Groots symposium, nevels, de moeizame worsteling van Johannes Kepler, de planeet Uranus. No:
|
|
- Clara van der Linden
- 8 jaren geleden
- Aantal bezoeken:
Transcriptie
1 Groots symposium, nevels, de moeizame worsteling van Johannes Kepler, de planeet Uranus No:
2 (advertenties) 2
3 Observator Jaargang: 27 Nummer: 3 Oplage: 800 September 2008 Lay-out en eindredactie: Rijk-Jan Koppejan. De OBSERVATOR is een uitgave van Stichting Volkssterrenwacht Philippus Lansbergen. Mocht u zich willen abonneren op dit blad, dan kan dit door donateur te worden van de volkssterrenwacht. De minimale donatie bedraagt 15,00 euro per jaar. U steunt dan meteen de sterrenwacht. Bij voorbaat hartelijk dank! Colofon: Volkssterrenwacht Philippus Lansbergen, Herengracht 52, 4331 PX Middelburg. Telefoon: Rabobank nr t.n.v. S.V.P.L., Middelburg Geopend voor bezoekers: Iedere vrijdagavond vanaf 19:30 uur. Dit jaar staat in het teken van de uitvinding van de telescoop, nu 400 jaar geleden. Internet: Homepage: en ook: philippus@lansbergen.net Redactie Observator: redactie@mail.lansbergen.net Forum: (voor vragen, antwoorden en discussies) Bij de voorplaat: Opname van de bijna volle maan met de Lange Jan, de hoogste toren van de Middelburgse Abdij, een dag vóór de maansverduistering van 16 augustus jl. (zie ook onze website ). Foto is gemaakt door Jan Koeman. Adressen 3 Van de voorzitter 4 Uniek symposium in Middelburg 6 Nevels 9 De moeizame worsteling van Johannes Kepler 16 De planeet Uranus 21 Waarnemingen van onze medewerkers 28 3
4 Van de voorzitter Door Rijk-Jan Koppejan De vakantie zit er weer op. Hopelijk hebt u er van genoten en heeft u mooi weer gehad. Zelf zat ik voor de zoveelste keer in Groot-Brittannië en daar heb ik in tegenstelling tot al die andere keren verschrikkelijk veel regen gezien. Gelukkig kon ik toch nog genieten van een aantal heldere nachten en kon ik dus ook nog mijn hobby uitoefenen: astro-fotografie. Andere medewerkers maakten ook weer mooie opnames van de sterrenhemel, hetzij thuis, hetzij vanuit een ver (vakantie-) oord. Kijken naar de zon tijdens een Zonnige Zomeravond Foto: Erik te Groen Anderen kwamen juist naar ons, in Zeeland, om hier te genieten van de zon. Deze was niet altijd zichtbaar, maar gelukkig op 1 augustus wel, toen we bijna 100 bezoekers op de sterrenwacht ontvingen om naar de gedeeltelijke zonsverduistering te kijken. We haalden hier de voorpagina van de PZC mee. Prima reclame voor onze boeiende hobby. Met een mobieltje een foto maken van de zon tijdens de eclips van 1 augustus. Foto: Jan Koeman De jaarlijkse Zonnige Zomer-avonden die we speciaal voor toeristen organiseerden, waren ook weer een groot succes. Meer dan duizend bezoekers kwamen bij ons langs om van alles te zien en te horen over de sterrenkunde in het algemeen en over de zon in het bijzonder. Verder natuurlijk ook veel aandacht voor de uitvinding van de telescoop. De gratis toegankelijke open avonden vielen ook dit jaar dus weer bijzonder in de smaak. Ook dat was weer goede reclame voor onze interessante hobby. Deze hobby willen we graag met anderen delen en daarom hebben we een nieuw en ambitieus plan ontwikkeld om bezoekers nóg beter kennis te kunnen laten maken met de praktische sterrenkunde. Het plan is namelijk om in de tuin van de sterrenwacht een educatief observatorium te bouwen, waarin we bezoekers kunnen tonen hoe we met 4
5 moderne technieken de sterrenhemel kunnen bewonderen. Het observatorium moet een heuse koepel krijgen, met daarin een grote telescoop, compleet computergestuurd. Ons deepsky - observatorium in Oostkapelle (waar het lekker donker is) is alleen toegankelijk voor onze medewerkers, maar in het gebouwtje in de tuin aan de Herengracht moeten zo n 20 personen tegelijkertijd kennis kunnen gaan maken met de Logo ontworpen door Erik te Groen nieuwste waarneemtechnieken. Wij merken namelijk dat bezoekers vooral ZELF door een telescoop willen kijken. Nu kan dat natuurlijk al door kleine telescopen, maar een grote telescoop, in een koepel, is natuurlijk helemaal geweldig! Eén van de grootste sterrenwachten van Nederland behoort natuurlijk ook een volwaardig observatorium te hebben die voor het publiek toegankelijk is. We gaan er keihard aan werken om ons exploratorium, zoals we dat gaan noemen, gerealiseerd te krijgen. Hopelijk al in 2009, want dat jaar is door de Verenigde Naties uitgeroepen tot Internationaal Jaar van de Sterrenkunde. Een mooier moment is nauwelijks denkbaar. De eerste ontwerptekeningen zijn gemaakt en we hopen later in het jaar het definitieve plan te kunnen presenteren. Op korte termijn is uiteraard ook het nodige te beleven. Ten eerste natuurlijk de grootse vieringen van 400-jaar telescopie in de laatste week van september en de eerste week van oktober (kijk hiervoor ook op de website: ). Met name het symposium op 4 oktober verdient de aandacht. U kunt op de volgende pagina s het programma lezen en u kunt zich voor deze dag inschrijven via stichting de Koepel in Utrecht. Verder vindt u bij dit nummer een inschrijvingsformulier voor de grote eindmanifestatie van 400-jaar telescopie in de Burgerzaal van het oude stadhuis in Middelburg. De eerste astronaut van Nederlandse bodem, Lodewijk van den Berg, komt speciaal uit de VS over om te spreken, samen met de bekende wetenschapsjournalist Govert Schilling. Het thema is ruimtevaart en de toekomst van het ruimte-onderzoek. Het belooft een boeiende middag te worden, dus schrijf u snel in! De telescoop, verleden, heden en toekomst Op 4 oktober organiseert de Koninklijke Nederlandse Vereniging voor Weer- en Sterrenkunde (KNVWS) in samenwerking met onze sterrenwacht een uniek symposium in de stadsschouwburg van Middelburg. Naast lezingen zijn er ook stands van sterrenwachten en van leveranciers van (astro-) boeken en telescopen. U als donateur krijgt korting als u zich via stichting de Koepel inschrijft. Mis dit voor Middelburg bijzondere evenement niet! 5
6 6
7 Albert van Helden: De telescoop en het nieuwe zonnestelsel, van Galileï tot Huygens De uitvinding van de telescoop, in 1608, heeft een omwenteling teweeg gebracht in ons begrip van het zonnestelsel en het heelal. Voor die tijd bestond het zonnestelsel uit vijf dwaalsterren of planeten, omringd door een sfeer van vaste sterren. In 1700 was bekend dat het zonnestelsel bestond uit zeven planeten en tien manen en dat het zwom in een oneindige ruimte waarin de sterren verspreid waren. Waarnemingen met steeds verbeterde telescopen, een beter begrip van de hemelmechanica, en nieuwe filosofische inzichten hebben gezamenlijk geleid tot het nieuwe concept van het heelal. Harrie Rutten: Kijkers voor kijkers en wat meer. Wanneer amateurtelescoopbouw in Nederland echt is begonnen is moeilijk te zeggen. Zeker is dat in de zestiger jaren van de vorige eeuw het booming was. De geschiedenis van de instrumentele amateurwaarnemer is wat ouder. Reeds aan het begin van de vorige eeuw waren er amateurwaarnemers maar waren instrumenten zeer kostbaar. Die Deze collage toont de vijf dwaalsterren (vlnr. Saturnus, Jupiter, Mars, Venus en Mercurius), de zon en de maan. Zo zag in de oudheid ons zonnestelsel er uit. Dankzij de uitvinding van de telescoop veranderde dit beeld aanzienlijk. Foto s: Rijk-Jan Koppejan kostbaarheid uitte zich in relatief kleine instrumenten. Zo was in de jaren zestig van de vorige eeuw een 10 cm refractor een groot instrument. Nu heeft menig zoeker deze opening. Nieuwe productie technieken en computer gestuurde gereedschapswerktuigen maakten het mogelijk deze prijs te reduceren en maakte ze meer en meer bereikbaar voor de amateur met een kleinere beurs. Sinds China hèt goedkope productieland is, zijn zelfs grote kijkers bereikbaar voor de amateur. Daardoor is de amateur kijkerbouw behoorlijk gekrompen. Dessalniettemin zijn er nog steeds fanatici die zelf instrumenten bouwen. In de voordracht zal daarom zowel het zelfbouwinstrument als het koopinstrument van, voor en door de amateur de revue passeren. Uiteraard ligt het zwaartepunt in Nederland maar volledigheidshalve wordt ook de omgeving in ogenschouw genomen. Vooral zal aandacht besteedt worden aan tot welke prestaties de amateur tegenwoordig in staat is met zijn instrumenten te bereiken. 7
8 Maarten Baez: De optische telescoop voor de toekomst 400 jaar geleden werden de eerste optische telescopen gebouwd en naar de hemel gericht. In de voorbije vier eeuwen en vooral in de laatste decennia, is de optische sterrenkunde op technologisch gebied sterk geëvolueerd. Optische sterrenkundigen beschikken nu over een generatie van 8m-klasse telescopen, die ons toelaten om de verste uithoeken van het heelal te bestuderen. Naast een toename in lichtvergarend vermogen zijn ook de instrumenten en de bijbehorende waarnemingstechnieken enorm verbeterd. Er wordt ondertussen al volop gewerkt aan een nieuwe klasse van telescopen met een spiegeldiameter van de orde 30 tot 50 meter, de zogenaamde Extremely Large Telescopes (ELTs). In deze voordracht zal ik de recente veranderingen in de "professionele" observationele sterrenkunde belichten. Ik zal de nieuwe technieken in de fotometrie en spectroscopie bespreken, alsook de recente verwezenlijkingen in de strijd naar een steeds betere ruimtelijke resolutie. Daarnaast zal ik de verschillende initiatieven voor Extremely Large Telescopes belichten, met speciale aandacht voor het toekomstige Europese monster, de E-ELT. Christoffel Waelkens: Telescopen voor infrarood-sterrenkunde Hetgeen wij (en vóór ons Jansen en Galilei) van de sterrenhemel kunnen zien op aarde, is hetgeen door onze atmosfeer geraakt en dat ons oog kan registreren. Maar dit is slechts een beperkt gedeelte van de elektromagnetische straling die door de hemellichamen wordt uitgestraald. Het is wel een nuttig deel van het spectrum wanneer we naar sterren willen kijken, maar toont ons niets van de koelere gebieden in het heelal, daar waar bij voorbeeld sterren geboren worden en waar ze vergaan. Om het koude heelal (dat trouwens echt 'cool' is) te verkennen, hebben we instrumenten nodig die gevoelig zijn voor infrarode straling. Infrarood-sterrenkunde is een kunst op zich: vermits de omgeving zelf bij die golflengten uitstraalt, is het Spitzer infraroodtelescoop zoals naar de sterren kijken overdag. Ze stelt dus grote eisen aan de telescoop en detectoren (die moeten zeer sterk afgekoeld worden) en wordt het best bedreven vanuit de ruimte. Het is wel de moeite waard, want een grote fractie van de energie van het heelal komt via infrarode straling bij ons terecht. 8
9 Johan Bleeker: Telescopen voor hoge-energie astrofysica Het onderzoek in de hoge energie-astrofysica wordt in belangrijke mate gedaan met behulp van waarnemingen bij ultra-korte golflengte: de röntgen- en gammastraling. Het waarnemen van kosmische licht bij deze golflengten vereist telescopie vanuit de ruimte (de aardse dampkring is voor deze straling ondoorlaatbaar) met nietconventionele afbeeldingstechnieken. In de röntgensterrenkunde wordt gebruik gemaakt van totale reflectie bij scherend invallende straling op een metaaloppervlak, dit leidt onvermijdelijk tot grote brandpuntsafstanden. Deze techniek is o.a. zeer succesvol toegepast in de sinds 1999 operationele röntgenruimtetelescopen XMM-Newton (ESA) en Chandra (NASA). Het principe zal worden toegelicht aan de hand van een nu lopende ontwerpstudie voor een toekomstig röntgen-ruimteobservatorium (XEUS) dat omstreeks 2020 op 1,5 miljoen km van de aarde in de ruimte moet worden geplaatst en bestaat uit twee in formatie vliegende ruimtesondes die tesamen de scherende-invaltelescoop vormen. De wetenschappelijke doelstellingen, zoals onderzoek naar de vorming van de eerste zware zwarte gaten in het heelal, aan de evolutie van heet gas in het kosmische web en het testen van de algemene relativiteitstheorie in het extreem sterke zwaartekrachtveld aan de rand van zwarte gaten, zullen worden toegelicht. Telescopie bij kortgolvige (harde) röntgenstraling kan niet worden uitgevoerd met spiegeltechnieken, hiervoor wordt gebruik gemaakt van gecodeerde schaduwmaskers. Telescopen voor het detecteren van zeer energetische (harde) gammastraling maken gebruik van technieken die oorspronkelijk zijn ontwikkeld voor onderzoek bij grote deeltjesversnellers (o.a. CERN). Het principe is gebaseerd op paarvorming, een interactieproces waarbij een gammastralingsdeeltje (foton) wordt omgezet in een positron-electron deeltjespaar. De meest geavanceerde versie van zo n paarvormingstelescoop wordt dit jaar gelanceerd door NASA als de Gamma-ray Large Area Space Telescope (GLAST), het instrument weegt drie ton en is ontwikkeld in een samenwerking tussen hoge-energiefysici en astrofysici. Het principe en de wetenschappelijke potentie van dit ambitieuze instrument zal kort worden besproken. Het gaat hier om de studie van de meest energetisch processen die in het heelal voorkomen, waaronder deeltjesversnelling in de sterke magneetvelden rond roterende neutronensterren ( pulsars ). Bovendien zal GLAST (zie illustratie) in een niet eerder geopend venster van het electromagnetisch spectrum zoeken naar signalen die mogelijk de samenstelling van de mysterieuze donkere materie in ons melkwegstelsel kunnen onthullen. 9
10 Nevels Door Martin Sinke Zoals bij velen wel bekend zal zijn is onze aarde een planeet die deel uitmaakt van het zonnestelsel. Onze zon vormt het middelpunt van het zonnestelsel. Rond de zon draaien de planeten met hun manen. Zo ook de planeet waar wij op wonen. Veel mensen weten dat de zon een ster is. Ons zonnestelsel, waarvan onze zon dus het middelpunt van uitmaakt maakt op zijn beurt weer deel uit van een sterrenstelsel, de Melkweg genaamd. De Melkweg bestaat uit een grote schijf van enkele honderden miljarden sterren. De diameter van de Melkweg bedraagt ongeveer lichtjaren. Onze zon bevindt zich op ongeveer lichtjaren van het centrum van het Melkwegstelsel. Wat slechts weinig mensen weten is dat er vele miljarden sterrenstelsels zoals ons eigen Melkwegstelsel bestaan. Wanneer op een heldere nacht de sterrenhemel wordt geobserveerd, dan zien we met het blote oog hooguit enkele duizenden sterren. Deze sterren maken onderdeel uit van ons eigen Melkwegstelsel. Deel van de Melkweg. Foto: Koen de Bruine Alle sterren die we kunnen zien behoren bij onze Melkweg. Foto: Jan Koeman Wanneer we een goede verrekijker of telescoop bezitten, dan kunnen we naast deze losse sterren tevens sterrenstelsels of sterrennevels waarnemen. Deze nevels zijn meestal waar te nemen als kleine lichtvlekjes. Ze worden ook wel deepsky-objecten genoemd. Dit licht is afkomstig van de vele miljarden sterren waaruit deze 10
11 sterrennevels bestaan. Onze aarde is dus slechts een nietig stipje in het onmetelijke heelal. In dit artikel wil ik nader ingaan op de beschrijving van sterrennevels. De vraag zal worden beantwoord wat de fysische eigenschappen van sterrennevels zijn. Tevens zullen verschillende typen nevels worden behandeld en zullen van de beschreven typen voorbeelden worden genoemd. Indeling van sterrennevels in hoofdgroepen Sterrennevels zijn ruwweg in 4 hoofdgroepen in te delen. Deze groepen onderscheiden zich door het al dan niet aanwezig zijn van spiraalarmen in de schijf rondom het heldere centrale gebied. Spiraalarmen zijn heldere banden van sterren (gebieden waar zich meer sterren bevinden) die vanuit het centrum in spiraalvorm naar buiten trekken. We kunnen de volgende groepen onderscheiden: Draaikolknevel. Foto: Piet Neels Spiraalstelsels. Deze stelsels beschikken over 2 of meer spiraalarmen die mooi vloeiend vanuit het centrale gebied van het stelsel naar buiten en rondom het stelsel lopen. Spiraalstelsels hebben soms dikke spiraalarmen die weinig roteren rondom de kern van het sterrenstelsel, maar hebben soms ook dunne armen die een hogere rotatiegraad rondom de kern hebben. (zie foto hierboven) Balkspiraalnevels. Deze lijken veel op gewone spiraalstelsels. Het verschil zit hierin dat deze stelsels 2 spiraalarmen bezitten die vanuit het centrum eerst een stuk recht naar buiten lopen en daarna als normale spiraalarmen rondom het stelsel cirkelen. Het rechte stuk vormt dan samen met het centrale gebied een centrale balk. Elliptische stelsels. Deze sterrenstelsels bezitten geen spiraalarmen en zien er uit als grote ronde schijven van sterren, waarbij de hoeveelheid sterren richting het centrum toeneemt. De afplatting van elliptische stelsels varieert nogal. Er bestaan zelfs elliptische sterrenstelsels zonder enige afplatting die er dan als een ronde bol uitzien. Onregelmatige stelsels. Deze sterrenstelsels hebben een onregelmatige vorm. Kleine sterrenstelsels en dwergstelsels hebben vaak zo n onregelmatige vorm. 11
12 M33. Foto: Piet Neels NGC891. Foto: Henk Jongepier In het volgende zal worden ingegaan op de fysische indeling van sterrennevels. Fysische eigenschappen van nevels Emissienevels In ons eigen Melkwegstelsel bevinden zich niet alleen sterren. Tussen de sterren in bevindt zich allerlei materie in de vorm van gas en stof. Op plekken waar zich veel van deze materie bevindt kunnen we dit soms waarnemen. Dit wordt dan een nevel genoemd. De dichtheid van een nevel is erg laag. Het stof en gas in de nevel is meer dan een miljoen keer zo ijl als het beste luchtledige wat geleerden op aarde kunnen maken. We kunnen een nevel zien als het licht uitstraalt of juist licht van achtergelegen sterren tegenhoudt. Nevels die licht uitstralen worden ook wel diffuse nevels genoemd. Er bestaan twee soorten diffuse nevels, namelijk emissienevels en reflectienevels. Emissienevels zenden licht uit doordat ze zódanig door dichtbij staande sterren verhit worden dat ze beginnen te gloeien. Reflectienevels daarentegen zenden licht uit doordat ze licht van dichtbij staande sterren weerkaatsen. Nevels die licht tegenhouden worden ook wel donkere nevels of absorptienevels genoemd. Orionnevel. Foto: Rijk-Jan Koppejan 12
13 Emissienevels zijn nevels bestaande uit gas en stof die verhit worden door dichtbij staande sterren die dusdanig groot is dat de deeltjes in de nevel zelf gaan gloeien. Dit fenomeen is te vergelijken met het gloeien van de gloeidraden in een elektrische kachel. Net als de gloeidraden zal het gas rood licht uitzenden. Emissienevels hebben dan ook een rode kleur. Emissienevels behoren tot de zogenaamde galactische deepsky-objecten. Dat zijn objecten binnen ons eigen Melkwegstelsel. Omdat emissienevels uit gas en stof bestaan komen ze vooral voor in de schijf van de Melkweg waar zich veel gas en stof bevindt. Niet alleen in ons eigen Melkwegstelsel komen emissienevels voor, maar ook in andere sterrenstelsels. Soms zijn ze daar zo helder dat ze al met een vrij grote sterrenkijker te zien zijn. Ze worden dan meestal H II gebieden genoemd omdat ze in hoofdzaak uit waterstof bestaan wat geïoniseerd is. Een mooi voorbeeld van een emissienevel is de Orionnevel (M42) in het sterrenbeeld Orion. (zie foto op vorige bladzijde) Met een verrekijker of een kleine sterrenkijker is deze nevel al te zien. Reflectienevels Reflectienevels zijn nevels die het licht van dichtbij staande sterren weerkaatsen. Deze sterren staan wel op een redelijke afstand. Stonden ze dichterbij, dan zou de nevel sterker verhit worden en gaan gloeien als een emissienevel. Reflectienevels hebben altijd een blauwe kleur. Dit komt omdat gas en stof blauw licht beter reflecteert dan rood licht. Om deze reden is onze lucht overdag ook blauw van kleur door reflecties in onze Pleiaden. Foto: Klaas Jobse Paardenkopnevel. Foto: Piet Neels 13
14 atmosfeer. De blauwe kleur van reflectienevels wordt nog eens versterkt door het feit dat de nevels meestal in de buurt van jonge blauwe sterren staan. Evenals de emissienevels behoren de reflectienevels tot de galactische deepsky-objecten die dus ook in ons eigen Melkwegstelsel voorkomen. Reflectienevels komen ook voor in andere sterrenstelsels, maar deze staan zo ver weg dat ze in een amateurtelescoop niet zichtbaar zijn. Zoals al vermeld stralen reflectienevels blauw licht uit en hebben daardoor een blauwe kleur. Helaas zijn onze ogen niet meer gevoelig voor kleuren als het object heel zwak is. De kleuren van een reflectienevel zijn daardoor dan ook moeilijk of niet te zien. Alleen met een grote sterrenkijker is de kleur te zien in heldere reflectienevels. Een voorbeeld van een reflectienevel is het Zevengesternte of ook wel de Pleiaden genoemd (M45) in het sterrenbeeld Stier. Donkere nevels Donkere nevels zijn nevels die bestaan uit gas en stof en die het licht van achtergelegen sterren tegenhoudt. De nevel zelf is onzichtbaar en straalt geen licht uit, maar kan gezien worden doordat hij afsteekt tegen een heldere achtergrond. Deze achtergrond kan een groep sterren zijn of een andere nevel die wel licht uitzendt. Op zich verschilt een donkere nevel niet zoveel van een emissienevel of een reflectienevel. Het enige verschil is dat er geen sterren in de buurt van een donkere nevel staat om deze op te lichten. Donkere nevels bevinden zich in heldere gebieden met veel sterren of diffuse nevels. Ons eigen Melkwegstelsel is zelf ook een groot en helder gebied. Omdat donkere nevels zeer groot kunnen zijn, kunnen sommige donkere nevels al met het blote oog worden waargenomen. In de zomermaanden is vanaf een donkere plek een stofband te zien in het sterrenbeeld Zwaan. Deze stofband verdeelt dit sterrenstelsel in tweeën. Op meerdere plaatsen wordt ons Melkwegstelsel onderbroken door de aanwezigheid van donkere nevels. Een bekend voorbeeld van een donkere nevel is de Paardenkopnevel in sterrenbeeld Orion die echter zeer moeilijk te zien is omdat de diffuse nevel die gedeeltelijk door de donkere Paardenkopnevel (zie foto op vorige bladzijde) wordt afgedekt, zeer zwak is. Planetaire nevels Een planetaire nevel is een schil van gas rondom een oude hete ster. Deze ster heeft de gasschil een tijd geleden uitgespuugd in een laat stadium van zijn bestaan. De ster staat dan meestal in het midden van de gaswolk en wordt ook wel de centrale ster genoemd. De reden waarom een planetaire nevel licht geeft is precies hetzelfde als bij een emissienevel. De ster die in het centrum van de nevel staat verhit het gas van de nevel dusdanig met zijn straling dat het gas gaat gloeien. De straling van de ster bestaat uit 14
15 röntgenstraling en ultraviolette straling die wij met het blote oog niet kunnen zien. Het gas dat wij zien gloeien bestaat hoofdzakelijk uit waterstof, zuurstof en in mindere mate uit andere gassen. Een planetaire nevel heeft een diameter van gemiddeld 0,2 lichtjaar oftewel astronomische eenheden. De massa van een planetaire nevel ligt tussen 0,05 en 0,20 keer de massa van onze zon. De dichtheid is ongeveer 1000 keer zo groot als die in de ruimte tussen de sterren. Planetaire nevels worden groter omdat ze uitzetten. De snelheid waarmee dat gebeurt ligt meestal tussen de 10 en 50 kilometer per seconde. De Ringnevel. Foto: Rijk-Jan Koppejan naam planetaire nevel is afkomstig van William Herschel die in 1785 deze naam aan dit type nevel gaf. Planetaire nevels lijken in een sterrenkijker een beetje op een schijfje, net als de planeten, maar ze hebben met planeten niets te maken. Omdat een planetaire nevel in korte tijd door een ster wordt uitgespuugt, ziet zo n nevel er vaak uit als een ring rondom de centrale ster. Bekende voorbeelden van planetaire nevels zijn de Ringnevel in sterrenbeeld de Lier Halternevel. Foto: Henk Jongepier (M57) en de Halternevel in sterrenbeeld Vosje. Dit is een grote en heldere nevel. Echter lang niet alle planetaire nevels hebben een ringvorm. Velen hebben een ronde vorm met daarin details van verschillende helderheden. Planetaire nevels komen in verschillende groottes en helderheden voor. Sommige zijn klein en helder. Andere daarentegen zijn wat groter en lichtzwakker. Vooral deze laatste zijn moeilijk zichtbaar omdat ze nauwelijks opvallen tegen de hemelachtergrond. De kleine heldere nevels zijn soms zo helder dat een ervaren waarnemer en kleuren in kan onderscheiden. De kleur is dan meestal lichtgroen of lichtblauw. Om een planetaire nevel goed te bekijken is vaak een hoge vergroting nodig omdat ze anders nauwelijks te onderscheiden zijn van een normale ster. 15
16 Supernova restanten Als een zware ster aan het einde van zijn leven explodeert in een supernova, dan laat hij een schil van gloeiend en snel uitdijend gas achter. Dit wordt ook wel een supernova restant genoemd. De ster verandert dan vaak in een neutronenster, een klein object van ongeveer 10 km in doorsnede dat niet visueel is waar te nemen. De gasschil dijt zeer snel uit, met een snelheid van 1000 tot km/s. Na 200 jaar heeft de gasschil dan een middellijn gekregen van zo n 20 lichtjaar. Doordat het gas erg heet is, zend het straling in allerlei golflengtes uit, waaronder ook zichtbaar licht. Dit blijft enkele tienduizenden jaren het geval, terwijl de gasschil enkele honderden Krabnevel. Foto: Henk Jongepier lichtjaren in diameter is geworden. Tijdens deze lange periode koelt het gas af en wordt de gasschil afgeremd door al het stof in het heelal. Supernova restanten zijn waarschijnlijk een van de belangrijkste bronnen van elementen zwaarder dan helium. De bekendste supernova restant is de Krabnevel (M1) in sterrenbeeld Stier. De Krabnevel is het restant van een supernova explosie die op 4 juli 1054 verscheen en door Chinese sterrenkundigen is waargenomen. De nevel dankt zijn naam aan de 19 e eeuwse astronoom William Parsons. Een andere bekende supernova restant is de Sluiernevel. Slot Dankzij de uitvinding van de telescoop in Middelburg in 1608, is onze kennis van het heelal enorm toegenomen. Vooral ook omdat we met de telescoop objecten kunnen waarnemen die we voorheen niet konden waarnemen. Bovendien weten we nu ook veel meer over de fysische wetmatigheden in het heelal. Toch zal nog veel onderzoek nodig zijn om nog meer te weten te komen over de geheimen van het onmetelijke heelal. Bron: Basiscursus Sterrenkunde van de Sterrenkundige Educatieve werkgroep uit Poperinge (B) 16
17 De moeizame worsteling van Johannes Kepler ( ) Door Dr. Henk Ton Kepler, leerling van de aarde, bestormt de hemel. Zoek geen ladder: het is de aarde zelf die de vlucht maakt J. Seussius, Dresden Johannes Kepler is vooral bekend geworden door de 3 wetten van Kepler, opgesteld in de periode Deze 3 wetten geven een wiskundige beschrijving van de planeetbewegingen om de zon. Ze zijn vooral gebaseerd op de voor die tijd uiterst nauwkeurige meetresultaten van Tycho Brahe. In dit artikel wordt de moeizame zoektocht naar de eerste 2 wetten beschreven. Het merkwaardige hierbij is dat de tweede wet (de zgn. Perkenwet) 4 jaar eerder werd gevonden dan de eerste wet (planeten bewegen langs ellips met zon in brandpunt) Mysterium Cosmographicum In de periode is Johannes Kepler Provinciaal Mathematicus in Graz, de hoofdstad van de Oostenrijkse provincie Steiermark. Hij houdt zich daar ook met sterrenkunde bezig en publiceert de Mysterium Cosmographicum. Kepler ( ) Retrogradebeweging van Mars Hij gaat daarbij uit van het model van Copernicus met de zon als middelpunt van het zonnestelsel. Dit model is volgens hem superieur vanwege twee redenen: - Kan retrograde beweging van planeten verklaren (tijdelijk schijnbare beweging in tegengestelde richting) - Is niet alleen wiskundige, maar ook fysische en kosmografische beschrijving Kepler maakt aldus de overgang van een positie astronomie naar werkelijke astrofysica: hij vraagt naar de oorzaken van de hemelbeweging. En hij stelt dat de beweging van de planeten wordt veroorzaakt door de aantrekkende kracht van de zon, die volgens hem met 1/r afneemt (r = afstand). 17
18 In die periode stelt Kepler zich drie vragen: 1. Waarom is er precies dit aantal planeten? (Op dat moment 6) 2. Waarom bevinden deze zich op de gegeven afstanden van de zon? 3. Waarom verplaatsen ze zich met de gegeven snelheden? De Mysterium Cosmographicum is gebaseerd op de vijf verschillende regelmatige veelvlakken, die er bestaan (de zgn. platonische veelvlakken). Kepler veronderstelt dat elke planeetbaan in een bolvormig oppervlak rond de zon past, dat inwendig aan een van de regelmatige veelvlakken raakt en uitwendig aan het volgende regelmatige veelvlak. De volgorde is aldus: 1. Mercurius Octaëder (8 driehoeken) 2. Venus Icosaëder (20 driehoeken) 3. Aarde Dodecaëder (12 vijfhoeken) 4. Mars Tetraëder (4 driehoeken) 5. Jupiter Kubus (6 vierkanten) 6. Saturnus Om tot een redelijke overeenstemming met de waarnemingen te komen moeten de bollen een zekere dikte hebben en staat de zon niet helemaal in het midden. Veelvlakken Kepler publiceert zijn bevindingen in 1597 in de Mysterium Cosmographicum. Exemplaren worden toegezonden aan belangrijke tijdgenoten als Galileo Galilei en Tycho Brahe. Galilei is enthousiast en schrijft in augustus 1597 aan Kepler: Ik ben al jaren een aanhanger van de theorie van Copernicus. Ik heb de vele redenen die mij ertoe brengen om deze theorie te prefereren op schrift gesteld, evenals de weerlegging van de argumenten tegen de theorie. Maar ik heb er nog niets over durven publiceren. Ik zou zeker de moed kunnen opbrengen om mijn mening openbaar te maken als er meer mensen zoals u zouden zijn. Omdat dit echter niet het geval is zal ik toch vermijden om positie in te nemen. Kepler en Tycho Brahe Als gevolg van problemen tussen lutheranen en katholieken moet Kepler begin 1600 Graz verlaten. Hij wordt dan assistent van de beroemde Deense sterrenkundige Tycho Brahe, die op dat moment (vanaf 1599) hofastronoom van keizer Rudolf II in Praag is. 18
19 Tycho Brahe heeft in de loop van de tijd een groot aantal zeer nauwkeurige metingen van de planeetbewegingen verzameld. Kepler krijgt de opdracht de retrograde beweging van Mars te bestuderen, waarbij Tycho er van uit gaat dat Kepler zijn model zal gebruiken (een compromis tussen de modellen van Ptolemaeus en Copernicus). Monument in Praag Astronomia Nova 1609 Tycho Brahe sterft onverwacht in oktober 1601 t.g.v. de complicaties van een uitgebreid en overdadig diner. Kepler volgt hem dan op als keizerlijk astronoom en krijgt de beschikking over alle meetgegevens van Tycho. Hij gaat hiermee aan de slag, ontdekt dat het model met de veelvlakken uit de Mysterium Cosmographicum niet voldoet en formuleert als alternatief in de daarop volgende jaren de zgn. eerste twee wetten van Kepler (de tweede wet in 1602, de eerste wet in 1606; het geheel wordt gepubliceerd in de Astronomia Nova in 1609) De eerste en tweede wet van Kepler Kepler denkt aanvankelijk dat hij met behulp van de gegevens van Tycho in een aantal weken een goed model voor de planeetbewegingen zal kunnen formuleren. In werkelijkheid zal het hem zes jaar van moeizaam rekenwerk kosten!! Kepler begint met de meetresultaten te vergelijken met de voorspellingen van de modellen van Ptolemaeus (alles draait om de aarde), Copernicus (planeten en aarde draaien om de zon) en Tycho (zon draait om de aarde, planeten om de zon). Hij vindt dat geen van de modellen echt voldoet: in alle gevallen is Mars tenminste vijf boogminuten verschoven t.o.v. de voorspellingen. Drie planetenstelsels Om dit probleem op te lossen probeert Kepler een eigen model te formuleren, waarbij hij er vanuit gaat dat de zon centraal in het zonnestelsel staat en de oorzaak is van de beweging van de aarde en van de andere 19
20 planeten. Het eerste model wat hij probeert maakt gebruik van zgn. equanten (ook al door Ptolemaeus in zijn model gebruikt). De aarde beweegt dan in een cirkel, waarbij de zon niet precies in het middelpunt staat en waarbij de beweging (ofwel de verandering van de hoek α) uniform is gezien vanuit de equant. (zie illustratie) Dit betekent dus dat de beweging van de aarde in het perihelium sneller is dan in het aphelium. Een zelfde situatie geldt voor de andere planeten. Aanvankelijk levert dit model tamelijk nauwkeurige resultaten op, maar later vindt Kepler toch in een aantal gevallen grote afwijkingen. Bovendien vindt hij het model fysisch gezien niet elegant en gaat hij verder op zoek naar een beter model. Allereerst gaat Kepler de baan van de aarde om de zon zeer nauwkeurig in kaart brengen. Hij denkt dan nog steeds dat de aardbaan cirkelvormig is met de zon niet precies in het midden. Na een uitgebreide en moeizame analyse komt Kepler dan in 1602 tot de zgn. Perkenwet: in gelijke tijden worden gelijke oppervlakken afgelegd (zie Perkenwet van Kepler figuur). De snelheid van de aarde is dan minimaal als de zon het verst weg staat en maximaal als de zon dichtbij staat. Nu hij de baan van de aarde nauwkeurig heeft bepaald, richt Kepler zijn aandacht weer op Mars. Hij komt al vrij snel tot de conclusie dat de baan van Mars geen cirkel kan zijn. Maar wat dan wel? Na 4 jaar van ploeteren en moeizame berekeningen vindt Kepler het antwoord: Mars beweegt in een ellipsbaan met een excentriciteit van 9,3%, met de zon in een van de 20
21 brandpunten. Deze eerste wet van Kepler wordt geformuleerd in 1606, 4 jaar na de tweede wet. De publikatie in Astronomia Nova vindt pas plaats in Dit komt enerzijds omdat Kepler de kosten hiervoor moeilijk kan opbrengen, anderzijds omdat toestemming van de erfgenamen van Tycho nodig is. Hoewel het belang van de Astronomia Nova door zijn tijdgenoten slechts zeer ten dele wordt ingezien, zullen zijn wetten Kepler op termijn de nodige Eerste Wet van Kepler roem en eer bezorgen. Bron: Anna Maria Lombardi Kepler. Astronoom op zoek naar Harmonie ISBN Illustraties: Internet De actieve sterrenwacht foto s: Jan Koeman Ad Franse in gesprek met TV-Walcheren. Drukte in de tuin van de sterrenwacht. Gedeeltelijke zonsverduistering Tijdens een Zonnige Zomeravond 21
22 De planeet Uranus Door Rijk-Jan Koppejan In de oudheid zag men met het blote oog vijf sterren die zich anders aan de hemel gedroegen dan de gewone sterren. Deze objecten werden planeten genoemd, naar het Griekse πλανήτης (planētēs). De vijf planeten, Mercurius, Venus, Mars, Jupiter en Saturnus bewogen, zo werd verondersteld, samen met de zon en de maan om de aarde heen in perfecte cirkels. Mede dankzij de uitvinding van de telescoop in 1608 in Middelburg, konden bewijzen worden geleverd dat niet de aarde in het centrum stond van het toen bekende universum, maar de zon. De nieuwe vinding zorgde er tevens voor dat de hemel kon worden afgespeurd naar nieuwe planeten. In 1781 ontdekte de astronoom William Herschel de planeet Uranus, die hij eerst voor een komeet aanzag. Sir William Herschel ( ) De reuzentelescoop van Herschel William Herschel was een musicus die in 1738 in het Duitse Hannover was geboren. Hij vestigde zich in Engeland en daar bracht zijn muziekstudie hem in contact met de wiskunde. Hij had een bijzondere belangstelling voor de leer van het licht en bij toeval kwam hij in het bezit van een telescoop van twee voet. Met deze telescoop keek hij voor het eerst naar de hemel en hij was zeer onder de indruk van wat hij zag. Omdat hij niet genoeg geld bezat om een telescoop aan te schaffen, begon hij er zelf een te maken. Na een aantal proeven kreeg hij het in 1774 voor elkaar een Newton spiegeltelescoop te bouwen van vijf voet brandpuntslengte. Door dit succes aangemoedigd bouwde hij al snel grotere telescopen, waaronder een reuzentelescoop met een spiegel van bijna anderhalve meter doorsnede en 12 meter lengte. De musicus was astronoom geworden. 22
23 Op 13 maart 1781 richtte hij zijn kijker op een kleine groep sterren in het sterrenbeeld Tweelingen. Hij merkte op dat één van die sterren bij een vergroting van 227 keer zich als een schijfje vertoonde. Hij plaatste steeds een ander oculair in zijn kijker, totdat de vergroting toenam tot maar liefst 932 maal. De schijnbare diameter van het schijfje nam toe, terwijl de sterren in zijn beeldveld dezelfde diameter behielden. Bij dergelijke grote vergrotingen werd het schijfje minder helder en aan de randen minder scherp. Tevens viel het hem op dat het object ten opzichte van de vaste sterren bewoog. Herschel vroeg zich af wat het object zou kunnen zijn. Hij had geen enkele reden om aan te nemen dat hij met een planeet van doen had. Sinds de oudheid waren er immers geen nieuwe planeten meer ontdekt. Daarbij komt, dat hij in een tijd leefde waarin kometen in de warme belangstelling stonden van de wetenschap. Herschel nam daarom aan, dat hij een komeet in het vizier had. Op 26 april 1781 meldde hij zijn ontdekking bij The Royal Society of London. Het nieuws van de ontdekking ging snel Europa in en de meeste astronomen gingen de komeet dan ook waarnemen. Allen gingen uit dat de baan van de komeet zeer langgerekt moest zijn, net als die van alle andere kometen. Elke keer weer moesten berekeningen opnieuw worden gedaan en het duurde maanden voordat men erachter kwam dat het door Herschel waargenomen object een nieuwe planeet moest zijn. Onafhankelijk van anderen, kwam de Nederlandse astronoom Dirk Klinkenberg ook tot de conclusie dat het een planeet betrof. Mede door zijn berekeningen, werd Herschel s komeet in april 1782 officieel door de Franse Académie Royale des Sciences tot planeet verheven. William Herschel Herschel is om meer redenen dan de ontdekking van Uranus beroemd geworden. Hij maakte o.a. de eerste schets van ons Melkwegstelsel en hij ontdekte infraroodstraling. Dit laatste deed hij door een thermometer naast het rood van het zonnespectrum te leggen. De temperatuur liep op en hij kwam tot de conclusie dat de straling onzichtbare warmtestraling moest zijn. De Melkweg volgens Herschel Opmerkelijk is het dat de planeet Uranus eerder ook al was waargenomen, maar de waarnemers John Flamsteed en Pierre Lemonnier dachten respectievelijk in 1690 en 1769 dat ze met een ster te maken hadden. William Herschel stelde voor, de nieuwe planeet te vernoemen naar de koning van Engeland, George III. Deze koning had een bijzondere interesse voor de wetenschap en 23
24 hij had de beroemd geworden Herschel inmiddels een jaargeld van 200 Engelse ponden geschonken en een woning te Slough, vlakbij Windsor Castle. Als dank wilde Herschel de nieuwe planeet Georgium Sidus (ster van George) noemen. Alleen in Engeland werd deze naam tot 1850 gebruikt. Uiteindelijk kreeg de planeet de naam Uranus. Zo volgen in het zonnestelsel Jupiter, Saturnus en Uranus elkaar op; de zoon, de vader en de grootvader. Uranus, gefotografeerd op 16 oktober 2006 door Henk Jongepier en Rijk-Jan Koppejan, vanuit Oostkapelle Uranus heeft een helderheid van ongeveer magnitude 6. Dat wil zeggen dat de planeet nét met het blote oog te zien is, mits men weet waar de planeet staat en alleen als het echt donker is. We hebben een telescoop nodig met minimaal een vergroting van honderd maal, om de planeet als schijfje te kunnen waarnemen. We zien dan een enigszins blauw-groenig schijfje, zonder details. Wat we wel kunnen zien als we de vergroting verder opvoeren, is een aantal maantjes, dat rond de planeet beweegt. Deze maantjes lijken in het beeldveld van onze telescoop boven en onder de planeet te staan. Dat klopt, want de planeet draait met haar maantjes in vergelijking met de andere planeten in ons zonnestelsel, op zijn kant. Vermoedelijk is deze kanteling ontstaan doordat een ander object met grote kracht tegen Uranus botste in de vroege ontstaansgeschiedenis van het zonnestelsel, een kleine vijf miljard jaar geleden. Lange tijd was er niet zoveel bekend over deze planeet. Uranus vormde tot de ontdekking van Neptunus in 1846 de grens van het zonnestelsel. Dankzij de komst van de ruimtevaart onthulde de planeet een deel van haar geheimen. Zo weten we dat Uranus, net als Saturnus, een ringenstelsel heeft. Dit ringenstelsel werd weliswaar al in 1977 vanaf de aarde ontdekt, maar het duurde tot 1985/1986 voordat tijdens de passage van de Voyager 2 sonde, de ringen goed in beeld konden worden gebracht. Uranus heeft elf ringen, die allen zeer smal zijn en ver uit elkaar liggen. De ringen bestaan voornamelijk uit koolstofrijk materiaal. Wat weten we nog meer over deze in grootte derde planeet (alleen Jupiter en Saturnus zijn groter) van ons zonnestelsel? 24
25 Een paar feiten zet ik even op een rijtje: Er passen 63 aardbollen in Uranus. Een rondje van Uranus rond de zon duurt ongeveer 84 jaar. Uranus draait in iets meer dan 17 uur rond zijn eigen as. De afstand tot de zon bedraagt bijna 3 miljard kilometer. Uranus heeft 27 manen. De atmosfeer bestaat voor 82,5% uit waterstof, 15,2% helium en 2,3% uit methaan. Veel details zijn er in de atmosfeer Uranus met ringen door de Hubble Space Telescope van de planeet niet te zien. De inwerking van ultraviolet zonlicht op methaan zorgt voor mistdeeltjes in de atmosfeer, waardoor de lagere atmosfeer visueel niet valt waar te nemen. De planeet oogt dus rustig, maar de Voyager 2 ontdekte dat ammoniak- en waterwolken rond Uranus door de wind en de rotatie worden meegevoerd en dat de planeet weldegelijk actief is. Met behulp van de grootste telescopen kunnen we tegenwoordig in het infrarood ook een aantal structuren zichtbaar maken, waardoor de planeet meer en meer van haar geheimen prijsgeeft. Uranus met een aantal van zijn maantjes. Opname: Very Large Telescope, Chili De vijf grootste manen van Uranus zijn allemaal interessante werelden op zich. Ariël, Oberon, Umbriël en Titania (ontdekt in de 18 e en 19 e eeuw) hebben ruwweg diameters van 1000 á 1500 km. De maan Miranda (ontdekt in 1948 door de Nederlandse astronoom Gerard Kuiper) is met bijna 500 km. doorsnede wat kleiner. Met name deze laatste is erg boeiend, want het lijkt er op dat deze maan in het zeer verre 25
26 verleden een catastrofale botsing heeft gehad waardoor de maan totaal uit elkaar viel. Als gevolg van de zwaartekracht werden de stukken weer aan elkaar geplakt. Op bijgaande opname van Miranda is dat goed te zien. Van Uranus gezien, is de sterrenhemel dezelfde als voor ons, maar het zonnestelsel is een ander verhaal. Mercurius en Venus kunnen vanaf Uranus niet waargenomen worden. Met de aarde is hetzelfde het geval. Niet alleen omdat de aarde zo klein is, maar meer nog omdat ons planeetje nooit verder De zuidpool van Miranda. Foto: Voyager 2 dan drie graden van de zon af kan staan. De aarde verdwijnt dus helemaal in de zonnegloed. Mars en zelfs de grote planeet Jupiter zijn vanaf Uranus met het blote oog niet te zien. Saturnus vertoont zich als een zwakke avond- of ochtendster en Neptunus (die dankzij de verstoringen in de baan van Uranus ontdekt kon worden in 1846) is met het blote oog van hieruit zichtbaar als een zwakke ster. Stel dat Uranus een bewoonde planeet zou zijn, dan waren wij aardbewoners totaal onzichtbaar voor hen. Uranus is voor de amateurastronoom van nu nog steeds een moeilijk object. Met name de maantjes zijn moeilijk vast te leggen. Pas in 2006 lukte het een aantal medewerkers van onze sterrenwacht om de planeet te fotograferen. Vooral de opname die Piet Neels maakte op 30 september 2006 is fraai. Er zijn zelfs enkele maantjes zichtbaar. Uranus met een paar maantjes. Foto: Piet Neels. Hopelijk krijgen we binnenkort weer een herkansing als het weer lekker vroeg donker wordt. 26
27 Advertenties Zeeuws Vlegelbrood, het lekkerste brood op aarde 27
28 Opnames van de laatste maanden, gemaakt door onze medewerkers Halternevel (M27), door Rijk-Jan Koppejan M101, door Rijk-Jan Koppejan Trifidnevel (M20), door Rijk-Jan Koppejan Andromedanevel, door Rijk-Jan Koppejan Adelaarnevel (M16), door Piet Neels Gedeeltelijke zonsverduistering 1 augustus 2008, door Piet Neels Kijk op voor (veel) meer prachtige opnames! 28
Basiscursus Sterrenkunde
Basiscursus Sterrenkunde Les 1 Sterrenwacht Tweelingen te Spijkenisse 24 April 2019 Inhoud van de cursus Inleiding Geschiedenis Afstanden in het heelal Het zonnestelsel Onze zon en andere sterren Sterrenstelsels
Nadere informatieWerkstuk Nederlands De Ruimte werkstuk
Werkstuk Nederlands De Ruimte werkstuk Werkstuk door Denise 1472 woorden 24 maart 2019 0 keer beoordeeld Vak Nederlands Het zonnestelsel Inhoudsopgave Inleiding Onderzoeksvraag Het ontstaan Planeten De
Nadere informatieT2b L1 De ruimte of het heelal Katern 1
Het heelal of de kosmos is de ruimte waarin de zon, de maan en de sterren zich bevinden. Het heelal bestaat uit een oneindig aantal hemellichamen waarvan er steeds nieuwe ontdekt worden. De hemellichamen
Nadere informatieMet de Kijker op Jacht, Universum 1, 2006 Door: Jeffrey Bout
Met de Kijker op Jacht, Universum 1, 2006 Door: Jeffrey Bout Dag allemaal! Ook zo genoten van Mars eind vorig jaar? Wij wel! Mooie structuren waren er zichtbaar en sommigen hebben zelfs een heuse zandstorm
Nadere informatieDe mooiste 10 objecten aan de sterrenhemel met elke sterrenkijker op elke avond Door Jeffrey Bout
De mooiste 10 objecten aan de sterrenhemel met elke sterrenkijker op elke avond Door Jeffrey Bout Veel mensen die net een sterrenkijker hebben gekocht vragen zich af wat er nu allemaal mee te zien valt.
Nadere informatieIk doe mijn spreekbeurt over de ruimte omdat ik het een interessant onderwerp vind en ik er graag meer over wilde weten.
Boekverslag door J. 1981 woorden 29 juli 2003 6.3 208 keer beoordeeld Vak Nederlands Ik doe mijn spreekbeurt over de ruimte omdat ik het een interessant onderwerp vind en ik er graag meer over wilde weten.
Nadere informatieDe ruimte. Thema. Inhoud
Thema De ruimte Inhoud 1. Het heelal 2. Het ontstaan van het heelal en het zonnestelsel 3. Sterren en sterrenstelsels 4. De zon 5. De planeten van ons zonnestelsel 6. De stand van de aarde de maan de zon
Nadere informatieBasiscursus Sterrenkunde. Sterrenwacht Tweelingen, Spijkenisse 1 Mei 2019
Basiscursus Sterrenkunde Sterrenwacht Tweelingen, Spijkenisse 1 Mei 2019 Deze les Zijn er nog na vorige keer nog vragen? Deze les: Planeten in het zonnestelsel Zonnestelsel - overzicht Mercurius Is de
Nadere informatieNederlandse samenvatting
Nederlandse samenvatting 9.1 De hemel Wanneer s nachts naar een onbewolkte hemel wordt gekeken is het eerste wat opvalt de vele fonkelende sterren. Met wat geluk kan ook de melkweg worden gezien als een
Nadere informatieMet de Kijker op Jacht, Universum 4, 2004 Door Wouter Verheul
Met de Kijker op Jacht, Universum 4, 2004 Door Wouter Verheul Nu de vakantie weer voorbij is, en de zomer op z'n einde loopt, zijn de Boogschutter en de Schorpioen met het centrum van de Melkweg onder
Nadere informatieWELKOM! Inleiding Astrofysica College 1 7 september Ignas Snellen
WELKOM! Inleiding Astrofysica College 1 7 september 2015 13.45 15.30 Ignas Snellen Docent: Ignas Snellen Assistenten: Joris Witstok, Charlotte Brand, Niels Ligterink, Mieke Paalvast Doel, Inleiding Astrofysica:
Nadere informatieTest je kennis! De heelalquiz
Test je kennis! heelalquiz Introductie les 3 Planeten, sterren, manen, de oerknal. Het zijn termen die leerlingen vast wel eens voorbij hebben horen komen. Maar wat weten de leerlingen eigenlijk al van
Nadere informatieTweede Bijeenkomst: Zoektocht naar het Verborgen Hemelbeeld. Rond de Waterput donderdag 31 oktober 2013 Allan R. de Monchy
Tweede Bijeenkomst: Zoektocht naar het Verborgen Hemelbeeld Rond de Waterput donderdag 31 oktober 2013 Allan R. de Monchy Twee bijeenkomsten: Donderdag 17 oktober 2013: Historische ontwikkelingen van Astrologie.
Nadere informatieWerkstuk Natuurkunde Negen planeten
Werkstuk Natuurkunde Negen planeten Werkstuk door een scholier 1608 woorden 3 januari 2005 5,7 93 keer beoordeeld Vak Natuurkunde Planeten Ontstaan van het zonnestelsel Vlak na een explosie, de Big Bang
Nadere informatieClusters van sterrenstelsels
Nederlandse samenvatting In dit proefschrift worden radiowaarnemingen en computer simulaties van samensmeltende clusters van sterrenstelsels besproken. Om dit beter te begrijpen wordt eerst uitgelegd wat
Nadere informatieHet draait allemaal om de Zon!
Het draait allemaal om de Zon! De zon: een doodgewone ster Henny J.G.L.M. Lamers Sterrenkundig Instituut Universiteit Utrecht lamers@astro.uu.nl astro.uu.nl Een reusachtige gloeiend hete gasbol De zon
Nadere informatie6.1. Boekverslag door K woorden 22 mei keer beoordeeld
Boekverslag door K. 1555 woorden 22 mei 2002 6.1 301 keer beoordeeld Vak ANW 1. Inleiding Ik doe mijn werkstuk over ons zonnestelsel, omdat het me boeit wat er verder is dan onze aarde. Ook doe ik mijn
Nadere informatiePresentatie bij de cursusbrochure Sterrenkunde voor Jongeren
JongerenWerkGroep voor Sterrenkunde Presentatie bij de cursusbrochure Sterrenkunde voor Jongeren 1 Inhoud Wat is de JWG Sterren en dwaalsterren Alles draait! De zon en de maan Het zonnestelsel Buiten het
Nadere informatieHoofdstuk 8. Samenvatting. 8.1 Sterren en sterrenhopen
Hoofdstuk 8 Samenvatting Een verlaten strand en een onbewolkte lucht, zoals op de voorkant van dit proefschrift, zijn ideaal om te genieten van de sterren: overdag van de Zon de dichtstbijzijnde ster en
Nadere informatiePlaneten. Zweven in vaste banen om een ster heen. In ons zonnestelsel zweven acht planeten rond de zon. Maar wat maakt een planeet nou een planeet?
Planeten Zweven in vaste banen om een ster heen In ons zonnestelsel zweven acht planeten rond de zon. Maar wat maakt een planeet nou een planeet? Een planeet: zweeft in een baan rond een ster; is zwaar
Nadere informatieRIETVELD-LYCEUM. les 3. dd. 20 NOVEMBER 2012 HET ZONNESTELSEL NU. de compononenten. V.s.w. Corona Borealis, Zevenaar
RIETVELD-LYCEUM les 3. dd. 20 NOVEMBER 2012 HET ZONNESTELSEL NU de compononenten V.s.w. Corona Borealis, Zevenaar de Zon KERNFUSIE: waterstof >> helium. t.g.v. de ZWAARTEKRACHT >> temperatuur inwendig
Nadere informatieSamenvatting door D woorden 28 november keer beoordeeld. Aardrijkskunde
Samenvatting door D. 1387 woorden 28 november 2016 0 keer beoordeeld Vak Aardrijkskunde Kosmografie Onderzoeken van heelal basis wetenschap = fysica Hoofdstuk 1: Structuur van het heelal 1.1 Samenstelling
Nadere informatieSterrenstof. OnzeWereld, Ons Heelal
Sterrenstof OnzeWereld, Ons Heelal Mesopotamie: bestudering van de bewegingen aan het firmament vooral voor astrologie. Veel van de kennis, ook over bedekkingen (waaronder maans- en zonsverduisteringen)
Nadere informatieNederlandse samenvatting
Nederlandse samenvatting Spiraalstelsels Het heelal wordt bevolkt door sterrenstelsels die elk uit miljarden sterren bestaan. Er zijn verschillende soorten sterrenstelsels. In het huidige heelal zien we
Nadere informatiePraktische opdracht ANW Planeten
Praktische opdracht ANW Planeten Praktische-opdracht door een scholier 1867 woorden 7 juni 2004 7,5 58 keer beoordeeld Vak ANW Hoofdstuk 1: HOE ONTSTAAN PLANETEN? Het woord planeet komt van het Griekse
Nadere informatieSterrenstelsels: een aaneenschakeling van superlatieven
: een aaneenschakeling van superlatieven Wist u dat! Onze melkweg is een sterrenstelsel! Het bevat zo n 200000000000 sterren! Toch staat de dichtstbijzijnde ster op 4 lichtjaar! Dit komt overeen met 30.000.000
Nadere informatieCursus Inleiding in de Sterrenkunde
Cursus Inleiding in de Sterrenkunde Sterrenbeelden naamgeving ca. 3000 v Chr. (Kreta) 48 klassieke sterrenbeelden, w.o. Dierenriem nu 88 officieel (door I.A.U.) met blote oog ca. 6000 sterren sternamen:
Nadere informatieHet eetbare zonnestelsel groep 5-7
Het eetbare zonnestelsel groep 5-7 Hoe groot is de aarde? En hoe groot is de zon in vergelijking met de aarde? Welke planeet staat het dichtst bij de zon en welke het verst weg? Deze les leren de leerlingen
Nadere informatieHOE VIND JE EXOPLANETEN?
LESBRIEF GEEF STERRENKUNDE DE RUIMTE! ZOEKTOCHT EXOPLANETEN Deze NOVAlab-oefening gaat over een van de manieren om planeten buiten ons zonnestelsel op te sporen. De oefening is geschikt voor de bovenbouw
Nadere informatieRuud Visser Postdoc, Sterrewacht Leiden
Ruud Visser Postdoc, Sterrewacht Leiden 22 oktober 2010 STERREWACHT LEIDEN ASTROCHEMIEGROEP Prof. Ewine van Dishoeck Prof. Xander Tielens Prof. Harold Linnartz Dr. Michiel Hogerheijde 10 postdocs 12 promovendi
Nadere informatieWerkstuk ANW Zonnestelsel
Werkstuk ANW Zonnestelsel Werkstuk door een scholier 2012 woorden 16 mei 2004 5,8 188 keer beoordeeld Vak ANW Het zonnestelsel Het zonnestelsel waar wij in leven, bestaat uit de zon met daarom heen cirkelende
Nadere informatieMercurius Op bijna 58 miljoen kilometer afstand van de Zon staat Mercurius. Met de Zon vergeleken is het maar een kruimeltje. Hij staat op 57 miljoen
Mercurius Op bijna 58 miljoen kilometer afstand van de Zon staat Mercurius. Met de Zon vergeleken is het maar een kruimeltje. Hij staat op 57 miljoen kilometer van de Zon en het is er dus gloeiendheet,
Nadere informatieNederlandse samenvatting
Nederlandse samenvatting Als je op een heldere nacht op een donkere plek naar de sterrenhemel kijkt, zie je honderden sterren. Als je vaker kijkt, valt het op dat sommige sterren zich verplaatsen langs
Nadere informatieSamenvatting ANW Hoofdstuk 6: het heelal
Samenvatting ANW Hoofdstuk 6: het heelal Samenvatting door A. 929 woorden 29 juni 2014 0 keer beoordeeld Vak ANW P1 Breedtegraad: s Nachts: hoek van poolster met horizon Overdag: hoogste hoek van de zon
Nadere informatieSterrenstelsels. prof.dr. Paul Groot Afdeling Sterrenkunde, IMAPP Radboud Universiteit Nijmegen
Sterrenstelsels prof.dr. Paul Groot Afdeling Sterrenkunde, IMAPP Radboud Universiteit Nijmegen Sterrenstelsels Uur 1: Ons Melkwegstelsel Uur 2: Andere sterrenstelsels De Melkweg Galileo: Melkweg bestaat
Nadere informatieSamenvatting. Sterrenstelsels
Samenvatting Sterrenstelsels De Melkweg, waarin de Zon één van de circa 100 miljard sterren is, is slechts één van de vele sterrenstelsels in het Heelal. Sterrenstelsels, ook wel de bouwstenen van het
Nadere informatieNederlandse Samenvatting
Nederlandse Samenvatting Als je iets niet op een eenvoudige manier kunt uitleggen dan begrijp je het niet goed genoeg. -Albert Einstein Onze plaats in het heelal Ons perspectief op de plaats van de mensheid
Nadere informatiePandora's cluster, 2/12/2018. inhoud. Het vroege heelal. HOVO-Utrecht 9 februari HOVO-Utrecht 9 februari 2018
2/12/2018 Evolutie van het vroege heelal: proces van samenklonteringen vanaf de gelijkmatige verdeling tot de huidige structuur: de vorming van clusters en superclusters in het kosmische web vanaf 10 miljard
Nadere informatieSterrenkunde. Materialen Karton Meetlat Passer Touw Potlood Schaar Lange stok
Pruiken en revoluties Groep 7 Handleiding voor de leerkracht Deze handleiding en de opdrachten zijn bedoeld als aanvulling op de geschiedenislessen over Pruiken en revoluties. De lesonderdelen beschreven
Nadere informatie1. Het Heelal. De aarde lijkt groot, maar onze planeet is niet meer dan een stip in een onmetelijke ruimte.
De aarde 1. Het Heelal De aarde lijkt groot, maar onze planeet is niet meer dan een stip in een onmetelijke ruimte. De oerknal Wetenschappers denken dat er meer dan 15 miljoen jaar geleden een enorme ontploffing
Nadere informatieNederlandse samenvatting
Nederlandse samenvatting Hoewel sterren op het eerste gezicht willekeurig verdeeld lijken, zijn ze in werkelijkheid gegroepeerd in collecties van miljarden sterren. Dergelijke eilanden van sterren, in
Nadere informatie5.6. Boekverslag door K woorden 22 december keer beoordeeld
Boekverslag door K. 1768 woorden 22 december 2011 5.6 56 keer beoordeeld Vak NLT 1. De straal van de aarde is 637800000 cm. Als deze afneemt tot 0.5 cm, dan is deze in verhouding 0.5/637800000 keer de
Nadere informatieWaarom zijn er seizoenen?
Waarom zijn er seizoenen? Waarom zijn er seizoen? Vorig weekeinde was het ineens zover. Volop zomer op zaterdag met ruim 24 graden en een zonnetje, de dag erna was het herfst met 15 graden en gemiezer.
Nadere informatiesterrenbeeld orion Het Sterrenbeeld orion
sterrenbeeld orion Het Sterrenbeeld orion In de winter staat het sterrenbeeld Orion prominent aan de zuidelijke hemel. Met het blote oog valt er al heel wat te zien aan Orion. In deze blog lopen we de
Nadere informatieEindpunt van een ster Project voor: middelbare scholieren (profielwerkstuk) Moeilijkheidsgraad: Categorie: Het verre heelal Tijdsinvestering: 80 uur
Eindpunt van een ster Project voor: middelbare scholieren (profielwerkstuk) Moeilijkheidsgraad: Categorie: Het verre heelal Tijdsinvestering: 80 uur Inleiding Dit is een korte inleiding. Als je meer wilt
Nadere informatieNederlandse samenvatting
Nederlandse samenvatting De titel van dit proefschrift luidt: Stars and planets at high spatial and spectral resolution, oftewel: Sterren en planeten bij hoge ruimtelijke en spectrale resolutie. Ruimtelijke
Nadere informatieZon, aarde en maan. CC Naamsvermelding 3.0 Nederland licentie. https://maken.wikiwijs.nl/87197
Auteur VO-content Laatst gewijzigd Licentie Webadres 16 december 2016 CC Naamsvermelding 3.0 Nederland licentie https://maken.wikiwijs.nl/87197 Dit lesmateriaal is gemaakt met Wikiwijs van Kennisnet. Wikiwijs
Nadere informatieGasplaneten, ijsdwergen en vuile sneeuwballen. Cursus inleiding sterrenkunde
Gasplaneten, ijsdwergen en vuile sneeuwballen Cursus inleiding sterrenkunde Lesrooster gewijzigd Onderwerpen van vanavond Ontdekkingen in ons zonnestelsel Telescoop Ruimtevaart Pluto Gasreuzen & ringen
Nadere informatieHoe meten we STERAFSTANDEN?
Hoe meten we STERAFSTANDEN? (soorten sterren en afstanden) Frits de Mul Jan. 2017 www.demul.net/frits 1 Hoe meten we STERAFSTANDEN? (soorten sterren en afstanden) 1. Afstandsmaten in het heelal 2. Soorten
Nadere informatie4 Het heelal 6. De zon. De aarde. Jupiter. De maan. Ons zonnestelsel. Mars. Mercurius Venus
Inhoud 4 Het heelal 6 De zon 10 8 De aarde De maan Jupiter 18 12 Ons zonnestelsel 14 15 16 Mars Mercurius Venus 22 Saturnus Verre planeten 24 Satellieten van het zonnestelsel 20 26 Planetoïden 27 Kometen
Nadere informatieCover Page. The handle holds various files of this Leiden University dissertation.
Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/38874 holds various files of this Leiden University dissertation. Author: Martinez-Barbosa, Carmen Adriana Title: Tracing the journey of the sun and the
Nadere informatieHoe werkt een astronoom Achter de schermen van de sterrenkunde
Hoe werkt een astronoom Achter de schermen van de sterrenkunde Prof. Henny J.G.L.M. Lamers Astronomisch Instituut Universiteit van Amsterdam h.j.g.l.m.lamers@uu.nl www.hennylamers.nl Overveen 15 october
Nadere informatiePG+ Sterrenkunde. Ellen Schallig. 14 november 2013
PG+ Sterrenkunde Ellen Schallig 14 november 2013 Inhoudsopgave Huishoudelijke mededelingen Recap: Het heelal is groot en leeg De Babyloniërs De Grieken Sprong naar zestiende eeuw Huishoudelijke mededelingen
Nadere informatieTelescopen. N.G. Schultheiss
1 Telescopen N.G. Schultheiss 1 Inleiding Deze module volgt op de module Lenzen of Lenzen slijpen. Deze module wordt vervolgd met de module Telescopen gebruiken. Je kunt met na deze module een telescoop
Nadere informatieinhoud 1. Inleiding 2. Wat is een planeet 3. Soorten planeten 4. Het ontstaan van planeten 5. De planeten 1.Mercurius 2. Venus 3. De Aarde 4.
Planeten inhoud 1. Inleiding 3 2. Wat is een planeet 4 3. Soorten planeten 5 4. Het ontstaan van planeten 6 5. De planeten 7 1.Mercurius 8 2. Venus 9 3. De Aarde 10 4. Mars 11 5. Jupiter 12 6. Saturnus
Nadere informatieWat weten we van ASTRONOMIE? Dr. Jonathan F. Henry
Wat weten we van ASTRONOMIE? Dr. Jonathan F. Henry Wat weten we van ASTRONOMIE? Wetenschappelijk jeugdboek 1 Geactualiseerde eerste druk: 2008 Vertaling: stichting De Oude Wereld www.oude-wereld.nl Distributie:
Nadere informatiemaksutov telescoop Maksutov telescoop
maksutov telescoop Maksutov telescoop Deze blogpost gaat over de techniek van de Maksutov telescoop via een review van de National Geographic 90/1250 goto telescoop. Lenzen of spiegel? Grofweg onderscheiden
Nadere informatieRuud Visser Postdoc, Sterrewacht Leiden
Ruud Visser Postdoc, Sterrewacht Leiden 30 oktober 2009 Sterrewacht Leiden Astrochemiegroep Prof. Ewine van Dishoeck Prof. Harold Linnartz Dr. Michiel Hogerheijde 5 postdocs 12 promovendi (aio s) Stervorming
Nadere informatie11/15/16. Inleiding Astrofysica College 8 14 november Ignas Snellen. De melkweg
Inleiding Astrofysica College 8 14 november 2016 15.45 17.30 Ignas Snellen De melkweg 1 De melkweg Anaxagoras (384-322 BC) en Democritus (500-428 BC): Melkweg bestaat uit verwegstaande sterren Galilei
Nadere informatieAstrofotografie - Kunst voor aan uw muur?
Astrofotografie - Kunst voor aan uw muur? Astrofotografie is de kunst van het fotograferen van alles wat er aan onze nachtelijke hemel zichtbaar is. De sterrenhemel, en alle objecten die zich daarin bevinden,
Nadere informatieHoe meten we STERAFSTANDEN?
Hoe meten we STERAFSTANDEN? Frits de Mul voor Cosmos Sterrenwacht nov 2013 Na start loopt presentatie automatisch door 1 Hoe meten we STERAFSTANDEN? 1. Afstandsmaten in het heelal 2. Soorten sterren 3.
Nadere informatieSterrenstelsels en kosmologie
Sterrenstelsels en kosmologie Inhoudsopgave Ons eigen melkwegstelsel De Lokale Groep Sterrenstelsels Structuur in het heelal Pauze De geschiedenis van het heelal Standaard big bang theorie De toekomst
Nadere informatieOntdek de planeten van ons zonnestelsel. In 90 minuten door het helal. Tijdens een wandeling tussen Ehrenfriedensdorf en Drebach
Ontdek de planeten van ons zonnestelsel In 90 minuten door het helal Tijdens een wandeling tussen Ehrenfriedensdorf en Drebach Zonnestelsel Sonnensystem Het zonnestelsel bestaat uit de Zon en de hemellichamen
Nadere informatiePLANETENSTELSELS IN ONZE MELKWEG. Opgaven
VOLKSSTERRENWACHT BEISBROEK VZW Zeeweg 96, 8200 Brugge - Tel. 050 39 05 66 www.beisbroek.be - E-mail: info@beisbroek.be PLANETENSTELSELS IN ONZE MELKWEG Opgaven Frank Tamsin en Jelle Dhaene De ster HR
Nadere informatieInleiding Astrofysica college 5
Inleiding Astrofysica college 5 Methoden Afstanden tot de dichtstbijzijnde sterren zijn >100,000x groter dan tot planeten in ons zonnestelsel Stralen zelf nauwlijks licht uit à miljoenen/miljarden keren
Nadere informatie15-12-2015 ONS VERANDERENDE WERELDBEELD
15-12-2015 ONS VERANDERENDE WERELDBEELD 1 15-12-2015 ONS VERANDERENDE WERELDBEELD 2 MENSEN WILLEN STRUCTUREN ZIEN 15-12-2015 ONS VERANDERENDE WERELDBEELD 3 DE MENS BEGON TE BESCHRIJVEN WAT HIJ AAN DE HEMEL
Nadere informatieVerslag Sirenekamp 2006
Verslag Sirenekamp 2006 Afgelopen zomer was het zo ver: voor het eerst sinds 2 jaar organiseerde de Jongerenwerkgroep (JWG) weer een sterrenkundekamp in de Provence in Zuid Frankrijk. En we mogen wel zeggen
Nadere informatieO NSHEELALisongeveer13,7miljardjaargeledenontstaantijdensdeoerknal1.
Nederlandse Samenvatting De Oorsprong en Eigenschappen van Sterrenstelsels O NSHEELALisongeveer13,7miljardjaargeledenontstaantijdensdeoerknal1. VanafditmomentishetHeelalgaanuitdijenenafkoelen. Indebegintijdvan
Nadere informatieHERTENTAMEN PLANETENSTELSELS 13 JULI 2015,
HERTENTAMEN PLANETENSTELSELS 13 JULI 2015, 14.00-17.00 LEES ONDERSTAANDE GOED DOOR: DIT TENTAMEN OMVAT DRIE OPGAVES. OPGAVE 1: 3.5 PUNTEN OPGAVE 2: 2.5 PUNTEN OPGAVE 3: 2.0 PUNTEN HET EINDCIJFER OMVAT
Nadere informatieLeerkrachten handleiding werkboekje sterrenwacht Halley
Leerkrachten handleiding werkboekje sterrenwacht Halley Doel Kinderen van groep 7 bereiden zich voor op een bezoek aan sterrenwacht Halley in Heesch. Resultaat De voorkennis van de leerlingen is geactiveerd.
Nadere informatieInleiding. Ik heb hiervoor gekozen omdat ik het heel interessant vind en ik had een onderwerp nodig.
Het heelal Inleiding Ik heb hiervoor gekozen omdat ik het heel interessant vind en ik had een onderwerp nodig. Hoofdstukken Hoofdstuk 1 Het Heelal. blz. 3 Hoofdstuk 2 Het Zonnestelsel. blz. 4 Hoofdstuk
Nadere informatieNederlandse samenvatting Summary in Dutch
Nederlandse samenvatting Summary in Dutch Mysterieuze nevels Astronomen zijn al een paar eeuwen op de hoogte van het bestaan van nevels tussen de sterren. Kleine, wazige vlekjes, die in bijna alle gevallen
Nadere informatieJe weet dat hoe verder je van een lamp verwijderd bent hoe minder licht je ontvangt. Een
Inhoud Het heelal... 2 Sterren... 3 Herzsprung-Russel-diagram... 4 Het spectrum van sterren... 5 Opgave: Spectraallijnen van een ster... 5 Verschuiving van spectraallijnen... 6 Opgave: dopplerverschuiving...
Nadere informatie100 miljard sterrenstelsels... ons zonnestelsel Planeten bij andere sterren. In een spiraal-arm van de Melkweg. De zon is maar een gewone ster...
ons zonnestelsel Planeten bij andere sterren Binnenplaneten: relatief klein, rotsachtig hoge dichtheid (Mercurius, Venus, Aarde, Mars) Buitenplaneten: gasreuzen - lage dichtheid (Jupiter, Saturnus, Uranus,
Nadere informatie0. Meerkeuze opgaven. 1) b 2) c 3) c 4) c 5) d 6) a 7) c 8) d 9) b 10) b 11) b 12) c 13) b 14) a 15) c 16) a 17) b 18)d
0. Meerkeuze opgaven 1) b ) c 3) c 4) c 5) d 6) a 7) c 8) d 9) b 10) b 11) b 1) c 13) b 14) a 15) c 16) a 17) b 18)d Vraag 1 1. Waterstof is voor 75 procent in het heelal vertegenwoordigt, helium voor
Nadere informatieDe Melkweg: visueel. sterren, nevels en stof. De Melkweg: atomair waterstof. atomair waterstof straalt bij een golflengte van 21cm
75 50 25 0-25 0 25 50 75 100 125-25 -50-75 2003 Inleiding Astrofysica De Melkweg: visueel De Melkweg: nabij-infrarood Paul van der Werf Sterrewacht Leiden sterren, nevels en stof nabij-infrarood licht
Nadere informatieHet Seyfert sterrenstelsel NGC Hugo Van den Broeck
Het Seyfert sterrenstelsel NGC 1068. Hugo Van den Broeck De Amerikaanse astronoom Carl Keenan Seyfert onderzocht in 1943 de kern van een aantal speciale sterrenstelsels. Hij vond dat de kern van een zeer
Nadere informatieKOMETEN! wat zijn het? waar komen kometen vandaan? en waar gaan ze naar toe? Henny Lamers Universiteit van Amsterdam h.j.g.l.m.lamers@uu.
KOMETEN! wat zijn het? waar komen kometen vandaan? en waar gaan ze naar toe? Henny Lamers Universiteit van Amsterdam h.j.g.l.m.lamers@uu.nl ESERO 8 oct 2014 Komeet Hartley 2010 r Komeet ISON 2013 Komeet
Nadere informatieCover Page. The handle holds various files of this Leiden University dissertation.
Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/20396 holds various files of this Leiden University dissertation. Author: Bast, Jeanette Elisabeth Title: Hot chemistry and physics in the planet-forming
Nadere informatieCover Page. The handle holds various files of this Leiden University dissertation.
Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/26290 holds various files of this Leiden University dissertation. Author: Maaskant, Koen Maarten Title: Tracing the evolution of protoplanetary disks Issue
Nadere informatieRuud Visser Promovendus, Sterrewacht Leiden
Ruud Visser Promovendus, Sterrewacht Leiden 19 februari 2009 Sterrewacht Leiden Astrochemiegroep Prof. Ewine van Dishoeck Prof. Harold Linnartz Dr. Michiel Hogerheijde 5 postdocs 12 promovendi (aio s)
Nadere informatieHC-7i Exo-planeten. Wat houdt ons tegen om te geloven dat, net als onze zon, elke ster omringd is door planeten? Chr.
HC-7i Exo-planeten Wat houdt ons tegen om te geloven dat, net als onze zon, elke ster omringd is door planeten? Chr. Huygens, 1698 CE 1 NU EEN MAKKIE, MAAR OOIT BIJZONDER LASTIG Realiseer je wat je waarneemtechnisch
Nadere informatieKleinKracht Karin Heesakkers 2006-2011 www.kleinkracht.nl
De zon is een ster, net als alle andere sterren aan de hemel. Zij staat alleen veel dichter bij ons en daarom zien we haar als een schijfje aan de hemel. Een ster is een grote gasbol waar binnenin kernfusie
Nadere informatiedag en nacht Vragen behorende bij de clip dag en nacht op
RUIMTE Naam: dag en nacht Vragen behorende bij de clip dag en nacht op www.schooltvbeeldbank.nl 1. Planeten Uit hoeveel planeten bestaat ons zonnestelsel? De aarde en dan nog.. planeten. (vul aantal in)
Nadere informatie6,5. Werkstuk door een scholier 2235 woorden 23 oktober keer beoordeeld. 1. Het Heelal
Werkstuk door een scholier 2235 woorden 23 oktober 2003 6,5 26 keer beoordeeld Vak Biologie 1. Het Heelal Wanneer we s nachts naar de inktzwarte hemel turen, kijken we in feite ver in de ruimte, in de
Nadere informatieNederlandse Samenvatting
Nederlandse Samenvatting T IJDENS het aanschouwen van de pracht van de sterrenhemel bekruipt menigeen een gevoel van verwondering en nietigheid, waarna al gauw vragen rijzen omtrent haar oorsprong, samenstelling
Nadere informatieOpdracht ANW Leerdoelen h10 en h11
Opdracht ANW Leerdoelen h10 en h11 Opdracht door V. 2378 woorden 29 juni 2011 3,5 2 keer beoordeeld Vak Methode ANW Scala Leerdoelen 10 1. Kunt uitleggen hoe wetenschappers bewezen dat de aarde rond was
Nadere informatieKeuzeopdracht natuurkunde voor 5/6vwo
Exoplaneten Keuzeopdracht natuurkunde voor 5/6vwo Een verdiepende keuzeopdracht over het waarnemen van exoplaneten Voorkennis: gravitatiekracht, cirkelbanen, spectra (afhankelijk van keuze) Inleiding Al
Nadere informatiePraktische opdracht ANW De levensloop van een ster
Praktische opdracht ANW De levensloop van een ster Praktische-opdracht door een scholier 2522 woorden 18 maart 2003 7 90 keer beoordeeld Vak ANW Inleiding Wij hebben er voor gekozen om ons werkstuk over
Nadere informatie1. De zon 3 2. De plaats van de zon 4 3. De geboorte van de zon 5 4. Kernfusie 6 5. Zonnevlekken 7 6. Zonnevlammen 8 7. De kracht van de zon 9 8.
De zon inhoud 1. De zon 3 2. De plaats van de zon 4 3. De geboorte van de zon 5 4. Kernfusie 6 5. Zonnevlekken 7 6. Zonnevlammen 8 7. De kracht van de zon 9 8. Een zonsverduistering 10 9. Avondrood 11
Nadere informatieVragen die naar voren komen zijn: Is het in Australië even laat, en waarom? Hoe lang duurt een dag op de maan? Waarom zijn er seizoenen?
Hoe zit het met het draaien van de aarde, de maan en de zon, en wat merken we hier eigenlijk van? Het doel van deze les is om leerlingen te laten nadenken over het zonnestelsel. Wat kunnen we te weten
Nadere informatieKijken naar het heelal
Kijken naar het heelal GROEP 7-8 75 65 minuten 1 en 45 De leerling: weet dat de uitvinding van de telescoop voor bewijzen heeft gezorgd dat de aarde niet het middelpunt van het heelal is weet dat je met
Nadere informatieSamenvatting ANW Hoofdstuk 6
Samenvatting ANW Hoofdstuk 6 Samenvatting door een scholier 1776 woorden 4 november 2006 6,4 15 keer beoordeeld Vak Methode ANW Solar H6 Het zonnestelsel H6.1 Dagen, maanden, jaren Rondom de zon in een
Nadere informatieHoofdstuk 8 Hemelmechanica. Gemaakt als toevoeging op methode Natuurkunde Overal
Hoofdstuk 8 Hemelmechanica Gemaakt als toevoeging op methode Natuurkunde Overal 8.1 Gravitatie Geocentrisch wereldbeeld - Aarde middelpunt van heelal - Sterren bewegen om de aarde Heliocentrisch wereldbeeld
Nadere informatiePraktische opdracht ANW Zwarte gaten
Praktische opdracht ANW Zwarte gaten Praktische-opdracht door een scholier 2138 woorden 2 mei 2003 6,9 64 keer beoordeeld Vak ANW Inleiding. Al heel lang speelt het heelal een rol in onze samenleving.
Nadere informatie1. Overzicht Hemelmechanica 2. Elektromagnetische straling 3. Zonnestelsel(s) 4. Sterren: fysische eigenschappen 5. Sterren: struktuur + evolutie 6.
Inleiding Astrofysica 1. Overzicht Hemelmechanica 2. Elektromagnetische straling 3. Zonnestelsel(s) 4. Sterren: fysische eigenschappen 5. Sterren: struktuur + evolutie 6. Sterren: stervorming, sterdood
Nadere informatieBig Bang ontstaan van het heelal
Big Bang ontstaan van het heelal Alfred Driessen Amsterdam A.Driessen@utwente.nl 910-heelal.ppt slide 1 datum: 2 oktober 2009 A. Driessen@utwente.nl ESO's Very Large Telescope (VLT) 910-heelal.ppt slide
Nadere informatieWerkstuk ANW Supernova's
Werkstuk ANW Supernova's Werkstuk door een scholier 1622 woorden 18 oktober 2010 4,8 24 keer beoordeeld Vak ANW Inleiding Ik heb het onderwerp supernova s gekozen omdat ik in dit onderwerp twee onderwerpen
Nadere informatieAfstanden in de sterrenkunde
Afstanden in de sterrenkunde Inleiding. In de sterrenkunde bestaat een fundamenteel probleem; we kunnen misschien wel heel precies waarnemen waar een object aan de hemel staat, maar hoe kunnen we achterhalen
Nadere informatieWerkstuk ANW Melkwegstelsel
Werkstuk ANW Melkwegstelsel Werkstuk door een scholier 1987 woorden 13 januari 2003 6,2 185 keer beoordeeld Vak ANW INLEIDING Wij maken ons werkstuk over de melkweg omdat het ons interessant lijkt om er
Nadere informatie