren dat meelwormen beschouwd kunnen worden als een duurzame bron van eiwit. (27) Insecten zijn een milieuvriendelijk alternatief voor dierlijke eiwitten als er gekeken wordt naar uitstoot van methaan, lachgas, koolstofdioxide en nitraat. Hierbij is gekeken naar de productie van de insecten soorten Pachnoda marginata (een kever), Tenebrio molitor (meelworm), Biaptica dubia (kakkerlak) en de Locusta migratoria (sprinkhaan). Deze insectensoorten zijn vergeleken met de productie van varkens- en rundvlees. Deze twee groepen zijn vergeleken met elkaar op een kosten-baten principe waarbij de milieukosten (broeikasgas productie) gekoppeld wordt aan de productie van het insectenvlees en vlees uit vee. De broeikasgas uitstoot van 4 van de 5 insectensoorten waren veel lager dan die van varkens en slechts 1% van dat van rundvlees. De nitraat (NH 3 ) uitstoot was bij alle 5 insectensoorten lager dan bij vee. (28) Een volledige levenscyclus analyse van meerdere insectensoorten ontbreekt op dit moment echter nog. Verdere studies van deze cyclussen kunnen hopelijk volledig uitsluitsel geven over de duurzaamheid van eetbare insecten in vergelijking met vlees uit de veeteelt. (28) De productie van insecten Ruimtebeslag (m 2 /kg) Op dit moment worden de meeste eetbare insecten direct uit de natuur verzameld. Er is weinig beheer en overzicht voor het verzamelen van eetbare insecten uit de natuur. Het ongecontroleerd verzamelen van insecten uit de natuur leidt tot over verzamelen, verwoesting van natuur en het uitsterven van insectensoorten. De stabiliteit van eetbare insecten wordt bedreigd als er minder selectief wordt omgegaan met het vangen van insecten. Dit gebeurt als deze insecten worden gevangen voor deze hun eerste eitjes hebben gelegd. (13) Het registreren van de eetbare insecten uit de natuur (zowel in de natuurlijke omgeving als daarbuiten) kan naast een beter overzicht en regulatie van de in het bos aanwezige insecten, ook leiden tot een verbeterde voedselveiligheid. Hiervoor zijn verschillende mogelijkheden. Zo kunnen insecten gekweekt worden in volledige gevangenschap maar ook in kleinere of grotere hoeveelheden in hun natuurlijke leefomgeving om verveelvoudigd worden. (29) 16

19 Het kweken van insecten gebeurt echter al zo n 7000 jaar. Enkele voorbeelden zijn voor de productie van zijde, honing en later ook voor de verwerking in medicijnen. In 1936 begon de eerste massa productie van een insect, dit was een larf/vlieg-soort (Cochliomyia hominivorax). Er werd hierbij gebruik gemaakt van Sterile Insect Technique, dit is een methode voor biologische ongedierte bestrijding. (30) Om het eten van insecten op grote schaal mogelijk te maken met het behoud van bossen, is het nodig om kosten effectieve maar veilige landbouwsystemen te ontwikkelen. Het kweken, grootbrengen en verwerken van de insecten vergt technologieën waarbij veiligheid en kwaliteit een grote rol spelen. Het ontwikkelen van een automatiseringsproces kan de productie kosten verlagen en zorgen voor voedselveiligheid. Als de aankoop en consumptie van insecten verhoogd wordt, wordt het aantrekkelijker om insecten op grote schaal te gaan produceren. Door de noodzaak om insecten deels met de hand te verwerken (zoals de verwijdering van het exoskelet en ingewanden) is het kopen van insecten op dit moment nog duur in vergelijking met vlees van vee. Zo worden bijvoorbeeld 50 gram gevriesdroogde meelwormen verkocht voor 4,85 dit wordt na hydratatie in het kookproces 150 gram consumptie klaar product. (30) Voor een goede opbrengst aan insectenvlees en eiwit, moet het juiste insectensoort gekozen worden. Hierbij spelen verschillende factoren een rol waaronder de juiste grootte, gedrag, veiligheid, de voortplanting, overleving (hoge ei-productie, hoog ei uitkomen, korte duur larvale stadium, hoog eindgewicht), mogelijkheid om te leven in hoge dichtheden, kwetsbaarheid voor ziekten, voedingswaarde, de mogelijkheden en kosten voor opslag en de verkoopbaarheid. Rupsen zijn goede kandidaten omdat zij vleugelloos zijn en biomassa van planten 10 keer efficiënter omzetten tot dierlijke biomassa dan runderen en doordat ze dit op een veel kleinere land oppervlakte doen. Vanuit de landbouw komt ook de suggestie om sprinkhanen en krekels op grotere schaal te gaan produceren voor mensen en dieren. (29) Er zijn ook een aantal nadelen met betrekking tot de productie van insecten. De voedingswaarde van insecten varieert. Het is dus moeilijk om elke keer hetzelfde product te produceren. Ook kunnen insecten bepaalde defensieve deeltjes in de lucht creëren die een allergische reactie kunnen opwekken bij de mens. Als alternatief voor het kweken van insecten kunnen insectencellen worden geproduceerd. Deze kunnen worden gekweekt in een speciale bioreactor. Er zijn verschillende methode om de samenstelling van de biomassa van insectencellen te veranderen. Dit kan door de proces omstandigheden te manipuleren zoals warmte en de zuurtegraad. Ook kan de voedingswaarde van insecten worden verandert door de cellen te infecteren met een recombinant baculovirus. Hierdoor kan een insectencel worden verrijkt met essentiële aminozuren, bijvoorbeeld tryptofaan. Of insectencellen uiteindelijk dezelfde voedingswaarde behouden als insecten moet nog onderzocht worden. (11) Insect in de keuken Een insect kan geschikt zijn voor consumptie, maar moet ook lekker smaken om gegeten te worden. (Zie tabel 5) Ook speelt het een rol hoe het insect ruikt, eruit ziet en wat voor structuur deze heeft. Sommige insecten zijn fel gekleurd. Dit kan tijdens het kookproces veranderen zoals bijvoorbeeld bij de sprinkhaan. Insecten kunnen sterk in smaak verschillen en op verschillende manieren bereid worden. Zo kunnen ze levend gegeten worden, maar ook verwerkt worden in de maaltijd zoals in soep, rijst, salade, boven op de pizza of als garnering geserveerd bij een drankje. (16) 17

20 In Mexico is het kopen van insecten vaak duurder dan het kopen van vlees uit vee. Zo is een pond mieren 10 keer duurder dan een pond vlees van vee en de witte agave worm zelfs 14 keer duurder. Ook kakkerlakken en de rode agave worm zijn 2 keer de prijs van rundvlees. Hierdoor zijn in restaurants sommige gerechten met insecten prijzig. (16) Voor verschillende stammen in het Amazonegebied zijn wormen uit bomen een voedingsrijke bron van essentiële vetten. De wormen worden uit de schors van de boom vandaan gehaald, door de lengte gesneden en boven vuur gehangen. Het vet druipt van de worm en wordt opgevangen. Dit vet wordt gebruikt als bakvet. De wormen drogen uit en worden als krokante snack gegeten. Het eten van insecten wordt in het westen veelal gezien als iets primitiefs. Toch wordt entomofagie in delen van het westen en in het oosten ook gezien als iets exclusiefs. Het eten van insecten is ook in sommige westerse landen een traditie. In Frankrijk en Sardinië worden sommige kazen en stukken vlees bereid met een vlieg larf. Ook deze producten worden gezien als een delicatesse. (16) Een steeds grotere groep elite beschouwd het eten van insecten als een ware delicatesse. Hierdoor worden insecten steeds vaker geëxporteerd naar grote steden zoals Tokyo, Parijs en New York. Deze worden tegen hoge prijzen verkocht in delicatesse zaken en restaurants. In chocolade gedipte mieren, bijen in siroop en gefrituurde sprinkhanen zijn een aantal voorbeelden van luxe insecten snacks. (16) Tabel 5. Smaak van verschillende insectensoorten Insectensoort Gele meelworm Boom wormen Wespen Witte agave wormen Rode agave wormen Termieten Nopal wormen Libelle larven en ongewervelde insectenlarven Sprinkhanen en krekels Mieren Smaak Volkoren brood Varkensvlees Pijnboompitten Uitgebakken spek Pittig Nootachtig Gebakken aardappel Vis Mild, neemt de smaak over van andere ingrediënten. Zoet, nootachtig 18

21 3.2 Resultaten kwalitatief onderzoek Perceptie van een entomoloog De geïnterviewde wetenschapper werkt al vijf jaar als entomoloog aan de Wageningen Universiteit. Hiervoor heeft hij de studie dierwetenschappen met specialisatie diervoeding afgerond. Tijdens zijn studie heeft hij twee onderzoeken uitgevoerd die beide ook gepubliceerd zijn. In deze onderzoeken heeft hij gekeken naar de broeikasuitstoot van verschillende insectensoorten en heeft hij een Life Cycle Assessment gemaakt van meelwormen. Het varieert hoe vaak de wetenschapper insecten eet. Het kan drie keer in de week zijn als er iets bijzonders is, maar het kan ook drie maanden niet zijn. Hij kweekt zelf huiskrekels. Als hij deze eet bereid hij ze simpel. Er zijn in Nederland drie soorten insecten die te koop zijn in de Sligro of in een paar ecologische supermarkten. Dit zijn de meelwormen, buffalowormen en sprinkhanen. Deze zijn gevriesdroogd te verkrijgen maar de wetenschapper vindt dat de lekkere smaak er dan al vanaf is. Zelf houdt hij er meer van om de zelf gekweekte huiskrekels te eten omdat die vers zijn en omdat hij weet wat die krekels gegeten hebben. Ook kweekt hij insecten in de kwekerij van de Wageningen Universiteit. Soms neemt hij er dan een paar levend mee naar huis en dood ze door ze te koelen. Daarna worden ze geblancheerd en even gefrituurd, en met kaneelsuiker erover eet hij de insecten op. De smaak doet hem denken aan oliebollen. De geïnterviewde eet naast insecten ook vlees uit vee. Hij ziet geen verschil in vlees uit insecten of vlees uit vee doordat het beide dieren zijn. Zelf begrijpt hij niet dat mensen zich vegetarisch noemen als zij alleen insecten eten. De wetenschapper verwacht dat entomofagie in het westen normaal kan worden. Sushi is dat nu immers ook. Dit kan gebeuren door te praten met verschillende mensen en het hun ook te laten proeven. Hij verwacht niet dat het vlees totaal kan vervangen maar dat is volgens hem ook niet het doel. Voor het milieu kunnen we wel zorgen dat het eten van vee wordt verminderd en voor een deel wordt vervangen door insecten. Toch laat de consument zich voornamelijk leiden door smaak. Ook al vindt de consument het milieu belangrijk, als zij in de supermarkt staan kiezen zij toch voor smaak boven het milieu. Doordat veeteelt vlees in Nederland geproduceerd wordt, blijft het land met veel reststoffen als methaan (CH 4 ) zitten. Om beter met het milieu en nutriënten om te gaan zou overgebleven mest als voer gebruikt kunnen worden voor bepaalde vliegensoorten. Deze vliegen zouden weer gebruikt kunnen worden als voedsel voor kip of varken om een efficiëntere productie te krijgen. Op politiek niveau moet er vooral gekeken worden naar regelgeving voor insecten als humane voeding. Doordat het eten van insecten niet gangbaar is in Europa valt deze onder de No Food regeling. Alles wat voor 1997 niet in voldoende mate gegeten werd valt onder deze regel. Hierdoor moet er eerst nog een veiligheidsdossier worden opgesteld waarin je laat zien dat het voedsel op alle punten veilig is. Dit is veel en duur werk. En doordat je ook anders naar een koe dan naar een kip kijkt, moet elk insectensoort worden onderzocht. 19

22 Doordat de mens een totaal ander diersoort is dan insecten zijn ziekteverwekkers die op insecten leven moeilijk over te dragen op de mens. Het is wel mogelijk om salmonella binnen te krijgen via insecten. Bepaalde keversoorten leven in kippenstallen waardoor zij via het eten van vezels salmonella binnen kunnen krijgen. Als een met salmonella besmette kever op een dieet wordt gezet dat wel veilig is, gaat deze salmonella langzaam het lichaam uit. Dit komt doordat een kever geen goede gastheer is voor deze bacterie. Binnen Nederland worden er tonnen insecten per week gekweekt voor diervoeding. Het kweken hiervan is simpel. Echter zijn deze insecten niet geschikt voor humane voeding. De meeste kwekers produceren ook voornamelijk voor diervoeding en hebben een klein gedeelte dat geschikt is voor de mens om te eten. Dit komt doordat het kweken van insecten voor humane voeding lastig is in verband met wetgeving en controles. Ook is er nog niet veel vraag naar. Een stof die de mens niet of nauwelijks binnen krijgt is chitine. Chitine is een enzym dat structuur geeft aan het lichaam van een insect. Een insect bestaat niet uit botten maar de stevigheid zit aan de buitenkant. We kunnen het ten delen wel verteren maar hoe het verder gemetaboliseerd wordt is niet bekend bij de wetenschapper Perceptie van diëtisten Van de 8 geïnterviewde diëtisten walgt de helft van het idee om insecten zelf te eten. Zo wordt het eten van insecten door hun ervaren als eng, kriebelig en niet lekker. De andere helft van de diëtisten zijn nieuwsgierig en vinden het onderwerp erg interessant. Alle diëtisten hebben een matige voorkennis over entomofagie. Zo zijn er diëtisten die er documentaires over hebben gezien of die het in tijdschriften en/of kranten hebben gelezen. Van de 8 diëtisten zeiden 7 te weten dat insecten goede eiwitbronnen zijn. De meeste diëtisten hebben zelf nog nooit insecten gegeten. Er was wel een diëtist die op een beurs sprinkhanen en levende meelwormen gegeten heeft. Een andere diëtist vertelde dat ze per ongeluk wel eens larven heeft gegeten die in de nougat zaten. Daarnaast heeft geen van de diëtisten ooit een vraag gekregen van cliënten over het eten van insecten. Nadat de diëtisten informatie hebben gekregen over entomofagie is er gevraagd wat voor hun argumenten waren die zij eerder nog niet hadden gehoord. Een aantal diëtisten gaven aan verbaasd te zijn dat het overal op de wereld al wordt gegeten en dat het westen hierin een uitzondering is. Wat veel diëtisten ook nog niet wisten was dat de productie van insecten een stuk beter is voor het milieu dan de productie van vee. Alle diëtisten zien het eten van insecten als een goed alternatief voor vlees, maar niet in de eerst volgende jaren. Het is belangrijk dat het makkelijk beschikbaar wordt gemaakt en dat het er aantrekkelijk uit ziet. Ook wordt er gezegd dat het beter is om recepten aan te bieden en voorbeelden van verschillende bereidingswijzen. Het is wel belangrijk om te blijven variëren, er wordt als voorbeeld gegeven dat het een optie is om insecten net als vis twee keer in de week te eten om de verschillende essentiële aminozuren binnen te krijgen. 20