hindoeïsme Hier staan in Chinese tekens enkele Chinese woorden. Schrijf deze tekens na. Maak de zinnen af en beantwoord de vraag.

Transcriptie

1 Azië l e s b o e k pagina Bij welke godsdienst hoort dit beeld? Kies uit: boeddhisme, hindoeïsme. hindoeïsme Hier staan in Chinese tekens enkele Chinese woorden. Schrijf deze tekens na. (wo xi huan ni) = Ik vind jou aardig. (wo ai ni) = Ik hou van jou. Maak de zinnen af en beantwoord de vraag. Ω Bangladesh ligt in de delta van de rivier de Ganges. Ω Nederland ligt in de delta van de rivier de Rijn. Ω Waarom zijn er in Bangladesh vaker overstromingen dan in Nederland? Bijvoorbeeld: Omdat er in Bangladesh weinig dijken zijn. Omdat Bangladesh een arm land is. Azië

2 A z i ë Kijk naar de kaart. Maak dan opdracht 4, 5, 6, 7, 8 en 9. 4 Welke landen zijn dit? I Indonesië A Rusland E Taiwan J Bangladesh B China F Filipijnen K India C Zuid-Korea G Vietnam L Pakistan D Japan H Thailand M Afghanistan 5 Schrijf de namen van de steden op. Beijing 5 Hongkong (Xianggang) 9 Delhi Seoul 6 Bangkok 0 Kolkata Tokyo Singapore Mumbai 4 Shanghai 8 Jakarta Azië

3 6 Streep het foute antwoord door. Welke oceaan, zee of rivier ligt bij de nummers? Atlantische Oceaan / Noordelijke IJszee Stille of Grote Oceaan / Indische Oceaan 4 Atlantische Oceaan / Indische Oceaan 5 Nijl / Ganges 6 Chang Jiang (Jangtse) / Ganges A z i ë Streep het foute antwoord door. Hoe heet dit gebergte? Himalaya / Andes 8 9 Streep het foute antwoord door. Welke gebieden liggen bij de nummers? 8 Siberië / Midden-Oosten 9 Midden-Oosten / Himalaya 0 Siberië / Molukken Molukken / Java Hieronder zie je de Chinese muur. Vorig jaar leerde je over een muur die in Europa gebouwd werd na de Tweede Wereldoorlog. Hoe heette die muur? Berlijnse muur Ben je klaar? Ga dan verder met de blokopdrachten op pagina 6, 7 en 8. Azië

4 Heilige plaatsen l e s b o e k pagina Kijk naar de kaart. Maak dan opdracht,, en 4. Schrijf de namen van de landen op. A Iran D Israël B Irak E Turkije C Saudi-Arabië F Egypte Welke steden zijn dit? Teheran 4 Jeruzalem Bagdad 5 Ankara Mekka 6 Cairo Kijk naar de landen die je bij opdracht hebt opgeschreven. Welk land hoort niet bij het werelddeel Azië? Egypte 4 Azië

5 4 5 Streep het foute antwoord door. Welke oceaan, zee of rivier ligt bij de nummers? Middellandse Zee / Indische Oceaan 0 Rode Zee / Perzische Golf 8 Middellandse Zee / Indische Oceaan Suezkanaal / Nijl 9 Rode Zee / Perzische Golf Suezkanaal / Nijl Over het Midden-Oosten lees je veel in de krant en zie je veel op de televisie. Wat was er kortgeleden over dit gebied in het nieuws? H e i l i g e p l a a t s e n 6 8 In het Midden-Oosten zijn drie godsdiensten ontstaan. Welke? het jodendom, het christendom, de islam Welke wereldgodsdiensten zijn niet in het Midden-Oosten ontstaan? het boeddhisme en hindoeïsme Wat hoort bij welke godsdienst? Trek een lijn. jodendom islam christendom Azië 5

6 H e i l i g e p l a a t s e n 9 Kijk in je lesboek op pagina 50 naar de kaart met de wereldgodsdiensten. Wat is de belangrijkste godsdienst in de volgende gebieden? Indonesië: islam Noord-Amerika: christendom Noord-Afrika: islam Zuidelijk Afrika: christendom en natuurgodsdiensten India: hindoeïsme 0 Japan: boeddhisme Asep woont in Indonesië. Hij is moslim. Moslims moeten vijf keer per dag bidden in de richting van Mekka. In welke richting moet Asep bidden? naar het westen Anil is een sikh. Hij mag van zijn geloof zijn haren niet knippen en hij draagt een tulband. Veel moslimvrouwen dragen een hoofddoek. Streng christelijke vrouwen mogen geen broeken dragen. Wat vind jij van dit soort regels? Ben je klaar? Ga dan verder met de blokopdrachten op pagina 6, 7 en 8. 6 De wereld

7 Rijst l e s b o e k pagina Jij eet vast wel eens rijst. Welk gerecht met rijst vind je het lekkerst? Kijk in je lesboek op pagina 5 naar de plaatjes waarop Dewi laat zien hoe rijst wordt verbouwd. Schrijf op wat je ziet. Gebruik bij elk plaatje niet meer dan één zin. Bijvoorbeeld: Een boer loopt achter een os en ploegt een akker. Bijvoorbeeld: In een overstroomd stuk land wordt rijst gezaaid. Bijvoorbeeld: Een man haalt de dicht op elkaar staande rijstplantjes uit de grond Bijvoorbeeld: Vrouwen poten de rijstplanten verder uit elkaar. Bijvoorbeeld: Met sikkels worden de rijstplanten geoogst. Bijvoorbeeld: Rijstkorrels worden uit de aren geslagen. Bijvoorbeeld: Rijst ligt te drogen. 8 Bijvoorbeeld: De vliesjes waaien weg en de rijst wordt verzameld. Ω Waarom kun je in Nederland geen rijst verbouwen? Omdat het klimaat in Nederland te koud is. Ω Waarom zouden Nederlandse boeren graag rijst willen kweken? Omdat rijst twee keer zo veel oplevert als tarwe. 4 Wat is het verschil tussen natte en droge rijstbouw? Bij natte rijstbouw staat het land onder water. Bij droge rijstbouw wordt rijst net als andere granen verbouwd. Azië

8 R i j s t 5 Ook in bergachtige gebieden wordt op de natte manier rijst verbouwd. Hoe zorgen de boeren ervoor dat het water op de akkers blijft staan? 6 Ze maken terrassen op de berghellingen met lage dijkjes eromheen (sawa s). Kijk naar de grafiek. Ω In welk werelddeel wordt de meeste rijst verbouwd? in Azië In Nederland eten we gemiddeld kilogram rijst per jaar. In Indonesië eet men zo'n hoeveelheid in een week. Hoeveel kilogram rijst eet men in Indonesië gemiddeld per jaar? x 5 = 56 kilogram 8 Azië

9 8 Kijk naar de cirkel. tarwe, gerst, gierst en andere granen R i j s t rijst maïs aardappels cassave en andere wortelgewassen erwten en bonen vlees Ω Welke drie gewassen spelen de belangrijkste rol in de wereldvoedselproductie? tarwe, rijst, maïs 9 Kijk naar de grafiek. Ω Waar wonen de meeste mensen? In Azië. Ω Waar komt het meeste voedsel terecht? In Europa. Ω Vergelijk Europa en Azië met elkaar. Wat valt je op? Bijvoorbeeld: In Azië wonen veel meer mensen, maar het meeste voedsel komt in Europa terecht. Ben je klaar? Ga dan verder met de blokopdrachten op pagina 6, 7 en 8. Azië 9

10 Met z'n allen op een kluitje l e s b o e k pagina Kijk in je lesboek op pagina 55 naar de tabel met bevolkingsgegevens van India, China en Nederland. Wat valt je op? Bijvoorbeeld: Nederland is het dichtstbevolkt. China is het grootst en heeft de meeste inwoners, maar die hebben veel meer ruimte dan de inwoners van India en Nederland. Vind jij dat we in Nederland met z n allen op een kluitje wonen? Leg je antwoord uit. Kijk in je lesboek op pagina 55 naar de kaart met grote wereldsteden. Ω Zet de namen van de wereldsteden in de goede volgorde. Begin bij de stad met de meeste inwoners in 000. Tokyo, New York, Seoul, Mexico-Stad, São Paulo, Mumbai, Los Angeles, Osaka, Jakarta, Delhi, (Shanghai) Ω Hoeveel steden daarvan liggen in India? Schrijf ze op. Drie, namelijk: Delhi, Kolkata, Mumbai. 4 Kijk in je lesboek op pagina 56 naar de grafiek van de bevolkingsgroei. Ω Hoeveel inwoners had de wereld in 950? Ongeveer,5 miljard. Ω Hoeveel inwoners zal de wereld in 050 hebben? Ongeveer 9 miljard. Ω In welk werelddeel groeit de bevolking het snelst? In Azië. 0 Azië

11 5 6 Wat zullen de gevolgen zijn als de bevolking van een land enorm groeit? Bijvoorbeeld: Er is minder land beschikbaar. Er is meer vraag naar grondstoffen. Er komt meer afval. Er zijn meer voorzieningen nodig zoals scholen en ziekenhuizen. De Chinese regering verbood mensen om meer dan één kind te krijgen. Ω Wat vind jij van deze wet? M e t z ' n a l l e n o p e e n k l u i t j e Ω Heb jij een ander idee om ervoor te zorgen dat de bevolking minder snel groeit? Waarom worden mensen nu ouder dan vroeger? Bijvoorbeeld: Doordat de medische zorg beter is. Doordat de techniek steeds beter wordt. Doordat we betere voeding hebben. 8 Veel mensen in India trekken naar de steden. Waar woonden die mensen eerst? In dorpen op het platteland. 9 Kijk in je lesboek op pagina 54 naar de foto van het straatleven in Mumbai. Beantwoord de vraag. Hoe proberen de mensen geld te verdienen? Bijvoorbeeld: Door spullen te verkopen. Door mensen op een olifant te vervoeren of met een taxi. Azië

12 M e t z ' n a l l e n o p e e n k l u i t j e 0 Net als Indra en haar familie trekken duizenden mensen naar Mumbai. Er zijn vele redenen om in de stad te gaan wonen. Veel mensen hopen het daar beter te krijgen: de stad trekt. Andere redenen hebben te maken met de omstandigheden in het dorp waar de mensen eerst woonden: het dorp stoot de mensen af naar de stad. Schrijf de redenen in de goede kolom. Kies uit: Ω Er zijn betere scholen voor mijn kinderen. Ω Mijn familie is ook al verhuisd naar die stad. Ω Ik ben mijn baan op de boerderij kwijtgeraakt. Ω Ik verdien te weinig geld om voor mijn gezin te kunnen zorgen. Ω Ik kan misschien meer geld gaan verdienen. Ω Er zijn betere ziekenhuizen. De stad trekt Er zijn betere scholen voor mijn kinderen. Mijn familie is ook al verhuisd naar die stad. Ik kan misschien meer geld gaan verdienen. Er zijn betere ziekenhuizen. Het dorp stoot af Ik ben mijn baan op de boerderij kwijtgeraakt. Ik verdien te weinig geld om voor mijn gezin te kunnen zorgen. Ben je klaar? Ga dan verder met de blokopdrachten op pagina 6, 7 en 8. Azië

13 Made in China l e s b o e k pagina Heb jij wel eens ergens Made in China op zien staan? Waarop was dat? Kijk in je lesboek op pagina 58 naar de kaart. Maak dan opdracht en. Zoek de stad Shenzhen op. Bij welke grote stad ligt Shenzhen in de buurt? bij Hongkong (Xianggang) De Chinese havenstad Shanghai ligt bij de monding van een grote rivier. Hoe heet die rivier? Chang Jiang (Jangtse) 4 Veel Chinese exportproducten worden vervoerd met schepen. Noem twee voordelen en twee nadelen van het vervoer met een schip. Twee voordelen Ω Op een schip kunnen veel producten tegelijk in grote Twee nadelen Ω De spullen kunnen bederven. Het gaat langzaam. containers worden vervoerd. Het is goedkoop. 5 Schrijf de goede woorden achter de betekenis. Kies uit: welvaart, economie, investeren. Geld uitgeven en hopen dat er later meer geld voor terugkomt: De inkomsten en uitgaven van een land: Als veel mensen luxe spullen hebben: Ω Ω Ω investeren economie welvaart Azië

14 M a d e i n C h i n a 6 8 Hoe komt het dat veel fabrieken zich graag in China vestigen? Omdat de lonen in China erg laag zijn. De meeste producten die in China worden gemaakt, worden niet in het eigen land verkocht. Hoe komt dat? Nog lang niet alle Chinezen hebben geld genoeg voor deze producten. Of veel inwoners een tv hebben, is een teken van de welvaart in een land. Kijk naar de grafiek. In 980 had nog bijna niemand in China een tv. Ω Hoeveel van de 000 Chinezen had in 000 wel een tv? bijna 00 Ω Hoeveel van de 000 Nederlanders heeft volgens jou een tv? bijna allemaal 4 Azië

15 9 Gebruik kaart 6, 8 en 9 van je miniatlas. Ω Waar zul je de meeste industrie in China aantreffen? in het oosten Ω Waarom vind je daar de meeste industrie? M a d e i n C h i n a In het oosten wonen de meeste mensen die in fabrieken kunnen werken. In het westen is het droog en bergachtig. Er wonen weinig mensen. 0 Zet een cirkel rond de letters van het goede antwoord. waar niet waar Ω China is het rijkste land van de wereld. Ph Sh Ω China hoort bij de lagelonenlanden. en op Ω Toen de buitenlandse bedrijven in China kwamen, bracht dat meer welvaart. zh rg Ω Rond Shenzhen zijn veel hightechbedrijven. e a Ω Chinezen kopen de meeste producten die in Shenzhen worden gemaakt. p n Zet de omcirkelde letters naast elkaar. Welke stad vind je nu? Shenzhen Kijk naar kaart 7 in je miniatlas. Ω Welke landen in Oost-Azië horen bij de rijkste landen? Zuid-Korea en Japan Ω Welke landen horen bij de zeer arme landen? Thailand, Maleisië, Laos en Bangladesh Ω Waarom hoort China niet bij deze groepen? Het oosten van China is wel rijk, maar gemiddeld is het land vrij arm. Sommige mensen kopen graag Nederlandse producten. Die moeten dan ook echt in Nederland zijn gemaakt, zeggen ze. Wat vind jij daarvan? Ben je klaar? Ga dan verder met de blokopdrachten op pagina 6, 7 en 8. Azië 5

16 π Blokopdrachten blok 4 Er zijn drie blokopdrachten. Je mag zelf kiezen met welke opdracht je begint. A Het schip van de woestijn In het vorige blok leerde je over de Sahara. Ook Azië heeft grote woestijngebieden. Het opvallendste dier in de Sahara is de dromedaris. Veel mensen noemen dit een kameel, maar dat klopt niet. In welke landen komt de kameel voor? Kijk naar het kaartje en gebruik de miniatlas. Bijvoorbeeld: China, Mongolië, Iran, Afghanistan. In de bulten van een kameel zit geen water, maar vet. Waarvoor gebruikt de kameel dat vet, denk je? Om zich in te vetten tegen de zon. Als reservevoedsel in moeilijke tijden. Als voer voor haar jongen. Nergens voor, gewoon om de bulten te vullen. Kamelen komen bijna niet meer in het wild voor. Het zijn huisdieren geworden. Net als de koe leeft hij ook bijna niet meer in het wild. Koeien worden voor het vlees en de melk gebruikt. Waarvoor houdt men kamelen? Als lastdier (het vervoeren van goederen en mensen). 4 Er is ook een kamelensoort zonder bulten: de lama. Maak een kort werkstuk over de lama en zijn leefomgeving. Zoek informatie in het documentatiecentrum of op internet. 6 Azië

17 B Op zoek naar werk In het vorige blok zag je dat veel mensen uit Marokko naar andere landen trekken om daar werk te zoeken. Dat gebeurt in Azië ook. Dit kaartje laat zien hoe de grootste bevolkingsstromen op de wereld lopen. Let op! Het gaat over mensen die werk zoeken, niet over vluchtelingen. B l o k o p d r a c h t e n b l o k 4 π Je ziet dat veel mensen werk zoeken in de Golfstaten. Waarom trekken veel mensen daar naartoe? De aardolie die daar gevonden wordt zorgt voor rijkdom, mensen zoeken werk in de olie-industrie of bij de bedrijven die door de rijkdom daar zijn ontstaan. 4 Waarom trekken veel mensen uit India weg, denk je? In India is veel armoede en het is een dichtbevolkt land. Waarom trekken mensen naar Japan? Dit is een rijk land. Wat valt je op als je de bevolkingsstromen op de hele wereld bekijkt? Gebruik ook kaart 7 van de miniatlas. Mensen trekken van arme naar rijke landen. 5 Tashbih is een kleermaker uit Pakistan. Hij gaat wonen en werken in Tokyo. Schrijf een kort verhaal over Tashbih. Wat valt hem op in Tokyo? Waaraan moet hij wennen, denk je? Wat voor werk gaat hij doen? Azië

18 B l o k o p d r a c h t e n b l o k 4 C Op is op In het vorige blok leerde je dat er in Afrika veel delfstoffen zijn. In het Midden-Oosten wordt veel aardolie gevonden. Ooit zal die olie opraken. De sjeik van Dubai heeft nagedacht hoe het verder moet als er geen geld meer wordt verdiend aan de verkoop van olie. Zijn antwoord was: toerisme. Er worden nu luxe hotels gebouwd in Dubai. In zee laat de sjeik een eilandenrijk aanleggen. π Zie jij iets bijzonders aan deze eilanden? Het lijkt op de wereldkaart. Zoek uit waar Dubai ligt. Naast welke landen ligt het en aan welke zee? Het is een oliestaatje van de Verenigde Arabische Emiraten, vlak bij Saudi-Arabië en Oman en het ligt aan de Perzische Golf. Vind jij het slim van de sjeik om over te schakelen op toerisme als de olie op is? Verklaar je antwoord. 4 5 Waarom zou je als toerist niet naar Dubai gaan? Bijvoorbeeld: te heet, saaie woestijn, geen bezienswaardigheden. Waarom zou je als toerist wel naar Dubai gaan? Droog, zonnig en warm, luxe hotels. 8 Azië

19 Oceanië en Antarctica l e s b o e k pagina Kijk in je lesboek op pagina 60 naar de vlag van Australië. In de vlag van Australië is de vlag van een ander land verwerkt. Schrijf de naam van dat andere land op. het Verenigd Koninkrijk Australië, Nieuw-Zeeland, Papoea Nieuw-Guinea en de eilanden in de Grote (of Stille) Oceaan vormen samen één werelddeel. Hoe heet dit werelddeel? Oceanië Kleur de rondjes bij de goede antwoorden. Welke dieren komen in Australië voor? 4 Kijk naar je antwoord bij de vorige opdracht. Hoe noemen we dit soort dieren? Buideldieren. 5 Kijk naar kaart 9 en 0 in je miniatlas. Waarom wonen er maar weinig mensen in het binnenland van Australië? Omdat dit gebied uit woestijnen bestaat. 6 Maak de zinnen af. Je ziet hier een wapen van de oorspronkelijke bewoners van Australië. Ω De oorspronkelijke bewoners van Australië heten Aboriginals. Ω Het wapen heet een boemerang. Oceanië en Antarctica 9

20 O c e a n i ë e n A n t a r c t i c a 7 Waar zijn deze foto s gemaakt? Schrijf het op. Kies uit: Groot Barrièrerif, Nieuw-Zeeland, Australië. 8 9 Australië Groot Barrièrerif Nieuw-Zeeland Nederland importeert veel vlees uit Nieuw-Zeeland. Wat voor vlees? schapenvlees (lamsvlees) In de Grote Oceaan liggen duizenden eilandjes. Die zijn vaak ontstaan door de groei van koraal op een vulkaan die net boven de oceaan uitstak. Zo n eiland heet een atol. Wat zou er gebeuren als jij na een schipbreuk zou aanspoelen op een onbewoond atol? Wat zou je doen om te overleven? 0 Oceanië en Antarctica

21 0 Kijk in je lesboek op pagina 60 naar de foto van Antarctica. Beschrijf hoe dit werelddeel eruitziet. Bijvoorbeeld: Antarctica bestaat uit sneeuw en ijs. Er groeien geen planten. Er leven pinguïns. In de zee drijven ijsbergen en ijsschotsen. Schrijf de namen van de ankers achter de letters en de nummers. O c e a n i ë e n A n t a r c t i c a A Oceanië a Australië B Azië b Nieuw-Zeeland C Antarctica c Hawaii D Zuid-Amerika Sydney E Noord-Amerika Grote Oceaan (Stille Oceaan) Indische Oceaan Ben je klaar? Ga dan verder met de blokopdrachten op pagina 4, 5 en 6. Oceanië en Antarctica

22 Met een rugzak door Australië l e s b o e k pagina Bart en Joost zijn in Australië geweest. Stel je voor dat jij net als deze jongens vier maanden met een rugzak door Australië zou kunnen trekken. Wat zou je dan allemaal gaan doen? Hoe kwamen de eerste emigranten naar Australië? met de boot Lees in je lesboek de tekst op pagina 6, 6 en 64. Teken nu de reis van Bart en Joost in de kaart. Ω Welk deel van hun reis legden de jongens liftend af? Trek daar een groene lijn. Ω Bart en Joost maakten een binnenlandse vlucht. Geef hun vliegroute met een blauwe lijn aan. Ω De jongens kochten een tweedehandsauto. Maak de weg die ze daarmee reden rood. Oceanië en Antarctica

23 4 5 Waarom zullen er meer wegen in het zuidoosten van Australië zijn dan in de rest van het land? Omdat de meeste mensen in het zuidoosten wonen. Kijk naar kaart 0 in je miniatlas. Welke landschappen zagen Bart en Joost op hun reis van Darwin naar Sydney? savannen, woestijn, steppen, loofwoud M e t e e n r u g z a k d o o r A u s t r a l i ë 6 Kijk naar kaart 8, 9 en 0 in je miniatlas. Waarom wonen veel mensen in het oosten van Australië, denk je? In het oosten valt voldoende neerslag. Het is er niet te heet. 7 In Australië zijn veel onverharde wegen. Waarom worden die wegen niet verhard? Omdat er op die plaatsen te weinig mensen wonen. Er rijden dus te weinig auto s over de wegen. 8 Waarom zijn er in Australië veel binnenlandse vluchten, maar in Nederland niet? Australië is een heel groot land. Nederland is zo klein dat je overal heel gemakkelijk met de auto of het openbaar vervoer kunt komen. Oceanië en Antarctica

24 M e t e e n r u g z a k d o o r A u s t r a l i ë 9 Hoeveel kilometer legden Bart en Joost over de weg af? Gebruik de afstandentabel. Vul in. Afstand Van Sydney naar Brisbane Van Brisbane naar Cairns Van Darwin naar Adelaide Van Adelaide naar Melbourne Van Melbourne naar Canberra Van Canberra naar Sydney Totaal 00 kilometer 76 kilometer 0 kilometer 7 kilometer 648 kilometer 86 kilometer 7404 kilometer 0 Kijk nog eens in je lesboek op pagina 6, 6 en 64. Welk deel van de route van Bart en Joost vind jij het interessantst? Waarom? Ben je klaar? Ga dan verder met de blokopdrachten op pagina 4, 5 en 6. 4 Oceanië en Antarctica

25 Reuzen in de oceaan l e s b o e k pagina Heb jij wel eens een walvis of een dolfijn gezien? Zo ja, waar? Hoe vond je dat? Deze les heet: Reuzen in de oceaan. Welke reuzen ben je allemaal tegengekomen in het lesboek? Bultruggen en andere walvissen, reusachtige diepten (troggen), bergen en vulkanen op de bodem van de oceaan. Wat zijn de namen van de drie oceanen? Atlantische Oceaan, Grote Oceaan (of: Stille Oceaan), Indische Oceaan. 4 In het lesboek staan geen pictogrammen van de Kijkwijzer. Je ziet hier vier pictogrammen en vier stukjes tekst uit het lesboek. Wat hoort bij elkaar? Trek lijnen. Langs de kusten van de continenten zijn steile overgangen. De zeebodem duikt dan ineens een kilometer steil naar beneden. Ook bij Europa zwemmen bultruggen in de oceaan. Dat komt door de wind. Die waait op sommige plaatsen altijd dezelfde kant op. In Hawaii worden de walvissen nu beschermd. Want anders blijven de toeristen weg! Oceanië en Antarctica 5

26 R e u z e n i n d e o c e a a n 5 Kijk in je lesboek op pagina 66 naar de kaart met de trek van bultrugwalvissen. Trek lijnen van het wintergebied naar de zomerverblijfplaats. Wintergebied Ω Nieuw-Zeeland Marokko Zomerverblijfplaats Ω Alaska Antarctica Hawaii IJsland 6 7 Wat brengt het water van de oceaan in beweging? De wind, de draaiing van de aarde en temperatuurverschillen. Kleur het rondje bij het goede antwoord. Kijk in je lesboek op pagina 67 naar de kaart van de zeestromen. John staat op het strand in West-Australië. Hij gooit een fles met een briefje erin in zee. Waar zal die fles aanspoelen? Aan de westkust van Nieuw-Zeeland. Aan de oostkust van Afrika. Aan de westkust van Afrika. Op Hawaii. 8 De hoogste berg ter wereld is de Himalaya. Die is 8850 m hoog. Wat zou er gebeuren als je deze berg in de Marianentrog zou stoppen? De Himalaya zou onder de zeespiegel verdwijnen, want de Marianentrog is kilometer diep. 6 Oceanië en Antarctica

27 R e u z e n i n d e o c e a a n 9 0 In het lesboek lees je op pagina 67: Veel bedrijven doen hun best om in hun producten zo veel mogelijk vis uit de duurzame visserij te verwerken. In groep 7 heb je al over de duurzame visserij geleerd. Wat is dat ook alweer? Bij duurzame visserij wordt er zo gevist dat er genoeg vis overblijft en de vis nooit opraakt. De oceanen worden bedreigd. Er wordt te veel in gevist en ze vervuilen. Geef drie voorbeelden van vervuiling. Bijvoorbeeld: olie die uit schepen lekt, afval dat in zee wordt gedumpt, giftige stoffen die fabrieken in de oceaan lozen. Waarvoor gebruiken mensen de oceanen allemaal? Schrijf drie verschillende dingen op. Bijvoorbeeld: Voor de visserij, voor het transport met schepen, voor het ecotoerisme (walvissen kijken, zeezeilen), voor windenergie (molenparken op de oceaan), voor de walvisjacht, voor het lozen van afval. Ben je klaar? Ga dan verder met de blokopdrachten op pagina 4, 5 en 6. Oceanië en Antarctica 7

28 Antarctica l e s b o e k pagina Zet de werelddelen in de goede volgorde. Begin met het grootste werelddeel en eindig met het kleinste. In elk werelddeel staat een letter. Schrijf die letter in het juiste vakje achter de letter A. Als je het goed hebt gedaan, lees je de naam van de Noorse ontdekkingsreiziger die als eerste de Zuidpool bereikte. A M U N D S E N Deze Noorse ontdekkingsreiziger kwam op 4 december 9 als eerste bij de Zuidpool aan. Waarom was het niet mogelijk om de Zuidpool op 4 juni te bereiken? In die periode komt de zon een halfjaar lang niet op. 4 Kleur het rondje bij het goede antwoord. Welke zin is waar? Antarctica is een stuk land met ijs eroverheen. Antarctica is een grote ijsberg in de Poolzee. Kijk in je lesboek op pagina 68 naar de kaart van Antarctica. Je ziet lijnen die samenkomen op de Zuidpool. Hoe noemen we deze lijnen? (Weet je het niet? Kijk dan in het lesboek nog eens naar les van blok.) meridianen 8 Oceanië en Antarctica

29 5 Wie leeft waar? Trek een lijn van het dier naar de goede plaats op aarde. A n t a r c t i c a 6 7 Waarom leven er zo weinig mensen op Antarctica? Omdat Antarctica de koudste plek op aarde is. Er ligt bijna alleen maar ijs, dus je kunt er niets planten. Huizen bouwen op het ijs is ook moeilijk. Er is geen werk. Streep het foute antwoord door. Kijk in je lesboek op pagina 68 naar de kaart en de doorsnede van Antarctica. Ω Op Antarctica zijn geen bergen. Ω De magnetische zuidpool ligt op de plaats van de aardrijkskundige Zuidpool. Ω Het werelddeel dat het dichtst bij Antarctica ligt, is Zuid-Amerika. Ω Rondom Antarctica drijven duizenden ijsbergen in zee. waar / niet waar waar / niet waar waar / niet waar waar / niet waar 8 Deze tekening legt uit hoe gletsjers en ijsbergen ontstaan. Schrijf op wat je ziet. zee sneeuw ijs Een gletsjer wordt gevormd als dikke sneeuwlagen tot ijs worden samengeperst. Doordat er steeds nieuwe sneeuw bijkomt, groeit de gletsjer. Aan de randen wordt het ijs in zee geduwd. Grote stukken breken af en drijven als ijsbergen in de zee. Oceanië en Antarctica 9

30 A n t a r c t i c a 9 Lees in je lesboek op pagina 70 de tekst Gletsjers Zuidpool smelten sneller dan gedacht. Hoe komt het dat het ijs op de Zuidpool sneller smelt? Doordat de aarde opwarmt door veranderingen van het klimaat. 0 Wat is de oorzaak van het broeikaseffect? Uit fabrieksschoorstenen, elektriciteitscentrales, fabrieken en uitlaatgassen van auto s komt koolzuurgas. Dat vormt een dikke laag in de atmosfeer en houdt de warmte vast. Stel je voor dat het ijs van de polen smelt. Merken we daarvan dan iets in Nederland? Leg je antwoord uit. Ja, Nederland ligt al voor een groot deel beneden de zeespiegel. Als we niets doen, kan een gedeelte van Nederland onder water komen te staan, wanneer het water hoger komt dan de dijken. Welke maatregelen kunnen regeringen nemen om het broeikaseffect te verminderen? Bijvoorbeeld: Regeringen kunnen het gebruik van schone brandstoffen bevorderen. Windenergie, waterkracht en zonne-energie zijn beter voor het milieu dan steenkool, aardgas en aardolie. Wat kun jij zelf doen om het broeikaseffect kleiner te maken? Bijvoorbeeld: zuinig omgaan met energie. Ben je klaar? Ga dan verder met de blokopdrachten op pagina 4, 5 en 6. 0 Oceanië en Antarctica

31 Een blik naar boven l e s b o e k pagina Dit is een stukje van de foto op pagina 7 van het lesboek. Ernaast staat een sterrenkaart. Ω Zie jij het Zuiderkruis? Teken het Zuiderkruis in de foto. Ω Het Zuiderkruis wijst de Zuidpool aan. Waar is de Zuidpool? Zet daar een pijl in de foto. Voordat het kompas werd uitgevonden, konden reizigers toch hun richting bepalen. Hoe deden ze dat? Ze maakten s nachts gebruik van de stand van de sterren en overdag van de zon. 4 Kleur het rondje bij het goede antwoord. Drie reizigers turen naar de hemel. Wie van hen kan het Zuiderkruis zien? Olaf in de bergen van Noorwegen. Takara in een buitenwijk van Tokyo. Sanchez op de pampa van Argentinië. Je moet je fantasie behoorlijk gebruiken om figuren in de sterrenbeelden te zien. Dit zijn de sterren van het sterrenbeeld de Grote Beer. De lijnen tussen de sterren hebben we al getrokken. Teken er een beer omheen. Oceanië en Antarctica

32 E e n b l i k n a a r b o v e n 5 De afstanden in de ruimte zijn enorm. Er wordt gemeten in lichtjaren. Een lichtjaar is ongeveer één biljoen kilometer. Dat is een één met twaalf nullen erachter. De bovenste ster uit het Zuiderkruis staat 0 lichtjaren van ons af. Hoeveel kilometer is dat? Schrijf het in cijfers op. Zet om de drie nullen een punt km 6 Schrijf de namen op de goede plaats in de tekening. Kies uit: zon, planeet, maan. zon planeet maan 7 Kijk in je lesboek op pagina 7 naar de afbeelding van de zon en de planeten. Ons zonnestelsel bestaat uit acht planeten. De volgorde vanaf de zon kun je onthouden met het volgende ezelsbruggetje: Maak Van Acht Meter Japanse Stof Uw Nachtjapon. Schrijf nu de namen van de planeten in de goede volgorde. (Zon), Mercurius, Venus, Aarde, Mars, Jupiter, Saturnus, Uranus, Neptunus. 8 Niet alles wat aan de hemel blinkt, is een ster. Waarom is de zon wel een ster maar de maan niet? De zon straalt zelf licht. De maan geeft geen licht, maar weerkaatst het zonlicht. Een ster geeft dus licht. 9 Waardoor is er leven op aarde mogelijk? Doordat de zon hitte en licht uitstraalt en door de aanwezigheid van lucht (zuurstof) en water. Oceanië en Antarctica

33 0 Een ander woord voor satelliet is kunstmaan. Kun jij die naam verklaren? Een satelliet draait rond de aarde, net als de maan, maar is door mensen gemaakt (kunst = niet echt, zoals in een kunstgebit). Geef vier voorbeelden van zaken die dankzij satellieten mogelijk zijn. Bijvoorbeeld: telefoon, televisie, navigatiesystemen (gps), het E e n b l i k n a a r b o v e n weerbericht, kaarten maken, spioneren, de hemel bestuderen. Stel je voor dat er leven is buiten de aarde. Hoe zou dat leven eruitzien? Teken het hier. Kijk naar je tekening bij de vorige opdracht. Denk jij dat er leven is buiten de aarde? Leg je antwoord uit. 4 De aarde is een unieke planeet. Zijn wij er zuinig genoeg op? Leg je antwoord uit. Ben je klaar? Ga dan verder met de blokopdrachten op pagina 4, 5 en 6. Oceanië en Antarctica

34 π Blokopdrachten blok 5 Er zijn drie blokopdrachten. Je mag zelf kiezen met welke opdracht je begint. A Kiwi's In het vorige blok zag je dat rijst een van de belangrijkste landbouwproducten van Azië is. In Nieuw-Zeeland is de fruitteelt erg belangrijk. Van alle kiwi s die gegeten worden op de wereld, komt 75 procent uit Nieuw-Zeeland. Heb jij wel eens een kiwi gegeten? Wat vind je van de smaak? Nieuw-Zeeland en de kiwi horen bij elkaar. In Nieuw-Zeeland wordt met een kiwi niet alleen een vrucht bedoeld, maar ook nog andere dingen. De plaatjes laten zien wat. Kleur de letters van de beweringen die waar zijn groen. Zet die letters in een andere volgorde. Welk woord kun je maken? O A E W G D De inwoners van Nieuw-Zeeland worden ook wel kiwi s genoemd. Een kiwi is een automerk. De kiwi is een soort loopvogel die alleen in Nieuw-Zeeland voorkomt. De oorspronkelijke bewoners van Nieuw-Zeeland heetten kiwi s. Een kiwi is een vrucht. De dollar in Nieuw-Zeeland wordt ook wel een kiwi genoemd. Schrijf hier het woord op: goed Met kiwi s kun je lekkere dingen maken. Bedenk een recept waarin kiwi s gebruikt worden. Maak er een tekening bij. 4 Oceanië en Antarctica

35 B Natuurgodsdiensten In het vorig blok leerde je over de islam. Eerder leerde je ook over andere grote godsdiensten in de wereld. Maar er zijn veel volkeren die hun eigen godsdienst en cultuur hebben. Vaak heeft hun godsdienst een grote band met de natuur. Zoals bij de Aboriginals. B l o k o p d r a c h t e n b l o k 5 De Aboriginals zijn de oorspronkelijke bewoners van Australië. Ze hadden geen vaste woonplaats en leefden van de jacht op kleine buideldieren en kangoeroes. Ook verzamelden ze vruchten, wortels en granen. Waarom is het niet vreemd dat de natuur een grote rol speelt in de godsdienst en cultuur van de Aboriginals? Ze waren bijna volledig afhankelijk van de natuur. Volkeren met een natuurgodsdienst zijn vaak bang voor allerlei gevaren uit de natuur. Zo vereerden de oude Germanen Donar, de god van de bliksem. Kun je nog meer voorbeelden geven van gevaren uit de natuur? Bijvoorbeeld: overstromingen, bosbranden, droogte, regen, aardbevingen. Hoe vind jij dat wij moeten omgaan met deze natuurgodsdiensten? Deze mensen tot een andere godsdienst bekeren. Het geloof van deze mensen respecteren. Verklaar je antwoord. π 4 Aboriginals hebben vaak veel tatoeages. Bekijk op internet hoe die eruitzien. Teken daarna de tatoeages op deze man. 5 Heb je nog tijd over? Zoek in het documentatiecentrum of op internet meer voorbeelden van volkeren met een natuurgodsdienst. Oceanië en Antarctica 5

36 B l o k o p d r a c h t e n b l o k 5 C Zonnewagens Meestal brengen we het blok waar je nu aan werkt in verband met het vorige blok. In deze laatste blokopdracht verbinden we de eerste en laatste les van dit blok: Australië en de zon! In Australië vindt om de twee jaar de World Solar Challenge plaats. Dit is een race met auto s die op zonne-energie rijden. De race gaat dwars door Australië. Hoeveel kilometer moeten de zonneauto s afleggen? Gebruik je miniatlas. ongeveer 000 km π Waarom is het belangrijk om onderzoek te doen naar het rijden op andere brandstoffen dan benzine? De olie raakt op, de verbranding van benzine zorgt voor veel vervuiling. Zoek op internet een afbeelding van een zonneauto. Of ontwerp zelf een zonneauto. 4 Heb je nog tijd over? Maak een kort werkstuk over zonne-energie. Zoek informatie in het documentatiecentrum of op internet. 6 Oceanië en Antarctica

37 Waardeer je wijk! l e s b o e k pagina Lees eerst de tekst op pagina 74, 75 en 76 van je lesboek. De leerlingen van basisschool De Hagehorst hebben opgeschreven wat zij het fijnst vinden in hun wijk. Schrijf nu op wat jij het fijnst vindt in jouw wijk. In dit blok werk je veel samen in een groep. Maak een groepje van vier. Let erop dat je samenwerkt met leerlingen die dicht bij jou in de wijk wonen. Dat is belangrijk bij de opdrachten in dit blok. Vergelijk met de leerlingen van jouw groepje de verschillende antwoorden bij opdracht. Schrijf in het schema wat jullie het fijnst vinden in de wijk. Naam Vindt het fijnst van deze wijk De leerlingen van De Hagehorst praten ook over dingen die ze niet zo leuk vinden in hun wijk. Jij moppert vast ook wel eens over iets in jouw wijk. Waarover? 4 Kijk naar je antwoord bij opdracht. Leg uit waarom je juist over dat punt moppert. Je eigen omgeving 7

38 W a a r d e e r j e w i j k! 5 Vergelijk met jouw groepje de verschillende antwoorden bij opdracht en 4. Schrijf in het schema waarover jullie mopperen. Naam Moppert over 6 Kijk naar het ingevulde schema bij opdracht 5. Bedenk samen wat de oorzaak van elk mopperpunt is. Een voorbeeld: In het lesboek zegt Naomi dat ze de hondenpoep in haar wijk vervelend vindt. De oorzaak zou hier kunnen zijn dat er geen hondentoiletten zijn. Mopperpunt Oorzaak 8 Je eigen omgeving

39 7 Kijk naar de mopperpunten bij opdracht 6. Wat zou er volgens jullie aan gedaan moeten worden? W a a r d e e r j e w i j k! Mopperpunt Dit moet eraan worden gedaan 8 Wie moet actie ondernemen? Mopperpunt Wie moet actie ondernemen? 9 Wat zouden jullie zelf kunnen doen om een oplossing te vinden voor het mopperpunt? Mopperpunt Dit zou ik eraan kunnen doen Je eigen omgeving 9

40 Actie! l e s b o e k pagina De opdrachten van deze les maak je met het groepje waarmee je ook in les hebt gewerkt. Lees de tekst op pagina 77, 78 en 79 van je lesboek. Net als de leerlingen van De Hagehorst gaan jullie één mopperpunt kiezen en daarvoor een actieplan opstellen. In deze les volgen jullie de stappen van het actieplan op pagina 78 van het lesboek. Stap Overleg welk mopperpunt jullie kiezen. Schrijf het hieronder op. Stap Teken jullie mopperpunt in een kaart. Bij deze vraag heb je de computer nodig. Ga naar de website Klik op Leerlingen. Klik op groep 8. Klik op blok 6. Klik op les, opdracht. Stap Wat is de oorzaak van jullie mopperpunt? 4 Stap 4 Wie is verantwoordelijk? 40 Je eigen omgeving

41 5 Stap 5 Wat zouden jullie anders willen? Hoe hopen jullie dat het er uiteindelijk komt uit te zien? A c t i e! 6 Stap 6 Hoe zou je de situatie kunnen veranderen? Schrijf op wat er moet worden gedaan. 7 Stap 7 Welke mensen kunnen je helpen? 8 Stap 8 Wie wil je interviewen? Je mag maximaal twee interviews per groepje houden (één interview per tweetal). 9 Stap 9 Werk nu in groepjes van twee. Schrijf de vragen op die jullie tijdens het interview willen stellen. Gebruik hiervoor de tips op pagina 79 van je lesboek. Je eigen omgeving 4

42 A c t i e! Vragenlijst voor het interview met Dit willen wij te weten komen (onze hoofdvraag) Vragen Laat je vragenlijst(en) aan je meester of juf zien. Pas als je meester of juf het goed vindt, mag je aan mensen gaan vragen of zij willen meewerken aan het interview. 4 Je eigen omgeving

43 Het interview l e s b o e k pagina Lees eerst de tekst op pagina 80, 8 en 8 van je lesboek. In deze les ga je, net als de leerlingen van basisschool De Hagehorst, iemand interviewen. Dat doe je samen met degene met wie je in les de vragenlijst hebt gemaakt. Natuurlijk mag je afwijken van die lijst, als je nog een belangrijke vraag bedenkt. Je neemt je werkboek mee om aantekeningen te maken. Houd je tijdens het interviewen aan de volgende spelregels: Ω Blijf altijd beleefd. Ω Stel jezelf netjes voor. Ω Vertel het doel van het interview, voordat je vragen gaat stellen. Ω Vertel hoelang het interview duurt (vijftien minuten). Ω Denk aan wat je in les hebt geleerd over het stellen van vragen: - stel vragen die iemand niet met ja of nee kan beantwoorden; - stel zo min mogelijk waarom -vragen. Ω Stel de vragen om de beurt. Wie geen vraag stelt, maakt aantekeningen in het werkboek en schrijft daarbij ook de vraag op. Vooral als je het interview niet opneemt, is het heel belangrijk om goede aantekeningen te maken. Schrijf geen hele zinnen op maar alleen de belangrijkste woorden. Anders kun je nooit bijhouden wat iemand zegt. Ω Schrijf achter Opmerking dingen op die niet worden gezegd, maar die je opvallen. Dat er iemand bij komt bijvoorbeeld. Of dat de geïnterviewde lacht, boos of verdrietig is. Ω Houd de tijd goed in de gaten. Ω Bedank de geïnterviewde aan het eind van het gesprek. Maak op de volgende pagina aantekeningen voor het interview. Doe dat met korte zinnetjes op de volgende manier: Vraag: hoe komt het geen speelplek Antwoord: willen wij ook weten, daarom vergadering Opmerking: heel serieus Je eigen omgeving 4

44 H e t i n t e r v i e w Interview met: 44 Je eigen omgeving

45 Zodra je terug bent in de klas, maak je een verslag van het interview. Gebruik daarvoor de tips op pagina 8 van je lesboek. Ω Verslag van het interview met: Ω Doel van het interview: H e t i n t e r v i e w Ω Samenvatting van het interview: Ω Conclusie van het interview: Ω Streep het foute woord door. We hebben ons doel wel / niet bereikt. Je eigen omgeving 45

46 Het verbeterplan l e s b o e k pagina Maak deze opdracht samen met degene met wie je het interview hebt gehouden. In deze les ga je een verbeterplan maken. Maar voordat je dat doet, lees je eerst het verslag van het interview van de andere groepsgenoten. Wissel de werkboeken uit. Lees elkaars verslag op pagina 45. Beantwoord nu de volgende vragen. Ω Geïnterviewde: Ω Wat heeft de geïnterviewde met het mopperpunt te maken? Ω Conclusie interview: Bespreek in jullie groepje de uitkomsten van de interviews. Jullie weten nu hoe anderen over jullie mopperpunt denken. Hoe zou dit mopperpunt kunnen worden opgelost? Beantwoord de volgende vragen. Ω Wat is jullie oplossing? Ω Wat is er nodig voor deze oplossing? 46 Je eigen omgeving

47 Ω Wie moet wat doen voor deze oplossing? H e t v e r b e t e r p l a n Ω Wat kunnen jullie zelf doen voor deze oplossing? Ω Zou iedereen blij zijn met jullie oplossing? Ω Zijn er nog andere oplossingen te bedenken? Ω Waarom is jullie oplossing de beste? Je eigen omgeving 47

48 H e t v e r b e t e r p l a n Bereid het verbeterplan met je groepje voor. Maak hieronder aantekeningen. Ω Bedenk hoe de titelpagina eruit komt te zien. In ieder geval staan hier de namen van de leerlingen uit het groepje. Ω Pak de kaart van de wijk die je in les hebt gemaakt. Straks heb je die kaart nodig voor je verbeterplan in het net. Jullie mopperpunt staat al aangegeven in de kaart. Ω Bedenk hoe je jullie mopperpunt kort kunt beschrijven met uitleg waarom hierover wordt gemopperd. Ω Schrijf de namen op van de personen die geïnterviewd zijn. Ω Schrijf de conclusies van de interviews op. Ω Wat is jullie oplossing voor het probleem? Ω Laat jullie oplossing zien op een nieuwe kaart van de wijk. 4 Laat de aantekeningen voor het verbeterplan aan je meester of juf zien. Heeft je meester of juf jullie aantekeningen goedgekeurd? Werk deze dan samen uit tot een PowerPoint-presentatie of werk op een groot vel papier. Bewaar de presentatie goed! De volgende les ga je de presentatie houden voor de rest van de klas. 48 Je eigen omgeving

49 De presentatie l e s b o e k pagina In les 4 heb je in je groepje een verbeterplan gemaakt. Vandaag gaan jullie je verbeterplan presenteren. Bereid de presentatie eerst voor. Gebruik daarbij de tips op pagina 87 van je lesboek. Je maakt opdracht tot en met 7 zelfstandig. Kijk en luister goed naar de presentaties van de andere groepjes. Maak een kort verslag van iedere presentatie. Beoordeel ze door de volgende vragen te beantwoorden. Ω Is de presentatie duidelijk te verstaan en te lezen? Ω Is de presentatie boeiend? Ω Hoe wordt het probleem duidelijk gemaakt? Ω Wat is de oplossing? Ω Zijn er betere oplossingen te bedenken? Zo ja welke? Ω Is er genoeg tijd om vragen te stellen? Presentatie van: Je eigen omgeving 49

50 D e p r e s e n t a t i e De afgelopen jaren heb je met de Kijkwijzer gewerkt. In het schema staan alle pictogrammen. Welk pictogram hoort bij iedere stap uit jullie actieplan? Zet de onderdelen tot en met 7 van jullie actieplan bij het juiste pictogram. Schrijf daarachter waarom een onderdeel bij een bepaald pictogram hoort of bij meer pictogrammen. De stappen van het actieplan staan op pagina 78 van je lesboek. De Kijkwijzer Stap in actieplan Uitleg Kies een mopperpunt. Breng het mopperpunt in kaart. Bij deze stappen beschrijf je alleen de werkelijkheid Wat is de oorzaak? Wie is verantwoordelijk? Hoe zou je de situatie kunnen veranderen? Welke mensen heb je nodig voor die verandering? Bij deze stappen geef je een verklaring. 5 Breng het mopperpunt in kaart. Wat zou je anders willen? Bij deze stappen schrijf je je mening op. 50 Je eigen omgeving

51 4 De afgelopen jaren heb je gemerkt dat je dingen op verschillende manieren door verschillende brillen kunt bekijken. Kijk nog eens naar jullie actieplan. Door welke bril hebben jullie vooral gekeken? Kies uit: economische bril, geschiedenisbril, cultuurbril, natuur- en milieubril. Maak de zin af. Wij hebben vooral door de gekeken, D e p r e s e n t a t i e want 5 Jullie hebben ook mensen geïnterviewd. Door welke bril keken zij? Leg je antwoord uit. 6 7 Waarom is het belangrijk om te weten dat mensen door verschillende brillen kijken? Omdat dit helpt om anderen te kunnen begrijpen. Wat is het belangrijkste dat je hebt geleerd in dit blok? Je eigen omgeving 5

52 Colofon Hoofdauteurs André de Hamer Arend Pottjegort Auteur Adriaan Maters Advies Dick van Schreven Cartografie Van Oort redactie en kartografie, Almere Foto's binnenwerk AP Photo/Nakheel (8), Bettmann (8), Bruno Press (4), Corbis (6, 0), Lindsay Hebberd (6), Kasper van t Hoff Fotografie (4, 45), Hideo Kurihara (0), Magrath Photography (), Charles Stirling (0, 7), Penny Tweedie/Alamy (5) Foto's omslag Flavia Bottazzini, Jon Bower, Dean Conger, Kasper van t Hoff Fotografie, Viviane Moos, Renate Reitler, David Tipling Beeldresearch Picture Contact, Amsterdam Illustraties binnenwerk Hilbert Bolland, Eric Heuvel, Anjo Mutsaars Medewerking lay-out Vormgevers Arnhem, Arnhem Redactie TRC, Marinell Bruys, Hoogerheide Bureauredactie Boekwerk, Maasbommel Projectgroep Zwijsen Linda Vogelesang (projectleiding) Joachim Lamers (beeldredactie) Harriëtte van den Heuvel (vormgeving) Nina Leemreize (illustratiebegeleiding) Tessa Sponselee (productiebegeleiding) Nathalie Dielissen (marketingadvies) Els van der Kolk (fondseditor) Jan van Wonderen (uitgever) e druk ISBN Uitgeverij Zwijsen B.V., Tilburg Behoudens de in of krachtens de Auteurswet van 9 gestelde uitzonderingen mag niets uit deze uitgave worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voor zover het maken van reprografische verveelvoudigingen uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 6 h Auteurswet 9 dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (Postbus 060, 0 KB Hoofddorp, Voor het overnemen van gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 6 Auteurswet 9) kan men zich wenden tot de Stichting PRO (Stichting Publicatie- en Reproductierechten Organisatie, Postbus 060, 0 KB Hoofddorp, De uitgever heeft getracht alle rechthebbenden te achterhalen. Indien iemand meent als rechthebbende in aanmerking te komen, kan hij of zij zich tot de uitgever wenden.