KUNSTENAARS IN BALLINGSCHAP. Iraanse Kunstenaars in Nederland

Transcriptie

1 KUNSTENAARS IN BALLINGSCHAP Iraanse Kunstenaars in Nederland Doctoraalscriptie Taal- en Cultuurstudies Specialisatie Cultuureducatie en Cultuurgeschiedenis Caroline van den Braak Begeleiders: dr. J. Segal dr. H. Henrichs Universiteit Utrecht, augustus 2005

2

3 INHOUD VOORWOORD 1 INLEIDING 3 1. BALLINGSCHAP Definitie ballingschap Refugee Studies Theorievorming met betrekking tot het integratieproces Gevolgen van ballingschap Thuis: het verlies van een thuis en de creatie van een nieuwe wereld De vreemdeling: de balling en het gastland zijn beide vreemd De balling als vreemdeling gezien vanuit het perspectief van het gastland Het gastland als vreemd gezien vanuit het perspectief van de balling De identiteit: het verlies en het herstel van de identiteit De positieve gevolgen van ballingschap KUNSTENAARS IN BALLINGSCHAP: EEN TYPOLOGIE Soorten gevluchte kunstenaars - gebaseerd op de relatie met het vaderland De niet-vervreemde kunstenaar De gebeurtenisvervreemde kunstenaar De zelfvervreemde kunstenaar De gevolgen van ballingschap voor het kunstenaarschap Het kunstenaarschap verandert niet Het opgeven van het beroep als kunstenaar Gebrek aan maatschappelijke of politieke inspiratie Gebrek aan culturele bagage Gebrek aan acceptatie Oriëntalisme Het kunstenaarschap krijgt een nieuwe invulling De op het Westen gerichte kunstenaar De interculturele of hybride kunstenaar Het proces van hybridisering binnen het Nederlandse kunstcircuit De maatschappelijk georiënteerde kunstenaar De individualistische kunstenaar De typologie: kunstenaars in ballingschap Toelichting schema De niet-vervreemde kunstenaar De gebeurtenisvervreemde kunstenaar De zelfvervreemde kunstenaar De maatschappelijk en/of individualistisch georiënteerde kunstenaar Het integratieproces van kunstenaars in ballingschap 53

4 2.5. Problemen waarmee gevluchte kunstenaars in het gastland te maken krijgen Statusverlies Etikettering door het gastland De vluchtelingkunstenaar De allochtone, niet-westerse kunstenaar De moslimkunstenaar IRAANSE KUNSTENAARS IN NEDERLAND Iran De politieke geschiedenis van Iran Sjah Pahlavi Ayatollah Khomeini De oorlog met Irak Ayatollah Khamenei en president Rafsanjani Ayatollah Khamenei en president Khatami Ayatollah Khamenei en president Ahmadinejad De kunstgeschiedenis van Iran sinds De periode tot Sjah Pahlavi Saqqakhaneh kunst Woord en beeld Grafische kunst Ayatollah Khomeini Grafische kunst President Khatami Visie op moderne Iraanse kunst Iraanse kunstenaars in Nederland Soheila Najand Ballingschap en de relatie met Iran De relatie met Nederland Artistieke vrijheid Toepassing van de typologie Soort vluchteling Relatie vaderland Relatie gastland Situatie Kunstenaarschap Typologie Behrouz Naghipour Ballingschap en de relatie met Iran De relatie met Nederland Artistieke vrijheid Toepassing van de typologie Soort vluchteling Relatie met vaderland Relatie met gastland Situatie Kunstenaarschap Typologie Een andere invulling van het kunstenaarschap Knelpunten van de typologie 94 CONCLUSIE 97 LITERATUUR 102

5 VOORWOORD Voordat ik aan mijn studie begon, zag ik op tegen het schrijven van een scriptie. Ik kon me niet voorstellen dat ik een opdracht van zo n formaat zou kunnen voltooien. Ik had dan ook bewondering voor alle studenten die mij voor waren gegaan. Maar zie hier, vijf jaar later, heb ook ik mijn scriptie geschreven en hoewel het niet altijd van een leien dakje ging, viel het achteraf gezien erg mee. Ongeveer een jaar geleden begon ik na te denken over een scriptieonderwerp. Al vrij snel was duidelijk waar mijn interesses lagen. Ik wilde graat aandacht besteden aan de onderdrukking van kunstenaars, omdat dit mij aangrijpt. Nog steeds worden kunstenaars in veel landen vervolgd, omdat hun kunst niet aansluit bij de door het regime opgelegde stijl. Ik heb het idee dat niet iedereen dit beseft. Ik besloot me te richten op gevluchte kunstenaars in Nederland. Ik vroeg me af of hier wel aandacht aan besteed werd, maar al gauw bleek dat diverse organisaties projecten georganiseerd hadden over dit onderwerp. Het was me niet meteen duidelijk hoe ik mijn scriptie vorm zou geven, maar wat ik zeker wist, was dat ik heel graag gesprekken met de kunstenaars zelf wilde voeren, aangezien zij mij de beste informatie konden geven, mij het dichts bij het onderwerp konden brengen en zij mijn scriptie levendiger konden maken. Naar mate mijn onderzoek vorderde bleek dat ik voor mijn theorievorming steeds minder afhankelijk was van interviews. Uiteindelijk heb ik maar twee kunstenaars gesproken. Toch hebben zij voor mij een belangrijke rol gespeeld. Zij inspireerden mij en maakten het onderwerp persoonlijker. Ook gaven ze mij op momenten dat ik door de bomen het bos niet meer zag, indirect de energie om door te zetten. Ik wil Soheila Najand en Behrouz Naghipour dan ook op de eerste plaats hartelijk bedanken, omdat ze mij hun persoonlijke ervaringen hebben toevertrouwd en omdat ze tijd voor mij vrij wilden maken. Verder gaat mijn dank uit naar diverse organisaties en hun medewerkers die mij in contact hebben gebracht met enkele kunstenaars, informatie hebben verschaft en mij vooruit hebben geholpen: Herman Divendal en Stichting AIDA (Amsterdam), Stannie 1

6 Maessen en UAF (Utrecht), Chris Keulemans (voormalig directeur van de Balie), The Gate Foundation (Amsterdam), Witte de With (Rotterdam) en World Art Delft. Ook wil ik mijn scriptiebegeleiders, Joes Segal en Hendrik Henrichs bedanken voor hun onvermoeibare inzet. En natuurlijk bedank ik papa, mama, Marie-Anne en Jolanda voor hun trouwe steun, Jelle voor zijn engelengeduld, Wieke (mijn lotgenoot ), die het schrijven van mijn scriptie een stuk aangenamer heeft gemaakt, mijn vrienden, mijn familie en, niet te vergeten, mijn medestudenten uit de letterbieb. Bedankt! 2

7 INLEIDING In Nederland bevindt zich een grote groep gevluchte kunstenaars. Een deel hiervan verkeert in ballingschap doordat in hun vaderland kunstenaars onderdrukt worden. Zij zijn gevlucht omdat zij zich niet meer thuis voelden of omdat ze vervolgd werden vanwege de kunst die zij maakten. Hun kunst werd als te kritisch beschouwd en sloot niet aan bij de door het regime opgelegde stijl. Zij werd gezien als een bedreiging voor het regime. In Nederland, waar vrijheid van meningsuiting is vastgelegd in de Grondwet, is het nauwelijks denkbaar dat een kunstenaar het land gedwongen moet verlaten als zijn kunst een verkeerde (politieke) boodschap verkondigt. Sterker nog, regelmatig worden de koningin of politici door onder anderen cabaretiers bekritiseerd en zelfs belachelijk gemaakt. Hoewel niet iedereen het waardeert dat sommigen van hen erg ver gaan en grof uit de hoek komen, zijn deze kunstenaars in principe vrij om te zeggen wat ze willen. In sommige landen is dit echter niet het geval. Daar worden kunstenaars vervolgd zonder dat zij zich kritisch uitgelaten hebben over de politieke situatie van het land. Ik vind het onbegrijpelijk dat in veel landen de inwoners niet vrij zijn om hun mening te uiten. Omdat ik hierdoor geraakt ben en ik soms het gevoel heb dat in onze samenleving niet iedereen zich dit realiseert, heb ik mij in mijn scriptie gericht op ballingschap. De onderdrukking van vrijheid van meningsuiting in een land wordt onder andere zichtbaar wanneer gekeken wordt naar de kunstwereld van dit land, een reden voor mij om me te richten op kunstenaars in ballingschap. Ik heb hierbij voor beeldend kunstenaars gekozen, omdat ik zelf een liefhebber van beeldende kunst ben en ik hier meer kennis van heb dan van bijvoorbeeld muziek of literatuur. Kunstenaars geven een representatie van de maatschappij; zij kunnen dienen als spreekbuis van de samenleving en via hun kunst worden regelmatig maatschappelijke en politieke gebeurtenissen weerspiegeld. Ook in een samenleving waarin kunstenaars onderdrukt worden, verbeelden kunstenaars de maatschappelijke of politieke gebeurtenissen. Aan de kunstenaars worden diverse stromingen opgelegd waaraan zij 3

8 moeten voldoen. Wanneer naar de kunstgeschiedenis - en politieke geschiedenis - wordt gekeken, worden deze stromingen zichtbaar. Maar niet alle kunstenaars houden zich aan de opgelegde stijl. Zij verzetten zich hiertegen en in hun kunst wordt het protest gerepresenteerd doordat zij hun eigen stijl voortzetten of doordat zij zich kritisch uiten ten opzichte van het regime. Dit gebeurt niet zonder consequenties. De kunstenaars worden door de regering vervolgd en hun werk wordt vernietigd. De kunstenaars zijn hun leven niet zeker en velen van hen zijn gedwongen te vluchten. Hierdoor zijn ze al hun bezittingen kwijtgeraakt, dus ook de kunstwerken die zij in het vaderland vervaardigd hebben. Dit is een van de redenen waarom mijn onderzoek niet kunstinhoudelijk georiënteerd is. Een andere reden is omdat ik niet over voldoende kennis beschik om kunst te analyseren. Ik baseer mij daarom op de verhalen die kunstenaars mij persoonlijk verteld hebben. Zij vertelden mij waarom kunst voor hen belangrijk is en wat zij voor hen betekent. Er is gesproken over wat hen bezighoudt en waardoor zij zich laten inspireren. Dit alles geeft voldoende inzicht in het soort kunst dat zij maken zonder dat hierbij uitgegaan wordt van de analyse van concrete kunstwerken. In eerste instantie wilde ik een vergelijkingsonderzoek uitvoeren onder gevluchte kunstenaars uit diverse landen. Aangezien bleek dat mijn onderwerp hierdoor te breed werd, heb ik mij beperkt tot Iran. Waarom Iran? Eind jaren zeventig vond in Iran een revolutie plaats, die van het land een islamitische republiek maakte. Deze politieke omwenteling maakt het voor mij interessant om onderzoek te verrichten naar Iraanse kunstenaars, want ook op artistiek vlak vonden er diverse verandering plaats. Werden er voor de revolutie binnen de kunst vooral westerse stijlen aangemoedigd, na de revolutie werden deze verboden en stond de kunst in het teken van de Islamitische Revolutie en de oorlog met Irak. Omdat ik mij op hedendaagse kunstenaars richt, heb ik hoofdzakelijk aandacht besteed aan de periode vanaf het regime van sjah Pahlavi ( ), aangezien de kunstenaars in deze periode opgegroeid zijn. Omdat ons land veel gevluchte kunstenaars kent, heb ik besloten aandacht te besteden aan kunstenaars in ballingschap in Nederland. Overigens was het erg praktisch voor het afnemen van interviews, maar ook vind ik het interessant om het onderwerp te koppelen aan een land waarmee ik vertrouwd ben. Bovendien ben ik benieuwd naar de 4

9 visie van allochtone kunstenaars op de Nederlandse maatschappij en kunstwereld. Zij maken deel uit van onze samenleving, maar hebben ook in een andere cultuur gewoond waardoor ze vanuit een alternatief perspectief naar de Nederlandse samenleving kijken en andere kenmerken van onze kunstwereld waarnemen die wij ons misschien niet realiseren. Tevens wilde ik graag een eigentijds onderzoek uitvoeren, omdat dit het onderwerp voor mij levendiger en tastbaarder maakt. Ik ben uitgegaan van kunstenaars die zich op dit moment in Nederland bevinden. Dit heeft de inhoud van mijn onderzoek enigszins veranderd. De politieke en artistieke situatie van Iran staat niet meer centraal. De nadruk ligt niet op de periode voordat de kunstenaars in ballingschap verkeren; het accent is verschoven naar de tijd die zij in het gastland door brengen. Om aan informatie te komen over kunstenaars in ballingschap wilde ik een grote hoeveelheid kunstenaars interviewen, maar uiteindelijk bleek dat ik minder afhankelijk was van de interviews dan dat ik in eerste instantie dacht. Hoewel ik het afnemen van interviews het leukste (en meest spannende) gedeelte van mijn onderzoek vond, besloot ik mij te beperken tot slechts twee interviews, aangezien het benaderen van kunstenaars niet altijd even eenvoudig bleek en het afnemen van interviews een tijdrovende klus is. Toch is het belang van deze gesprekken niet gering. Voor mij maakte dit het onderwerp levendig en interessanter. De interviews, die uiteindelijk dienen als casus, hebben mij nieuwe inzichten verschaft. Omdat ik mij wilde richten op kunstenaars in ballingschap, speelde ik al snel met de vraag in hoeverre ballingschap van invloed is op de invulling van het kunstenaarschap en welke factoren hieraan ten grondslag liggen. Om hier een antwoord op te vinden, ging ik opzoek naar gepubliceerde informatie over gevluchte kunstenaars. Deze informatie bleek echter schaars te zijn, vandaar dat ik me onder andere gebaseerd heb op algemene theorieën over ballingschap. De verschillende onderzoeken over dit onderwerp benadrukken vaak alleen de positieve gevolgen van ballingschap voor zowel balling als gastland, terwijl de negatieve aspecten waar hoofdzakelijk de balling mee te maken krijgt naar de achtergrond geschoven worden. Ik hoop dan ook voldoende aandacht te hebben besteed aan de moeilijke en vaak verwarrende situatie waarin ballingen verkeren, ook al kom ik uiteindelijk tot een typologie van kunstenaars in ballingschap gebaseerd op 5

10 positieve gevolgen. Vaak leiden de negatieve gevolgen tot het opgeven van het kunstenaarschap. De kunstenaar die de negatieve gevolgen weet te overwinnen, kan uiteindelijk de positieve effecten van ballingschap ervaren en is in staat zijn beroep in het gastland voort te zetten. Ook viel mij tijdens het schrijven van deze scriptie op dat kunstenaars in ballingschap in de regel geconfronteerd worden met etikettering door het gastland. Er wordt vaak verondersteld dat hun kunst gaat over hun vlucht of dat zij een politieke inhoud heeft. Bovendien belanden kunstenaars in ballingschap al gauw in het hokje allochtone kunstenaar, of wanneer zij uit een islamitisch land komen in het hokje moslimkunstenaar. Deze etikettering is niet gebaseerd op de inhoud van het werk, maar is gebaseerd op de achtergrond van de kunstenaar. Ik hoop deze vooroordelen weg te nemen. Het eerste hoofdstuk van mijn scriptie is gebaseerd op algemene theorieën over ballingschap. Ik heb hierbij de negatieve en positieve gevolgen op een rijtje gezet. In hoofdstuk twee probeer ik een beeld te vormen over kunstenaars in ballingschap aan de hand van deze theorieën. Ik heb de theorieën gecombineerd met de geringe informatie over gevluchte kunstenaars. Ook bleken onderzoeken naar allochtone kunstenaars in Nederland van toepassing. Uiteindelijk omschrijf ik verschillende typen kunstenaars in ballingschap gebaseerd op de invulling van het kunstenaarschap, die op haar beurt weer afhankelijk is van de relatie die de vluchteling heeft met het vaderland en het gastland. Bij deze typologie ga ik uit van niet-westerse kunstenaars die gevlucht zijn naar een westerse cultuur, aangezien het onderwerp Iraanse kunstenaars in Nederland de drijfveer is voor mijn scriptie. De typologie is van belang om kunstenaars in ballingschap beter te begrijpen. Er wordt weergegeven door welke culturen de kunstenaar zich laat beïnvloeden. Zoals zal blijken, laat de balling zich niet alleen leiden door de oorspronkelijke cultuur, hoewel dit in de regel verondersteld wordt. De cultuur van het gastland speelt vaak ook een belangrijke rol binnen zijn kunst en regelmatig combineert de kunstenaar beide culturen. Verder is uit de typologie te herleiden dat niet alle kunstenaars politiek georiënteerd zijn en dat zij niet altijd uiting geven aan ballingschap. Dit zijn andere verwachtingen die het 6

11 gastland vaak heeft van gevluchte kunstenaars. Aan de hand van de typologie kunnen dus diverse vooroordelen weggenomen worden. Tevens biedt zij nieuwe kennis over kunstenaars in ballingschap; naar dit onderwerp is nog niet veel onderzoek verricht. Het laatste hoofdstuk gaat specifiek over Iraanse kunstenaars in Nederland en hierin komen de interviews aan bod. Om de situatie waarin de kunstenaars verkeren te verhelderen, behandel ik eerst de politieke en artistieke geschiedenis van Iran. Omdat de authenticiteit van de hedendaagse Iraanse kunst ter discussie staat, bespreek ik beknopt de Iraanse en westerse visie op deze kunst. Ten slotte komen de door mij geïnterviewde kunstenaars aan het woord. Ik geef een omschrijving van wat zij mij vertelden. De gesprekken die ik met hen gehad heb dienen ter illustratie van de typologie van kunstenaars in ballingschap en toont aan dat er diverse overeenkomsten zijn tussen de door mij geïnterviewde kunstenaars. Tevens wordt aan de hand van de casussen het onderzoeksinstrument getest. Door het toe te passen op de praktijk, blijkt dat de typologie in werkelijkheid complexer is dan de theorie doet vermoeden. 7

12 1. BALLINGSCHAP De kunstenaars die ik voor mijn scriptie geïnterviewd heb, zijn beiden gevlucht. De redenen voor de vlucht verschillen. Voor de een was de noodzaak te vluchten dwingender dan voor de ander. Toch ben ik van mening dat zij allebei in een staat van ballingschap verkeren, aangezien zij gedwongen waren hun vaderland te verlaten. De kunstenaars zijn gevlucht om politieke redenen; voor hen was het niet veilig om in Iran te blijven. Het verschil tussen een balling en vluchteling is daarom zeer klein. In dit hoofdstuk formuleer ik de definitie van ballingschap zoals die voor dit onderzoek van toepassing is. Vervolgens behandel ik enkele ballingschapstheorieën en licht ik de negatieve en positieve gevolgen van ballingschap toe DEFINITIE BALLINGSCHAP Een balling is iemand wie het bij vonnis verboden is in een bepaald gebied te verblijven. 1 Een vluchteling daarentegen heeft uit eigen beweging zijn land verlaten. Je zou kunnen stellen dat het verschil tussen een balling en een vluchteling is dat eerstgenoemde geen keus heeft het land te verlaten en dat een vluchteling in zekere zin vrijwillig is vertrokken. Toch is dit niet helemaal waar. Een vluchteling is immers geen emigrant, die volledig vrijwillig zijn land verlaat om zich elders te vestigen. 2 Een vluchteling wordt, net als een balling, gedwongen zijn vaderland te verlaten. Niet vanwege een vonnis, maar door de levensbedreigende of gewelddadige situatie in zijn land. 3 In dit geval heeft ook een vluchteling geen andere keus dan te vertrekken uit zijn vaderland, aangezien wanneer hij besluit te blijven zijn leven in gevaar is. In dit verband wordt er ook wel gesproken van vrijwillige ballingschap. 4 1 Van Dale groot woordenboek. Hedendaags Nederlands. Zoeksoftware versie 2.0 (Utrecht/Antwerpen 2004). 2 Van Dale groot woordenboek (2004). 3 Van Dale groot woordenboek (2004). 4 J. Segal, Ballingschap tussen uitsluiting en ideaal, Groniek. Historisch tijdschrift 163 (Groningen 2004)

13 Het verschil tussen een balling en een vluchteling is dus vrij klein. Ze zijn beide genoodzaakt hun vaderland te verlaten. Een belangrijk verschil is echter dat het voor een balling in principe onmogelijk blijft naar huis terug te keren, terwijl voor een vluchteling de mogelijkheid om terug te keren zich weer aan kan dienen, omdat hij niet verbannen is. Hoewel het in het laatste geval niet altijd vanzelfsprekend is dat de vluchteling wil terugkeren naar zijn vaderland REFUGEE STUDIES Als gevolg van de Tweede Wereldoorlog kreeg met name Europa te maken met een massale vluchtelingenstroom. Voor deze periode waren er al vluchtelingen, maar door de toegenomen hoeveelheid veroorzaakt door de oorlog, werden zij erkend als een mondiaal probleem. Vanaf dit moment werd de vluchteling als specifiek sociaal fenomeen bestudeerd. Tevens zorgden vluchtelingkampen ervoor dat een groep mensen gespecialiseerd raakte op het gebied van vluchtelingen, zoals ambtenaren, artsen en psychologen, waardoor een grotere kennis ontstond over vluchtelingen. 5 De theorievorming rondom vluchtelingen kwam vanaf dit moment op gang, maar vooral sinds de jaren zeventig en tachtig verschenen de zogenaamde Refugee Studies, waarbinnen door diverse wetenschappers gepoogd werd om een algemeen geldende theorie over vluchtelingen te ontwikkelen, zonder dat hierbij onderscheid werd gemaakt tussen landen van herkomst en de directe aanleiding van de vlucht. 6 De theorieën richten zich op vrijwillige en gedwongen ballingschap en analyseren voornamelijk de reactie van de balling op zijn vlucht en het integratieproces in het gastland. Binnen deze theorieën wordt een onderscheid gemaakt tussen (economische) migranten en vluchtelingen. De eerste categorie wordt er nadrukkelijk uitgefilterd, omdat deze groep de situatie op andere wijze ervaart. Zij hebben ten slotte onder minder dwingende omstandigheden het land verlaten en hebben zelf bepaald waar zij naartoe geëmigreerd zijn. 5 L. Malkki, Refugees and exile: from Refugee Studies to the national order of things, Annual review of anthropology vol. 24 (z.p. 1995) Malkki, Refugees and exile (1995) 50. 9

14 Ik onderscheid twee soorten ballingschapstheorieën. De eerste soort is procesmatig en geeft verschillende fasen aan die de balling doormaakt vanaf het moment van de vlucht. Het gaat hierbij veelal om een integratieproces. De tweede soort richt zich minder op processen van ontwikkeling en integratie maar benadrukt vooral de gevolgen van ballingschap voor de vluchteling Theorievorming met betrekking tot het integratieproces Een voorbeeld van een algemene theorie gericht op het integratieproces, is de theorie van de sociale wetenschapper Barry Stein. Stein onderscheidt vier fasen die de vluchteling doorloopt vanaf het moment dat hij gearriveerd is in het gastland. 7 In de eerste fase, ofwel de beginperiode in het gastland, wordt de vluchteling geconfronteerd met wat hij verloren heeft. In het vaderland heeft de vluchteling een sociale status opgebouwd, maar door de komst naar het nieuwe land heeft hij deze verloren en moet hij weer van onderaf beginnen. Tevens wordt de vluchteling geconfronteerd met het verlies van zijn cultuur, identiteit en gewoonten. Volgens Stein leiden nostalgie, depressie, bezorgdheid, schuldgevoel, woede en frustratie ertoe dat de vluchteling de drang krijgt om huiswaarts te keren, ongeacht de consequenties. De tweede fase, die ongeveer twee jaar duurt, staat in het teken van het herstel van hetgeen de vluchteling verloren heeft. Hij heeft de behoefte om zijn leven opnieuw op te bouwen, en de situatie waarin hij verkeert, wordt gedeeltelijk verbeterd omdat hij steeds meer vertrouwd is geraakt met de gebruiken van het gastland, zoals het spreken van de taal. De afstand tussen de vluchteling en het gastland wordt almaar kleiner. Tevens stelt Stein dat de vluchteling in deze fase in staat is zijn oude kwaliteiten, die waarover hij beschikte in het vaderland, op te pakken. Dit heeft tot gevolg dat de vluchteling van werk zal veranderen of een nieuwe opleiding zal gaan volgen. Naast deze positieve facetten merkt Stein ook een aantal negatieve op die de opbouw van het leven kunnen vertragen. Zo bestaat het risico dat de vluchteling minder goed zal functioneren omdat hij op mentaal gebied nog allerlei problemen ondervindt als 7 B. Stein, The refugee experience: Defining the parameters of a field of study, International Migration Review vol. 15 no. 1-2 (z.p. 1981)

15 gevolg van zijn vlucht. Tevens spreekt Stein over toenemende problemen op familiair vlak, maar waarom deze specifiek zijn voor deze periode maakt hij niet duidelijk. Na vier à vijf jaar heeft de vluchteling het grootste deel van de integratie voltooid. In deze en de hierop volgende fase zullen minder veranderingen optreden. De vluchteling is ouder en in veel gevallen liggen de verwachtingen nu bij de volgende generatie. Daarom neemt de vluchteling afstand van de veranderingen in zijn leven. Volgens mij is dit echter afhankelijk van de leeftijd waarop de vluchteling zijn vaderland heeft verlaten. Jonge vluchtelingen zullen in deze fase de verwachtingen niet kunnen doorschuiven naar een volgende generatie. Tevens vraag ik mij af of voor alle vluchtelingen geldt dat zij afstand kunnen nemen van de veranderingen in hun leven. Volgens mij gaat dit gepaard met het accepteren van de vlucht en dit acceptatieproces zal niet voor iedereen in hetzelfde tempo verlopen. De vierde fase breekt na ongeveer tien jaar aan. De vluchteling heeft een zekere stabiliteit bereikt en zal niet veel meer veranderen. Het herstel van de verloren status wordt verder ontwikkeld, maar in een langzamer tempo dan voorheen. Een andere, recentere theorie die ook betrekking heeft op het aanpassingsproces, maar ook het moment van de vlucht in de fasering opneemt, is die van Marlie Hollands, verbonden aan de Universiteit van Amsterdam. Hollands gaat uit van drie fasen. De eerste fase kenmerkt zich door het breken met het oude huis met de vlucht als opluchting; de tweede fase staat in het teken van het gevoel van leegte, desoriëntatie, het gebrek aan houvast en het gevoel dat de vluchteling er alleen voor staat; in de derde fase hervindt de vluchteling zijn zelfvertrouwen, waarbij het gevoel van leegte vervaagt. 8 Deze drie fasen kunnen omschreven worden als, respectievelijk, de fase van het vertrek, de fase van de vervreemding en de fase van het vinden van een plaats binnen de nieuwe samenleving. De fasering bij de theorie van Hollands gaat van start op het moment van het vertrek uit het vaderland; bij Steins theorie start het proces pas op het moment van aankomst in het gastland. Toch vertonen de theorieën grote overeenkomsten. Ze gaan er beide van uit dat aan het eind van het integratieproces de vluchteling een plek heeft verworven binnen de nieuwe samenleving en zich hier, na een periode van desoriëntatie, 8 R. Agterberg, Heimwee naar een land dat niet meer bestaat in: R. Buikema en M. Meijer eds., Kunsten in beweging Cultuur en migratie in Nederland (Den Haag 2004)

16 als zodanig ook thuis is gaan voelen. De tweede en derde fase van Hollands zijn in overeenstemming met met de drie fasen van Stein. Hoewel het er op lijkt dat een algemene theorie inzake ballingschap mogelijk is, is dit niet onomstreden. De cultureel antropologe Liisa Malkki is van mening dat veralgemenisering leidt tot de suggestie van een vluchtelingencultuur en een vluchtelingenidentiteit, waarbij het idee ontstaat dat alle vluchtelingen in een gelijke situatie verkeren. 9 Naar mijn mening verkeren de vluchtelingen inderdaad in een vergelijkbare situatie; ze zijn allen vrijwillige of gedwongen ballingen. Zoals eerder vermeld hebben de meeste theorieën betrekking op vluchtelingen, dus mensen die gedwongen hun land moesten verlaten, op economische migranten hebben zij geen betrekking. Natuurlijk bestaan er ervarings- en emotionele verschillen tussen vluchtelingen die vanwege een oorlog hun land hebben moeten verlaten en ballingen, maar theorieën die kijken naar het proces van integratie, zijn mijns inziens van toepassing op beide categorieën vluchtelingen, aangezien ze beide in een nieuwe cultuur terecht zijn gekomen en hun band met de oude cultuur verscheurd is. Voor de balling die het land uitgezet is vanwege zijn politieke overtuiging, is de band met de oorspronkelijke cultuur wellicht in het vaderland al aangetast, omdat hij daar door de regering - en eventueel door zijn landgenoten - als vreemdeling werd beschouwd. Omdat de balling in een vroeger stadium dan de vluchteling afstand heeft genomen van zijn cultuur, zou dit kunnen betekenen dat hij in het beginstadium minder moeite heeft om te gaan met de cultuur van het gastland. Toch moet hij zich in de nieuwe cultuur zien te handhaven, net als de vluchteling van wie de banden met de cultuur plotsklaps verscheurd zijn. Over een fasering in jaren, zoals Stein die hanteert, valt in dit geval inderdaad te twisten, aangezien de ene vluchteling meer tijd nodig heeft de situatie te verwerken dan de andere en de verwerving van een plek in de nieuwe cultuur hiervan afhankelijk is. Ook is het opleidingsniveau van de vluchteling van invloed op de plaatsverwerving binnen de nieuwe samenleving. 9 Malkki, Refugees and exile (1995)

17 Tevens vindt Malkki de theorieën te eenzijdig, omdat niet wordt stilgestaan bij het land van herkomst. 10 Ik begrijp haar standpunt, aangezien iedere cultuur anders is en de herkomst van het land gepaard gaat met de reden voor de vlucht. Hierbij merk ik op dat er in dit geval ook onderscheid gemaakt kan worden tussen de verschillende gastlanden waar naartoe gevlucht wordt, aangezien de gastvrijheid van het land en de mate waarin het gastland op cultureel gebied verschilt met het land van herkomst bijdragen aan de mate en het tempo waarin de vluchteling zich aanpast aan de nieuwe cultuur. Maar uitgaande van het feit dat de theorieën gebaseerd zijn op een cultureel verschil tussen beide landen waardoor de vluchteling zich in het gastland in eerste instantie vervreemd zal voelen, zijn veralgemeniserende theorieën naar mijn mening toepasbaar op alle vluchtelingen, ongeacht het land waar zij vandaan komen. Want voor iedere vluchteling geldt dat hij zich in het nieuwe land enigszins moet aanpassen wil hij goed functioneren en zijn leven weer opbouwen. Niet voor alle vluchtelingen verloopt dit proces in een gelijk tempo, maar ze maken allemaal dezelfde fasen door, waarbij ze zich eerst vervreemd voelen, omdat ze zich in een nieuwe cultuur bevinden en de banden met de oude cultuur grotendeels afgebroken zijn. In een later stadium is er sprake van aanpassing en gewenning aan de nieuwe cultuur, waardoor er een zekere stabiliteit ontstaat en er een positie binnen de nieuwe samenleving verworven wordt. De mate waarin dit gebeurt, is vanzelfsprekend per persoon verschillend en afhankelijk van de situatie. Uitgaande van de niet-westerling die naar een westers land vlucht, betekent dit dat het proces van aanpassing en gewenning trager verloopt voor de vluchteling die in mindere mate bekend is met de westerse cultuur. Maar in sommige niet-westerse landen heeft de westerse cultuur een grote invloed gehad. Er kan verondersteld worden dat de inwoners van deze landen, wanneer zij naar een westers land vertrekken, zij eerder vertrouwd zijn met de cultuur van dit gastland en hierdoor sneller integreren. Zo is de Iraanse cultuur geruime tijd beïnvloed door het Westen. Tijdens het regime van sjah Pahlavi werd de verwestersing zelfs aangemoedigd. Als gevolg van de Islamitische Revolutie vond echter een omwenteling plaats. Toch kan verondersteld worden dat Iraniërs, opgegroeid ten tijde van het regime van de sjah, redelijk bekend zijn met de westerse cultuur en daarom sneller integreren binnen een westers gastland. 10 Malkki, Refugees and exile (1995)

18 Gevolgen van ballingschap Naast de theorieën waarbij uitgegaan wordt van een fasering, zijn er ook theorieën gevormd die betrekking hebben op de verschillende gevolgen van ballingschap, zonder dat deze in een bepaalde periode ingedeeld worden. Ook hier wordt geen onderscheid gemaakt naar land van herkomst, waardoor er in principe sprake is van een algemene theorie. Wel wordt het verschil tussen ballingen, vluchtelingen, migranten en uitgewekenen aangegeven, hoewel de scheidslijnen tussen ballingen en vluchtelingen vaag zijn. De theorieën hebben alle betrekking op het verlies van de oorspronkelijke cultuur, het thuis en de identiteit van de balling. Hiernaast staat de positie van de balling als vreemdeling binnen de nieuwe samenleving centraal. Ik behandel achtereenvolgens de begrippen thuis, vreemdeling en identiteit. Ten slotte bespreek ik enkele gevolgen van ballingschap die als positief worden ervaren Thuis: het verlies van een thuis en de creatie van een nieuwe wereld In de theorievorming over ballingschap wordt vaak het verlies van thuis aangehaald en wat dit voor de balling betekent. Zo omschreef cultuurwetenschapper Edward Said ballingschap als de onherstelbare kloof tussen de mens en zijn geboorteplek, tussen een persoon en zijn ware thuis. Het gaat gepaard met een hopeloos verlies, dat altijd de prestaties van de balling zal blijven overschaduwen. 11 Hij stelde dat het leven van een balling bestaat uit het compenseren van dit verlies door het creëren van een nieuwe wereld waarover geheerst kan worden. Maar de nieuwe wereld van de balling was volgens Said onnatuurlijk en fictief. Hij sprak in dit geval van een transcendentale thuisloosheid. 12 Tevens stelde Said dat ballingen altijd geconfronteerd blijven met hun geboorteplek. De oude wereld blijft onbereikbaar voor de balling, terwijl hij nooit volledig aanwezig kan zijn in zijn nieuwe wereld E. Said, Reflections on exile in: Idem, Reflections on exile and other essays (Cambridge 2001) Said, Reflections on exile (2001) E. Said, Intellectual exile: expatriates and marginals in: M. Bayoumi en A. Rubin eds., The Edward Said Reader (New York 2000)

19 Een soortgelijke theorie ontwikkelde de Nigeriaanse schrijver in ballingschap, Wole Soyinka. Hij bespreekt in zijn artikel Exile de zoektocht naar een thuis en geeft hierbij een meer filosofische kijk op ballingschap. Soyinka vraagt zich af wanneer en waar ballingschap is. Hij benadrukt dat het onduidelijk is wanneer het moment van ballingschap aanbreekt, omdat het voor de vluchteling vaak moeilijk te accepteren is dat hij in ballingschap verkeert. Ook de plek waar ballingschap is, is voor de balling lastig te bepalen. De balling kent geen thuis meer; zowel de nieuwe als de oude wereld is onbereikbaar. Volgens Soyinka is de balling op zoek naar een wereld die eigen gemaakt kan worden, maar zal hij deze gevoelsmatig nooit echt bereiken. 14 Zowel Said als Soyinka stellen dat de balling zijn ware thuis heeft verloren door zijn vlucht en dat hij zich hierdoor nooit volledig thuis zal kunnen voelen in zijn nieuwe wereld. Zoals gesteld, gaan de integratietheorieën van Stein en Hollands er wel vanuit dat de balling na verloop van tijd de nieuwe omgeving als thuis ervaart. Malkki is van mening dat het thuis in het vaderland van de balling helemaal niet zo ideaal is als de bovenstaande theorieën doen veronderstellen. Zij merkt op dat telkens weer het idee bestaat dat de balling, ontworteld en verwijderd uit zijn nationale gemeenschap, automatisch zijn identiteit, tradities en cultuur verliest. Zij denkt echter dat migraties juist op het moment plaatsvinden wanneer een gemeenschap vreemd en bedreigend is geworden door bijvoorbeeld oorlog, uitroeiing, politieke terreur en andere vormen van geweld en onzekerheid. Ook heeft Malkki het idee dat het gastland vreemd gemaakt wordt door te stellen dat de balling zich nooit volledig thuis kan voelen in de nieuwe wereld. Dit vreemd maken van het gastland leidt volgens Malkki tot de veronderstelling dat het vaderland een normale en ideale omgeving is voor wie dan ook, dat het de plek is waar iemand thuishoort, in vrede leeft en een onproblematische cultuur en identiteit heeft, terwijl dit juist niet het geval is. Als thuis de plek is waar iemand zich het meest veilig en ontspannen voelt, dan is het onmogelijk dat de terugkeer naar de plaats vanwaar iemand gevlucht is, gelijkgesteld wordt met naar huis gaan W. Soyinka, Exile in: E. van der Plas ed., Creating spaces of freedom. Culture in defiance (Den Haag 2002) Malkki, Refugees and exile (1995)

20 Malkki wijst hier op een belangrijke kwestie. Het lijkt inderdaad vreemd om een plek waar iemand vervolgd wordt of waar iemands leven niet zeker is thuis te noemen. Maar in veel gevallen laten ballingen hun familie, vrienden en al hun bezittingen achter, die geïdentificeerd worden met thuis. De balling verlaat in dit opzicht zijn thuis, hoewel het vaderland vaak niet meer dient als de plek waar de balling zich thuis voelt. Het begrip thuis is in dit geval dubbelzijdig. Enerzijds is thuis de plek die geïdentificeerd wordt met familie en vrienden; het thuis biedt vertrouwen. Anderzijds is thuis de plek waar de balling vervolgd wordt en zijn leven niet zeker is; het thuis leidt tot wantrouwen. Iemand die uit zijn eigen cultuur verbannen wordt, omdat hij er een andere mening op na houdt dan de heersende, wordt als buitenstaander behandeld en raakt als het ware vervreemd van zijn land, zijn thuis. Dit houdt overigens niet in dat het land waar naartoe gevlucht is, niet als vreemd en onbekend ervaren wordt. Ik denk dat het gastland voor de balling vreemd en anders is omdat hij zich in een nieuwe cultuur bevindt waar hij (nog) niet thuis is, ongeacht of de balling zich thuis voelde in zijn vaderland of niet. Hij kent de cultuur met de bijbehorende tradities van het gastland niet en moet nog acclimatiseren. Dit betekent niet dat het vreemd maken van het gastland automatisch leidt tot de idealisering van het vaderland. De balling heeft zijn ware thuis verloren door de vlucht of door de oorzaken die hieraan vooraf gegaan zijn. Volgens Said en Soyinka zal hij zich hierdoor nooit thuis kunnen voelen in zijn nieuwe wereld. Dit is echter de vraag. Wanneer een balling geacclimatiseerd raakt, kan het zijn dat hij zich steeds meer op zijn plek voelt in zijn nieuwe wereld en deze, zoals zijn geboorteland, als thuis ervaart. In dit geval verandert de balling stukje bij beetje in een kosmopoliet De vreemdeling: de balling en het gastland zijn beide vreemd Aan het begin van zijn verblijf wordt de vluchteling vaak door het gastland als ongewenste vreemdeling ervaren, omdat het niet vertrouwd is met de cultuur van de balling. Maar andersom geldt ook dat de balling het gastland als vreemd ervaart, omdat hij op zijn beurt niet vertrouwd is met de cultuur van het gastland. Dit kan bij beide partijen tot onbegrip en verwarring leiden. 16

21 raakt. 18 Om deze isolatie tegen te gaan moet, volgens Dessewffy, de balling als een De balling als vreemdeling gezien vanuit het perspectief van het gastland Said was van mening dat de balling altijd een buitenstaander blijft die een verschil blijft voelen, hoe goed hij ook presteert in de nieuwe wereld. 16 Het maakt volgens zijn theorie dus niet uit hoe lang een balling zich in het nieuwe land bevindt, hij zal altijd een vreemdeling blijven. De socioloog Tibor Dessewffy denkt daar anders over. Hij is van mening dat het anders zijn van de balling verdwijnt op het moment dat hij geïntegreerd is in de nieuwe maatschappij. Omdat de balling in het gastland blijft en niet vertrekt zoals een toerist, is het van belang dat zijn aanwezigheid niet genegeerd wordt en hij deel uitmaakt van de maatschappij. Zolang de nieuwkomer gezien wordt als een vreemdeling kan hij niet natuurlijk en volledig integreren binnen de gemeenschap, waardoor hij geen volwaardig lid van de staat wordt. 17 Dessewffy vraagt zich af waarom een vreemdeling voor zoveel opwinding zorgt binnen een nieuwe maatschappij. Een verklaring die hij hiervoor geeft is dat met behulp van de vreemdeling de moderne mens zichzelf kan herontdekken. De nieuwsgierigheid die ervaren wordt ten opzichte van het exotisme van de vreemdeling verandert in een verbazing over de eigen persoonlijkheid. De vreemdeling zegt iets over het zelf. Dessewffy is van mening dat met de komst van de vreemdeling het onproblematische bestaan van het gastland onvermijdelijk verstoord wordt; de balling confronteert het land met problemen waar het niet vertrouwd mee is. Hierdoor ontstaat een angst, die het gevaar met zich meebrengt dat de balling verstoten wordt en geïsoleerd gelijkwaardig persoon binnen de maatschappij bekeken worden en niet als nieuwkomer of lid van een minderheid die de meerderheid confronteert. Om dit te bereiken is het nodig om culturele identiteiten minder te benadrukken en om voorbij te gaan aan bepaalde rolpatronen. Dessewffy stelt dat dan pas de vreemdeling gelijkgesteld kan 16 Said, Reflections on exile (2001) T. Dessewffy, Strangerhood without boundaries: an essay in the sociology of knowledge, Poetics today vol. 17, no. 4 (z.p. 1996) Dessewffy, Strangerhood without boundaries (1996)

22 worden aan de inwoners van het gastland. Iedereen is tenslotte anders, wat ertoe leidt dat de balling niet meer als vreemdeling benaderd hoeft te worden Het gastland als vreemd gezien vanuit het perspectief van de balling Vanuit het gezichtspunt van de balling gezien, is niet hij degene die vreemd is, maar zijn de inwoners van het gastland dat juist. Volgens Dessewffy bestaat pas na de nodige interactie het besef bij de balling dat hij en zijn voormalige wereld ongebruikelijk zijn voor de nieuwe wereld. De balling bevindt zich in een andere wereld, waar hij opnieuw moet leren. Dessewffy stelt dat dit nieuwe leren gepaard gaat met een persoonlijke crisis. Verwarring treedt op, maar toch is het voor de balling onmogelijk om afstand te nemen van het gastland. Gedurende het leerproces raakt de balling vertrouwd met het voor hem nieuwe systeem van regels, waardoor de helderheid en uniciteit van zijn voormalige cultuur vervagen. Hierdoor ervaart de balling dat er meerdere culturen naast elkaar bestaan, die alle gelijkwaardig zijn. Oftewel, geen enkele cultuur gaat uit van dé waarheid ; er zijn meerdere mogelijkheden en waarheden. 20 Hoewel hij deze gelijkwaardigheid van culturen beseft, krijgt de balling te maken met lastig te overbruggen tegenstellingen waardoor hij zich moeilijk kan aanpassen. Hij staat voor een dilemma. Wanneer zijn cultuur afwijkt van de heersende normen in het gastland, zal hij gestigmatiseerd blijven als vreemdeling; wil hij de andere culturele normen verwerven, zal hij zijn eigen aard verliezen. Tevens heeft het gastland een eigen geschiedenis. Deze is toegankelijk voor de balling, maar kan hij zich nooit eigen maken, zoals de geschiedenis van zijn vaderland. Hij blijft voor altijd afgesloten van gebeurtenissen uit het verleden van het gastland. Wel maakt hij deel uit van de nieuwe geschiedenis, aangezien hij betrokken is bij het heden en de toekomst van de staat. Dessewffy spreekt in dit geval van de man zonder geschiedenis. 21 Dit wil zeggen, de balling is een persoon zonder geschiedenis die hij kan delen met zijn huidige landgenoten. De balling heeft een verleden dat voor het gastland onbekend, bijzonder en onbereikbaar is. Hij kan het dan ook niet delen. In zijn nieuwe 19 Dessewffy, Strangerhood without boundaries (1996) Dessewffy, Strangerhood without boundaries (1996) Dessewffy, Strangerhood without boundaries (1996)

23 wereld is de balling als het ware afgesneden van zijn verleden en dat heeft gevolgen voor zijn identiteitsbesef De identiteit: het verlies en het herstel van de identiteit Door de plotselinge vlucht worden ballingen afgesneden van hun wortels, hun land en hun verleden. De behoefte ontstaat het gebroken leven te herstellen. Een belangrijk element dat hiermee gepaard gaat, is het herstellen van de eigen culturele identiteit. De Engelse socioloog Stuart Hall onderscheidt twee vormen van culturele identiteit. De eerste vorm kan begrepen worden als een collectieve, gedeelde geschiedenis van mensen binnen een etnische groep. Hoewel ieder persoon deze geschiedenis op een andere manier interpreteert, kan deze vorm van identiteit beschouwd worden als vast en stabiel. De geschiedenis ligt in wezen vast en kan niet meer veranderd worden. Bij deze vorm van culturele identiteit gaat het om de eenheid van één groep, waaraan de onderlinge verschillen van de leden ondergeschikt zijn. 22 Het is als het ware een groepsidentiteit die het zijn benadrukt; het gaat om wie je bent en waar je vandaan komt. De tweede vorm van culturele identiteit is gerelateerd aan de eerste vorm, maar is dynamisch en aan veranderingen onderhevig. Het gaat om worden en de creatie van een eigen persoonlijkheid, waarbij de verschillen tussen de groepsleden onderling worden benadrukt. 23 Deze vorm van culturele identiteit is een persoonlijke identiteit binnen de groepsidentiteit. Een groep personen kent overeenkomsten die de groepsidentiteit bepalen en zij kent verschillen die de persoonlijke identiteit van de leden kenmerken. Volgens Said kampen veel ballingen met een overdreven gevoel van groepssolidariteit en kennen zij een vijandigheid ten opzichte van buitenstaanders. Hoewel ballingen buiten een natie vallen, maakte Said in dit geval een koppeling naar nationalisme, waarbinnen de verdediging van plaats, groep en erfgoed centraal staat. Ballingen proberen op deze manier, bij wijze van zelfverdediging, binnen de nieuwe omgeving een eigen culturele identiteit te vormen. 24 Aan deze veranderlijke, persoonlijke 22 S. Hall, Cultural identity and diaspora in: J. Evans Braziel en A. Mannur eds., Theorizing diaspora (Oxford 2003) Hall, Cultural identity and diaspora (2003) Said, Reflections on exile (2001)

24 identiteit ligt de groepsidentiteit van de ballingen ten grondslag. De oorspronkelijke groepsidentiteit is echter onherstelbaar, aangezien de ballingen in diaspora leven en hun band met het zijn verbroken is. De vraag is echter of alle vluchtelingen behoefte hebben zich te identificeren met het vaderland. Zoals gezegd, worden sommige vluchteling als vreemdeling gezien in hun vaderland. Kunnen zij zich dan nog wel identificeren met hun geboorteland? Egon Kunz, verbonden aan de Australian National University te Canberra, was gespecialiseerd op het gebied van refugee studies. Hij stelde een identificatietheorie op, die betrekking heeft op de mate waarin vluchtelingen de behoefte hebben zich te identificeren met hun vaderland. Hij onderscheidde hierbij drie categorieën Majority-identified refugee : deze categorie heeft betrekking op de vluchteling die ervan overtuigd is dat zijn oppositie ten opzichte van de gebeurtenissen in zijn vaderland gedeeld wordt door de meerderheid van zijn landgenoten. De vluchteling identificeert zich op enthousiaste manier met zijn natie, maar niet met de regering. 2. Events-alienated refugee : de vluchteling is vervreemd geraakt door bepaalde gebeurtenissen in zijn land. Zijn positie als vreemdeling was onzichtbaar, maar is aan het licht gekomen door bepaalde omstandigheden. De vluchteling heeft een ambivalente houding ten opzichte van zijn landgenoten. Hij heeft de oorspronkelijke wens zich te identificeren met de natie, maar beseft dat hij afgewezen wordt door de natie of een deel van de inwoners hiervan. Deze dubbelzijdige houding is het gevolg van discriminatie in het verleden of van een gebeurtenis waardoor hij direct moest vluchten. Deze groep vluchtelingen bestaat veelal uit religieuze of etnische minderheden. Als voorbeeld noemde Kunz Duitse Joden, die geworteld waren in de Duitse cultuur, maar door de Holocaust als vreemd werden gezien en werden verstoten. De vluchteling in deze categorie weet dat hij onomkeerbaar vervreemd is van zijn voormalige landgenoten, en zelden heeft hij de wens terug te keren. 25 E. Kunz, Exile and resettlement: Refugee theory, International migration review vol. 15 no. 1-2 (z.p. 1981)

25 3. Self-alienated refugee : de vluchteling heeft geen behoefte zich te identificeren met het vaderland. Dit kan uiteenlopende redenen hebben. Hij kan zich binden met enkele aspecten van het thuisland, maar heeft een andere ideologische overtuiging. Hierdoor is hij vervreemd van zijn vaderland, waardoor hij besloten heeft te vertrekken. In het gastland hoopt de vluchteling meer ruimte te hebben om zijn eigen leven te leiden en om eventueel zijn ideologie uit te dragen. De eerste categorie heeft betrekking op vluchtelingen als gevolg van een oorlog of revolutie en op ballingen. De tweede categorie is alleen van toepassing op ballingen, aangezien de vluchteling vervolgd wordt omdat hij een buitenstaander is. In de derde categorie is de vluchteling ook een buitenstaander, maar in dit geval gaat het om vrijwillige ballingschap. In Kunz identificatietheorie loopt de mate van identificatiedrang respectievelijk van hoog naar laag. Bij de eerste categorie stelde Kunz dat de wens van de vluchteling om zich te identificeren zeer groot is. Dit wordt veroorzaakt door het verwantschapsgevoel met de meerderheid van zijn voormalige landgenoten. De groepsidentiteit staat hierbij centraal. De tweede categorie vluchtelingen had volgens Kunz een ambivalente houding ten opzichte van zijn vaderland. Ik denk echter dat in sommige gevallen ook in deze fase de vluchteling totaal geen behoefte heeft zich te identificeren met het vaderland, aangezien hij verstoten is en, zoals Kunz vermeldde, hij zelden de wens heeft om terug te keren naar zijn vaderland. Bij de derde categorie stelde Kunz dat de vluchteling geen behoefte heeft zich te identificeren, omdat hij vervreemd is geraakt van zijn vaderland. De vraag is echter of de vluchteling zich in een ander land niet vervreemd zal voelen. Er kan gesteld worden dat de mate waarin de vluchteling zich kan en wil identificeren met het vaderland afhankelijk is van de omstandigheden waaronder hij gevlucht is. Dit sluit echter niet uit dat de vluchteling, eenmaal aangekomen in het gastland, niet te kampen krijgt met een zogenaamde identiteitscrisis. De vluchteling bevindt zich in een voor hem vreemde cultuur, waar hij (weer) een buitenstaander is, en moet hoe dan ook verwerken dat hij niet langer in zijn eigen land kan blijven. Dit kan tot 21

26 de nodige verwarring leiden, waardoor de vluchteling het gevoel kan hebben dat hij zijn identiteit kwijt is. Om dit te verhelpen moet hij in het nieuwe land acclimatiseren, zodat hij zijn culturele identiteit kan herstellen. Dit geldt voor de persoonlijke identiteit, die door de vlucht en de komst naar de nieuwe cultuur veranderd is. De oorspronkelijke groepsidentiteit is, zoals eerder vermeld, onherstelbaar verloren omdat de vluchteling in diaspora leeft De positieve gevolgen van ballingschap Als we naar de theorievorming over ballingschap kijken dan valt op dat naast de negatieve gevolgen ook regelmatig de positieve gevolgen van ballingschap benadrukt worden. Edward Said vroeg zich in Reflections on exile af hoe het kan dat ballingschap zo eenvoudig getransformeerd kan worden in een verrijkende ervaring. Volgens hem kan onze tijd gezien worden als de tijd van de vluchteling en de massamigratie, veroorzaakt door de moderne oorlogvoering, imperialisme en totalitaire regimes. 26 Said gaf dit als een van de verklaringen waarom er zoveel onderzoek naar ballingschap wordt gedaan. Hierbij werd, volgens hem, vooral het profijt van ballingschap uitgelicht. Het wordt vaak gezien als een bevrijding. Said, die ballingschap uiteindelijk zelf ook als een bevrijding zag, benadrukte dat het geen privilege is; de balling kiest er niet voor, het overkomt hem. 27 Dit mag niet vergeten worden. De zogenaamde positieve gevolgen van ballingschap hebben voornamelijk betrekking op de omgang met de voor de balling nieuwe cultuur en hoe hij zich in deze cultuur weet te handhaven. Deze gevolgen gelden op het moment dat de balling vertrouwd is geraakt met zijn nieuwe omgeving, niet meer als vreemdeling wordt gezien en grotendeels zijn culturele identiteit hersteld heeft, aangezien de balling zich dan pas kan handhaven binnen de nieuwe cultuur. De positieve kant van ballingschap wordt vaak gekoppeld aan de ervaringen van kunstenaars of intellectuelen in ballingschap en heeft betrekking op het dubbele perspectief en het kosmopolitische karakter van de balling. Zo is Ine Gevers, medewerkster van de culturele organisatie Stichting Interart, van mening dat mensen die in diaspora leven niet langer gebonden zijn aan één culturele 26 Said, Reflections on exile (2001) Said, Reflections on exile (2001)