De Bibliotheek van de toekomst in Houten

Transcriptie

1 De Bibliotheek van de toekomst in Houten Leren, werken en maken Versie: Definitief Door: Ronald Huizer, Bibliotheek Servicecentrum Opdrachtgevers: gemeente Houten, provincie Utrecht Mei

2 Inhoudsopgave Inleiding 3 Wat is relevant voor Houten? 4 Visie op Bibliotheekinnovatie 4 Het Concept: De Bibliotheek van de toekomst 6 Bouwstenen van de Bibliotheek van de toekomst 7 Uitwerking van de kernvragen 10 Ad 1: Kernvraag - Digitalisering en internet 10 Ad 2: Kernvraag - Innovatie door samenwerking en participatie 11 Ad. 3 Kernvraag - Samenwerking in het cultureel- en sociaal domein 13 Handreikingen voor vervolg 15 Bijlage: Wsob - uitvloeiselen 16 Bijlage: Van lijn-staf naar netwerkorganisatie 17 Bijlage: Financiën 18 Benchmark kostenopbouw Bibliotheek van vandaag (landelijk): 18 Benchmark inkomsten/subsidies bibliotheken 19 Bijdrage van bibliotheken provincie Utrecht per inwoner aan stelseltaken: 19 Investeringen 20 2

3 Inleiding De Bibliotheek is bezig om zichzelf opnieuw uit te vinden. Dat vraagt om een nieuw concept waarop de Bibliotheek van de toekomst gebouwd kan worden. Hoe de Bibliotheek van de toekomst er uit kan zien is daarbij sterk afhankelijk van lokale behoeften, kansen en randvoorwaarden. Tegelijkertijd is de Bibliotheek door (digitale) collecties, logistiek en innovaties verbonden met het provinciale en landelijke stelsel van bibliotheken, provinciale service organisaties en de Koninklijke Bibliotheek. Wat zijn deze nieuwe ontwikkelingen? Wat is relevant voor de Houtense burger? Hoe kunnen burgers en maatschappelijke- en culturele organisaties meer in samenwerking tot stand brengen? En welke financieringsvverdienmodellen zijn hierbij er mogelijk? Naar aanleiding van dergelijke vragen hebben de gemeente Houten en de provincie Utrecht aan Bibliotheek Servicecentrum (de provinciale serviceorganisatie van de provincie Utrecht) gevraagd om een advies te ontwikkelen over de Bibliotheek van de toekomst. In dit advies wordt geschetst welke ontwikkelingen van invloed zijn op de bibliotheekfuncties, zoals de nieuwe wet WSOB, digitalisering, en participatie van burgers en wat een concept voor de Bibliotheek van de toekomst in Houten kan zijn. Het advies gaat eerst in op de vraag wat relevant is voor Houten; wat kenmerkt de burgers van Houten en op welke doelgroep(en) wordt gefocust? Vervolgens worden de belangrijkste innovaties en kernwaarden van de Bibliotheek geschetst om vervolgens de kern van het concept te beschrijven: Een Bibliotheek die met name gericht is op de ontwikkeling van jeugd, faciliteert en ondersteunt in het maken, leren en werken in Houten. Hierbij wordt vooral op de digitale kansen en ontwikkelingen ingezet, waarbij fysieke mogelijkheden zoals leer- en studieplekken en goede horeca ingezet worden om dit te faciliteren. Het concept is opgebouwd uit bouwstenen waarbij inzichtelijk is gemaakt welke kostendekkend en welke (mede) door middel van subsidie worden gefinancierd. Ook wordt stilgestaan bij hoe verder te gaan met de uitlening van boeken, die, onvermijdelijk binnen de huidige (financiële) kaders, zal moeten krimpen, met name als het gaat om recreatief lezen voor volwassenen. Tot slot zullen de specifieke kernvragen die in de opdracht zijn meegegeven worden beantwoord, waaronder de vraag hoe de samenwerking met maatschappelijke- en culturele partners in Houten verder vormgegeven en benut kan worden. Als handreiking tot vervolg zijn enkele adviezen opgesteld die kunnen helpen om de verdere uitwerking en implementatie van het concept tot een succes te brengen. 3

4 Wat is relevant voor Houten? Het concept De Bibliotheek van de toekomst in de gemeente Houten is ontwikkeld met een aantal lokale kenmerken voor ogen die Houten onderscheiden ten opzichte van andere gemeenten:» Veel gezinnen met kinderen» Sterke digitale infrastructuur, veel e-commerce» Groene omgeving, gericht op duurzame ontwikkeling» Toekomstvisie 2025: Houten als proeftuin Ook de input van bewoners is meegenomen in het opstellen van dit advies; tijdens een discussieavond over de Bibliotheek van de toekomst is er met ongeveer 30 aanwezigen gesproken. Hierbij werden o.a. het belang van betrouwbare kennis en informatie, digitale vaardigheden & mediawijsheid, laagdrempelige en flexibele locatie aangegeven. In dit advies wordt specifiek de focus gelegd op de doelgroep 0-12, waarbij de ontwikkeling van hun digitale- en taalvaardigheden centraal staat. De ambitie om samen met de culturele-, maatschappelijke- en educatieve partners alle kinderen in deze doelgroep te bereiken, is haalbaar, zo is gebleken in onderlinge gesprekken en het feit dat de Bibliotheek reeds 67% en het onderwijs 100% van deze doelgroep bereikt. De doelgroep 0-4 vraagt hierbij een specifieke aanpak waarin samenwerking met o.a. GGD en kinderopvangorganisaties bijdraagt aan het bereiken van deze doelgroep. Ieder kind dat in Houten opgroeit moet daarmee taalvaardig en digitaal vaardig kunnen zijn om zo klaar te zijn voor de volgende stap in de digitale maatschappij. Met deze focus worden andere doelgroepen zoals. i. z i i.. leder kind dat in Houten opgroeit volwassenen, werkenden/werkzoekenden en ouderen,, zal taalvaardig en digitaal vaardig zeker niet uitgesloten, in tegendeel; ook deze moeten zijn om zo klaar te zijn doelgroepen kunnen gebruik maken van de Bibliotheek v o o r z i } n A i a a r volgende stap in de van de toekomst en de faciliteiten zullen ook in hun digitale maatschappij behoefte voorzien. Wel zal voor de specifieke activiteiten samengewerkt moeten worden met lokale partners, of moet er een kostendekkend aanbod worden ontwikkeld, betaald door de eindgebruiker of via aanvullende financiering uit andere bronnen (bijvoorbeeld sociaal domein). Visie op Bibliotheekinnovatie De Bibliotheek is in verandering, in een veranderende wereld. Door de opkomst van internet en digitalisering, het veranderende mediagebruik en door het dalende aantal leden (met name volwassenen, zie grafiek hieronder) zijn bibliotheken genoodzaakt zichzelf opnieuw uit te vinden. Tegelijkertijd zien we dat in veel bibliotheken de uitleenfunctie nu nog de meeste zichtbare functie is, dat er veel nieuwe gebruikers zijn (maar niet als lid) en dat er een groot verschil is in beleving van de Bibliotheek; bestaande gebruikers zijn zeer tevreden 1 over de Bibliotheek zoals die nu is, 1 Biebpanel onderzoek

5 buitenstaanders vinden de Bibliotheek 'saai' of 'ouderwets' 2. Welke functies moeten vernieuwen, wat is nog nodig en wat moet vooral blijven? 110ÎÍ TREND LEDEN ONTWIKKELING PROVINCIE UTRECHT ^1(15*^ Dit advies, dat is opgesteld in opdracht van gemeente Houten en de provincie Utrecht, levert de bouwstenen voor de ontwikkeling van een nieuwe, toekomstbestendige Bibliotheek, voor de gemeente Houten: De Bibliotheek van de toekomst, waarin nieuwe generaties hun weg in de digitale wereld leren te vinden en daarmee hun maatschappelijke mogelijkheden kunnen opbouwen en vergroten. ^^^^^ BOK 709È 70K D D ^ Aantal betalende leden ^ Aantal jeugd leden ^ Totaal aantal leden ^ Aantal betalende leden ^ Aantal jeugd leden ^ Totaal aantal leden Hierbij worden de specifieke uitdagingen en kansen van gemeente Houten als uitgangspunt genomen en wordt gekeken naar de mogelijkheden die provinciale en landelijke Bibliotheekinnovaties bieden. Ook de implicaties van de nieuwe Wet Stelsel Openbare Bibliotheken (WSOB) worden beschreven. Kernwaarden van de Bibliotheek De Bibliotheek heeft als voorziening een unieke plek in onze samenleving; het is een van de weinige plaatsen die, ook zonder dat iemand een probleem, consumptieve besteding of formele afspraak heeft, bezocht kan worden. De pluriformiteit en neutraliteit in het aanbod is hierbij de kernwaarde, die in de nieuwe Wet Stelsel Een themacollectie over autisme maakt het onderwerp voor jongeren Openbare Bibliotheken (WSOB) is beschreven 3. Ook de kennis van en volwassenen direct toegankelijk. lees- en taalbevordering en mediawijsheid, is een toegevoegde Bij de collectie wordt verwezen naar waarde van de Bibliotheek zoals we die nu kennen. Het is de digitale bronnen en loketten van uitdaging om deze kernwaarden vernieuwend in te zetten en te partners. benutten bij Bibliotheek van de toekomst. Belangrijkste innovaties in bibliotheken Er zijn een aantal belangrijke veranderingen die kenmerkend zijn voor de innovatie van bibliotheken. Deze ontwikkelingen komen verder aan de orde in de uitwerkingen van de in de opdracht benoemde kernvragen. Deze zijn;» Van dienstverlener naar facilitator: Door samen met partners in bijvoorbeeld onderwijs en/of sociaal domein een doelgroep gerichte aanpak op te zetten, kunnen nieuwe samenwerkingen ontstaan waarbij de Bibliotheek, als onderdeel van een keten, waarde toevoegt.» Van fysiek naar digitaal: Nieuwe diensten zullen steeds vaker (ook) digitaal worden, zowel op het gebied van content (ebooks, apps, e-learning) als de kanalen die hiervoor worden ingezet ( , internet en sociale media).» Van kostenpost naar maatschappelijke ondernemer: Door nieuwe proposities kostendekkend te ontwikkelen voor de eindgebruiker, of in opdracht van de gemeente kan nieuwe waarde worden gecreëerd, waarbij de bestaande subsidie niet meer beperkend hoeft te zijn voor het aanbod. Het vraagt om ondernemerschap van de bibliotheekorganisatie, en ruimte voor risico, zowel vanuit de eigen organisatie als vanuit de gemeente in haar rol als financier. 2 3 Niet-leden onderzoek 2013 WSOB: #Opschrift 5

6 Het Concept: De Bibliotheek van de toekomst (D De Bibliotheek van de toekomst in Houten biedt de basis voor nieuwe generaties Houtenaren om succesvol te kunnen zijn in een nieuwe, digitale maatschappij. Hier kun je leren, werken en maken op het moment dat jij dat wil. De Bibliotheek faciliteert: met leer- & werkplekken, nieuwe digitale technologie en persoonlijk advies. Daarbij heb je toegang tot een brede, vernieuwde collectie, zowel digitaal als fysiek, en is er uitstekend breedband internet en een lekker broodje te krijgen. COMPUTER 4 SOFTWARE - v- VINYL CUTTER HANOTOOLS i ĘV" LASER CUTTER ļ CNC ROUTERS 3D SCANNER 3D PRINTERS ELECTRONICS WORKBENCH ' f A ^ \» ľ"** SEWING MACHINE ^ B ^ ^ U \ * * * ^ " VAR: ^9 De Bibliotheek is een place-to-be, voor álle Houtenaren: Kinderen lezen hier ontspannen met hun ouders, die ondertussen een lekkere cappuccino drinken, wat oudere kinderen spreken met elkaar af in de Bibliotheek om te leren of om hun eerste app te ontwikkelen, ouderen lezen rustig een tijdschrift of krijgen hulp bij hun tablet van een student. Door inzet van (expert)vrijwilligers en samenwerking met partners is de Bibliotheek langer open, en zijn er interessante (digitale) cursussen en workshops te doen. Je kan vragen stellen, via sociale media waar de Bibliotheek zichtbaar en actief aanwezig is. De Bibliotheek verbindt mensen. De Bibliotheek van Houten maakt letterlijk ruimte voor vernieuwende activiteiten. Dat betekent dat de uitleenfunctie voor volwassenen innovatief wordt ingericht; meer digitaal, minder vierkante meters, meer inzet van vrijwilligers en een collectie die vooral gericht is op maatschappelijke thema's zoals gezondheid, werk, opvoeding en welzijn. De nieuwe Bibliotheek onderneemt: Strategische samenwerking met onderwijs, welzijn, theater en andere organisatie biedt kansen om nieuwe activiteiten op te zetten en kostendekkende proposities te ontwikkelen, binnen en buiten het gebouw van de Bibliotheek. De 'buitenkant' van de organisatie wordt daardoor belangrijker, dat betekent dat er nieuwe competenties in de organisatie zijn o.a. community en netwerk management. 6

7 Bouwstenen van de Bibliotheek van de toekomst Om het leren, maken en werken in de nieuwe, digitale maatschappij te faciliteren zijn verschillende bouwstenen nodig die samen de basis vormen van de Bibliotheek van de toekomst. Hierin kunnen keuzes gemaakt worden in strategie, waarbij iedere bouwsteen een eigen kostenstructuur en (maatschappelijke) opbrengst heeft. In het onderstaande overzicht zijn verschillende ontwikkelscenario's uiteengezet van de Bibliotheek ontwikkeling met hierin verschillende bouwstenen. Hierin is een keuze gemaakt voor learning centerplace to be scenario, als basis voor het concept de Bibliotheek voor de toekomst. Scenario s Kansen Dilemma s De bibliotheek op/in school Door volledig te focussen op de samenwerking met en dienstverlening aan scholen kan de doelgroep 0-12 volledig worden bereikt, mits alle scholen worden bediend. Het gaat met name om het versterken van taalontwikkeling, mediawijsheid en bestrijding laaggeletterdheid. Uitíeenfunctie wordt behouden voor jeugd, niet voor volwassenen. Een volledig bereik onder scholen is kostenintensief, zeker wanneer scholen beperkt of niet bijdragen aan de kosten. Strategische, duurzame samenwerking met scholen is een randvoorwaarde; hiertoe moet door alle betrokken partijen inclusief gemeente bereidheid zijn. Strategische samenwerking met onderwijs De Bibliotheek op school {o.a. monitor, Collectie, schoolwise, leesconsulent) Voorleeswedstrijd Boekspot op school Learning center/ place to be De Bibliotheek biedt studie 8t werkplekken, informaties advies en educatief aanbod, voor jong Si oud. Het benut hierbij de centrale ligging t.o.v. scholen. Met goede faciliteiten en horeca wordt het aantal bezoekers en bezoeken versterkt. In samenwerking met andere organisaties kan het aanbod in cultuur, educatie, sociaal domein etc. verder worden ingevuld. De uitleenfunctie voor volwassenen zal structureel anders ingevuld moeten worden, bijvoorbeeld beperkt tot informatieve collecties rondom opvoeding, gezondheid, leven lang leren etc. Door digitale content, apps en het faciliteren van het delen van volwassenen content (Boekspots) kan er wel een recreatieve leesfunctie worden ingevuld. Werk 8í leer plekken, leestafels Informatie en advies bij educatie Maakplaatsen/FABLAB Wifi Horeca Verhuur ruimtes Cursus en workshops i.s.m. partners Social media ICT/CRM Delen/ruilen van content Uitleen bibliotheek, fysiek en digitaal Behoud van bestaande uitleenfunctie voor volwassenen en jeugd. Met een beperkt aantal m2's, hoeveelheid collectie en aantal medewerkers kan deze functie in stand gehouden worden. Aanvullend hierbij is het aanbieden van ebooks en andere digitale content. Het uitleenaanbod blijft in stand, maar wordt minder aantrekkelijk. Door de bezuinigingen is er geen ruimte meer voor vernieuwing en/of samenwerking met onderwijs en andere organisaties. Collectie (digitaal en fysiek) Catalogus ICT/Ledenadministratie Gezamenlijke uitleenpropositie Logistiek Leesadvies (digitaal en fysiek) Deze keuze is gebaseerd op de volgende overwegingen: 1. De ontwikkeling van digitale vaardigheden in Houten is bijzonder relevant omdat het veel kansen, maar ook uitdagingen, biedt in de ontwikkeling van Houten en haar inwoners en door de technologische ontwikkeling alleen maar in belang toeneemt 4. Daarbij zijn de randvoorwaarden hiervoor in Houten reeds beschikbaar (zoals breedband internet, veel thuisgebruik van digitale mogelijkheden). Programmering hiervan vindt plaats in samenwerking met lokale partners (zie ook hoofdstuk Kernvraag - Samenwerking) waarbij de Bibliotheek als laagdrempelige, toegankelijke en neutrale plek hier de plek kan zijn waar gebruikers naar toe kunnen, op basis van hun eigen motivatie. 2. Bij de instandhouding van de uitleenfunctie, zal het aantal gebruikers en de inkomsten van de Bibliotheek blijven teruglopen. Het is geen toekomstbestendig scenario omdat er geen ruimte meer is om nieuwe samenwerkingen en innovaties op te pakken en te onderhouden. Dit komt ook omdat er voor de verspreiding van literatuur steeds meer alternatieven voorhanden zijn en bovendien ook commerciële alternatieven, zowel in fysieke boeken als in 4 Zie ook het onderzoek van TU Twente 21st Century skills 7

8 e-books. De (fysieke) verspreiding van content moet dus vooral ondersteunend zijn aan de informatieve en educatie doelstellingen. 3. De ontwikkeling van taalvaardigheid in Houten binnen de onderwijskolom gaat relatief goed. Er is alleen in een aantal specifieke locaties sprake van taalproblemen/laaggeletterdheid. Daarom is een Houten-brede inzet op de activiteiten van de Bibliotheek naar scholen een relatief kostbare en minder renderende activiteit. De voorkeur heeft om activiteiten met scholen middels maatwerk aan te bieden, rekening houdend met de kosten/baten ervan. Samenvattend; gelet op de doelstellingen en specifieke uitgangssituatie in Houten is een learning center/place to be waarin gericht op jeugd en jongeren faciliteiten en activiteiten worden ontwikkeld het meest waardevol voor de gemeente Houten en haar inwoners. Het conserveren van de uitleenfunctie gaat voorbij aan de doelgroep jeugd en jongeren, en het scenario Bibliotheek op school is inflexibel als het gaat om innovatie en samenwerking lokaal; het is een dienst die bovendien afhankelijk is van de specifieke wensen en mogelijkheden van de school. De Bibliotheek op school en andere educatie activiteiten met/op scholen zijn ook in het learning center/place to be nog steeds mogelijk, maar wel in de vorm van maatwerk en kostendekkend gefinancierd. Zijn er mogelijkheden om in het een learning center/place to be scenario de recreatieve volwassenuitleenfunctie nog te innoveren en kostendekkend te maken? Dit zou mogelijk kunnen zijn onder de volgende voorwaarden en zal verder onderzocht moeten worden door een toekomstige opdrachtnemer. * Minder kosten voor de recreatieve uitleenfunctie voor volwassenen; 80% van de kosten van de Bibliotheek zijn gerelateerd aan de uitleenfunctie. o Minder m2; 70-80% van de huidige m2 wordt anders ingezet o Minder collectie aanwezig, mogelijk wel beschikbaar op organisatie niveau en daardoor te reserveren * Investeringen in recreatieve collectie zonder inzet van subsidie, alleen op basis van contributiegelden en/of eigen inbreng: Hierbij wordt momenteel onderzocht of er een ruilsysteem mogelijk is; er zijn voorbeelden waarbij gebruikers boeken inbrengen waarbij deze wel in een catalogus worden opgenomen en daarmee (lokaal en landelijk) vindbaar zijn. Een andere, bestaande oplossing zijn Boekspots. * De operationele processen worden door gebruikers/vrijwilligers uitgevoerd. * Door in gesprek te gaan met omliggende gemeenten kunnen mogelijk afspraken gemaakt worden over lenen buiten de eigen gemeente, bijvoorbeeld door hier een extra bedrag voor te vragen. Dit gebeurd bijvoorbeeld nu bij inwoners van de gemeente Buren, die in omliggende gemeenten lid willen worden. In het onderstaande diagram zijn de bouwstenen van de Bibliotheek van de toekomst weergegeven, waarbij is aangeven wat Bibliotheek-eigen taken zijn en wat in de samenwerking met derden wordt opgepakt. 8

9 Kostendekkend eindgebruiker Horeca Cursussen/lezingen aanbod Aanbod i.s.m. derden Collectie Sociaal domein 8t Leven lang leren ursussen/lezingen aanbod sociaal domein Bibliotheek eigen taken nformatie en advies jeugd (b.v. bij schoolopdrachten) Boekspot in de bibliotheek Makerspace technologie Digitale infra Stelsel Provincia e E-content (landelijk en collectie Si logistiek apps, ebooks provinciaa Innovatie diensten (landelijk en provinciaal) Toelichting bouwstenen: Bibliotheek-eigen taken: Dit zijn taken die vanuit de Bibliotheek zelf worden uitgevoerd en die direct bijdragen aan de primaire doelstelling zoals geformuleerd.» Collectie jeugd» Digitale vaardigheden, zoals leren programmeren, app-ontwikkeling, Minecraft, hack-a-ton's (programmeer bijeenkomst)» Informatie en advies jeugd» Leestafels, werk & studieplekken» Maker-space, hierin zijn nieuwe technologieën (3D printers, zelfbouw computers, etc) beschikbaar Stelseltaken: Deze taken worden bibliotheek organisaties op provinciaal en landelijk niveau uitgevoerd, op basis van provinciale en landelijke subsidie. Voor provinciale digitale infrastructuur wordt 0,50EUR per inwoner en voor logistiek wordt 0,10 EUR per inwoner bijgedragen 1. Voor de overige landelijke provinciale activiteiten worden geen kosten doorberekend. Dit gaat om: ' Ebooks/app/en andere e-content» Digitale infra zoals websites, bibliotheeksysteem» Logistiek en collectie» Innovatie van het diensten en producten aanbod van bibliotheken, zoals de Bibliotheek op school, Actieplan Laaggeletterdheid etc. Kostendekkende diensten: Dit zijn diensten die de eindgebruikers zelf betaald; hierop zit geen subsidie op het aanbod, hooguit op een gedeelte van de overhead (bv programmering): Dit gaat om o.a.:» Cursussen & workshops» Lezingen, voorstellingen» Horeca producten Aanbod i.s.m. derden: In opdracht van of in samenwerking met externe partijen/gemeente kan aanvullend aanbod worden georganiseerd rondom nieuwe activiteiten. Het gaat om nieuwe taken in het sociaal domein, participatie en dienstverlening aan het onderwijs. Het gaat om bijvoorbeeld de Bibliotheek op school, Voorleesexpres, ĩaalhdis/ĩbalpunt ktc. Ode de samenwerking met GGD, consultaties bureaus e.d. gericht op 0-4 past hierbij.

10 Uitwerking van de kernvragen O In de opdracht zijn een aantal vragen benoemd die de innovatievraagstukken van de Bibliotheek van de toekomst samenvatten. De hier genoemde ontwikkelingen zijn tevens contextueel voor het concept de Bibliotheek van de toekomst. 1. De wijze waarop burgers zich informeren is veranderd o.a. door digitalisering en internet. Hoe verandert dit de verspreiding van media naar en de relatie met gebruikers? 2. Te midden van maatschappelijke organisaties en participerende burgers verandert de positie van de Bibliotheek. Wat verandert er en welke samenwerkingen vinden plaats/kunnen plaatsvinden? Wat kan door/met burgers worden ontwikkeld en beheerd? 3. De rol van de overheid verandert; er komen taken bij zoals in het sociaal domein en er vallen taken af. Er wordt onderzocht welke activiteiten door welke partijen (gezamenlijk) kunnen worden uitgevoerd. En welke besparingen dit kan opleveren vanuit een ontkokerde visie op de Bibliotheekfunctie. Ad 1: Kernvraag - Digitalisering en internet De verspreiding van content is fundamenteel in verandering door digitalisering en het gebruik van internet. Vrijwel iedereen heeft tegenwoordig thuis, op school/werk en steeds vaker ook onderweg, toegang tot internet. Dit heeft invloed op de wijze waarop we nieuws, berichten, verhalen, amusement etc. tot ons krijgen, of zelf verspreiden. Het onderstaande diagram laat deze verandering zien: Bij een stijgend mediagebruik, is de tijd die wordt besteed aan gedrukte media juist afgenomen, zowel in uren per week als in percentage van het totaal. Internet en computergebruik zijn sterk toegenomen en inmiddels groter dan geprinte media. Tijdsbesteding aan mediagebruik als hoofdactiviteit" Nederlandse bevolking van 12 jaar en ouder, en (in uren per week) Bron: SCP/CBS-tijdsbestedingsonderzoek , O a televisiekijken (incl. video/dvd) ' gedrukte media lezen m audio luisteren (radio en geluidsdragers) M internet en computer gebruiken 10

11 Zijn we straks helemaal digitaal? Integendeel. Een groot aantal mensen (1,6 miljoen in Nederland) heeft onvoldoende vaardigheden om zich met internet, en computer te kunnen behelpen, zo blijkt uit onderzoek van SEO (Maatschappelijke baten van evaardigheden). En niet alleen ouderen hebben moeite hiermee, ook jongeren blijken hier moeite mee te hebben. Nieuwe media bieden 5 dus nieuwe mogelijkheden, maar ook nieuwe uitdagingen. Het veranderde mediagebruik betekent iets voor de wijze waarop bibliotheken met media/content actief zijn. Er zijn twee bewegingen: Allereerst vindt er een verschuiving plaats van fysieke media naar digitale media. Zo is er sinds 2014 vanuit Bibliotheek.nl (nu Koninklijke Bibliotheek) een project van start gegaan waarbij afspraken zijn gemaakt tussen de Bibliotheekbranche en de uitgevers die het mogelijk maken om ebooks uit te lenen, via Bibliotheek.nl. Hiermee wordt gehoor gegeven aan een al langer gekoesterde wens om ebooks in het aanbod van bibliotheken te kunnen ontsluiten. Er zijn nog wel beperkingen; het aanbod is klein (ongeveer titels, vs titels in de provinciale catalogus in de provincie Utrecht), het aanbod is niet actueel (3 jaar en ouder) en het aanbod is alleen toegankelijk voor leden van de Openbare Bibliotheek. Andere digitale content, wel beschikbaar voor niet-leden, zijn de Vakantiebieb app, de Luisterboeken app en de Klassiekers eregallerij. De andere beweging is dat bibliotheken aanbod ontwikkelen op het gebied van mediawijsheid en digitale vaardigheden. Zo wordt geparticipeerd in het programma Mediawijzer.net, zijn er steeds meer mediacoaches actief in Bibliotheek en worden nieuwe diensten zoals "Klik&tik", "Digisterker" en LAB achtige diensten (zie ook Frysklab) aangeboden die de digitale vaardigheden van burgers versterken. De rol van de Bibliotheek is hierbij anders dan voorheen; de Bibliotheek ondersteunt en adviseert bij het ontwikkelen van vaardigheden, zowel aan leden als aan niet-leden. Ten slotte nog een opmerking over de invloed van digitalisering op de verspreiding van fysieke content. Door nieuwe websites, een online catalogus en een smartphone app kunnen Bibliotheek gebruikers digitaal, dus altijd en overal zoeken, reserveren, verlengen en betalen. Ook het in- en uitchecken van content in de fysieke Bibliotheek is volledig geautomatiseerd zodat de gebruiker dit zelf kan doen, zonder tussenkomst van een medewerker. Hierdoor zijn de (personeels-)kosten van de uitleenfunctie verminderd en de gebruikersvriendelijkheid van de dienst vergroot. Ook is het digitaal bezoek van de Bibliotheek toegenomen, terwijl het aantal fysieke bezoekers door een lager ledental en minder openingstijden juist lager is geworden. Als nadeel van deze selfservice processen kan worden genoemd dat het persoonlijke contact tussen Bibliotheek en gebruiker minder vanzelfsprekend is geworden. Ad 2: Kernvraag - Innovatie door samenwerking en participatie Bibliotheken zijn in veel gemeenten een belangrijke speler in samenwerking in het culturelevmaatschappelijke domein. Ze zijn door de combinatie van een accommodatie, professionele staf en veel vrijwilligers een sterke partner in samenwerkingen met culturele en maatschappelijke partners (zie ook vraag 3. ). Er zijn verschillende kansen in deze samenwerking, waarin de ook de rol van de Bibliotheek veranderd: Rapport "International Computer and Information Literacy Study" (een groot, internationaal onderzoek naar de digitale geletterdheid van leerlingen uit 20 landen) 5 11

12 » Facilitair, door gezamenlijke exploitatie van accommodaties. Hierbij worden kosten bespaard in ontwikkeling, onderhoud en beheer. Nieuwe bibliotheken worden steevast in de vorm van een multifunctionele-accommodatie ontwikkeld waardoor meerdere partijen samen in het gebouw kunnen opereren. Dit heeft, naast kostenbesparingen, het voordeel dat bezoekers meerdere diensten aangeboden krijgen, wat aantrekkelijker is voor de bezoeker. Omgekeerd betekent dit dat de verschillende partijen meer bezoek en dus meer omzet/waarde kunnen creëren. Een recent voorbeeld van zo'n MFA is het Eemhuis in Amersfoort, waarin naast de Bibliotheek ook het Archief Eemland, de Kunsthal Kade en de Scholen in de Kunst (cultuureducatie) is ondergebracht. Ketensamenwerking, door gezamenlijk activiteiten rondom een doelgroep/thema te organiseren. Als voorbeeld is het thema laaggeletterdheid; hierbij is er een gezamenlijke aanpak van organisaties die zich met hetzelfde thema/doelgroep bezig houden. De kernwaarden "toegankelijk, veilig en waardevrij" als positionering van de Bibliotheek zijn toegevoegde waarden in deze samenwerking.» r Bibliotheek IDEA: Taalhuis Soest "Het Taalhuis helpt mensen die ondersteuning nodig hebben om beter te gaan lezen, spreken en schrijven in de Nederlandse taal, bij het vinden van passende taalhulp. Dankzij deze samenwerking kan beter ingesprongen worden op de verschillende taalhulpvragen en worden meer mensen bereikt. Kernpartners van het Taalhuis Zeist zijn de Gemeente Zeist, Bibliotheek Idea Zeist, Meander Omnium en ROC Midden Nederland." Van dienstverlener naar facilitator; aansluitend bij de bovenstaande ontwikkeling van het samenwerken in ketens/netwerken zijn bibliotheken meer in de rol van facilitator actief. Diensten en activiteiten uitgevoerd door derden vinden plaats in de Bibliotheek. De functie en het gebouw worden zodoende steeds meer losgekoppeld. Het gebouw w o r d t door gebruikers steeds meer gebruikt als plek voor het leren en (samen) werken. Door bij de inrichting van het gebouw mogelijkheden te creëren voor verhuur, werkplaatsen en horeca kunnen nieuwe groepen gebruikers/organisaties in de Bibliotheek komen om hun activiteiten uit te voeren. Ook zijn er nieuwe verdienmogelijkheden te creëren door verhuur aan derden (horeca), bedrijven (bijeenkomsten) en particulieren. Een goed voorbeeld hiervan is de Chocolade fabriek in Gouda, waar 3 werkplaatsen, 100 zitplaatsen en 3 zalen en podium onderdeel zijn van de Bibliotheek.» Inzet en participatie van gebruikers/burgers bij bibliotheken is al decennia gemeengoed, maar door de bezuinigingen van de afgelopen jaren is hun inzet steeds belangrijker geworden. De kosten van hoogopgeleide, professionele medewerkers in de front-office zijn voor veel bibliotheken steeds moeilijker vol te houden en er wordt gezocht naar creatieve oplossingen. Een deel van de werkzaamheden is reeds geautomatiseerd. De resterende activiteiten worden steeds meer door vrijwilligers uitgevoerd. Op deze manier kan de uitleenfunctie goedkoper worden uitgevoerd. Vrijwilligers worden naast operationele 12

13 activiteiten ook steeds vaker ingezet op inhoudelijke, projectmatige activiteiten. Bijvoorbeeld bij de bestrijding van laaggeletterdheid of ontwikkeling van digitale vaardigheden. Ad. 3 Kernvraag - Samenwerking in het cultureel- en sociaal domein Om de mogelijkheden tot samenwerking met lokale partners in Houten te onderzoeken is er gesproken met de verschillende partijen in het sociale / culturele domein, i.c. Cultuur aan de slinger (CADS), Van Houten en Co (VHENC) en de Bibliotheek Lek en IJssel (L&IJ). Onderwerpen waren onder meer eventuele overlap in het aanbod, bereik onder verschillende doelgroepen, beschikbare faciliteiten en vraagstukken rondom beheer en onderhoud. Een uitgangspunt bij de ontwikkeling van een gezamenlijk aanbod is dat er een onderscheid gemaakt wordt tussen aanbod voor recreatief gebruik/persoonlijke ontwikkeling en sociaal-maatschappelijke thema's (bijv. bij laaggeletterdheid, sociaal domein). Dit laatste zal in overleg met de gemeente moeten worden uitgewerkt, zowel over de inhoud/doelgroep als de financiering. De partijen gaan met enthousiasme verder met de volgende uitkomsten:» Programmering; alle partijen hebben een aanbod van cursussen en trainingen, gericht op o.a. persoonlijke ontwikkeling, cultuur en educatie, kostendekkend door de gebruiker betaald. Samenwerken kan opleveren dat er een relevanter aanbod is, zonder dubbelingen tussen organisaties, dat meer aansluit bij de behoeften van Houtense inwoners. Hiervoor zijn de volgende gezamenlijke activiteiten benoemd: o Onderzoek naar behoeften; er kan een programmaraad ingesteld worden met, naast de partners, ook andere vertegenwoordigers uit Houten om er voor te zorgen dat er een goed beeld is van de behoeften. Jaarlijks wordt zo een plan gemaakt en geëvalueerd. Vervolgens kan gekeken worden welk aanbod hierbij passend is en welke locatie(s) hierbij gebruikt kunnen worden. o Inkoop/inhuur van aanbod; bij programmering die wordt ingekocht/gehuurd kan schaalgrootte inkoopvoordelen bieden. Door dit te bundelen kunnen ook kosten worden bespaard bij de uitvoering hiervan. o Communicatie (website, nieuwsbrief, etc); door de communicatie kanalen van de verschillende organisaties te bundelen kunnen meer mensen worden bereikt en daardoor meer gebruik van het aanbod, c.q. omzet worden gegenereerd. Idealiter ontstaat er één platform of website waarin al het aanbod integraal wordt aangeboden. Ook aanbod in het sociaal domein en digitale vaardigheden kan in samenwerking worden opgezet, zie ook het Bouwstenen model. Hier is samenwerking ook met andere partners naast de genoemde partijen mogelijk.» Facilitair/ICT; door gezamenlijke processen in de exploitatie kunnen er de volgende voordelen worden behaald: o Beheer; Er zijn veel locaties van de betreffende instellingen, enkele daarvan in elkaars nabijheid. Dit biedt onder andere de mogelijkheid om bij het openen en sluiten van locaties dit gezamenlijk te doen waardoor locaties eerder open kunnen, of langer open. Ook inkoop van materialen en andere zaken die nodig zijn voor de 13

14 o o exploitatie of onderhoud kunnen via gezamenlijke inkoop goedkoper worden uitgevoerd. Communicatie en verkoop; Door gebruik te maken van één systeem om processen als ICT/ticketing, stoelen/allotment management en betalingen te organiseren kunnen kosten worden bespaard. Ook voor digitale communicatie met (potentiele) gebruikers kunnen zowel kwaliteit- als efficiency voordelen worden behaald door van één ICT infrastructuur gebruik te maken. Makelpunt maatschappelijk vastgoed; het verhuren van ruimtes van de betrokken organisatie en andere maatschappelijke organisaties kan bijdragen aan een hogere bezettingsgraad en hogere inkomsten van maatschappelijk vastgoed. In verschillende gemeenten bestaan reeds dergelijke makelpunten, bijvoorbeeld in Amersfoort: De verschillende partijen zijn van plan deze plannen verder uit te werken en ten uitvoering te brengen. Hiervoor zijn wel enkele randvoorwaarden: o o Duidelijkheid is gewenst over (financiële) toekomst van de uitvoerende Bibliotheekorganisatie, zodat er voor haar partners toekomstbestendigheid is in gemaakte afspraken en tijdsinvestering. Voor het makelpunt specifiek: Harmonisatie in huurtarieven en -voorwaarden van gemeente is gewenst, zodat er een gelijk speelveld ontstaat voor deelnemende partijen in het verhuren en inzetten voor verschillende locaties (er zijn nu grote verschillen hierin, waardoor niet altijd de beste locatie wordt ingezet). 14

15 Handreikingen voor vervolg m ^^^^^^ Tot slot een aantal handreikingen met betrekking tot het vervolg van deze adviesopdracht: 1. Vastgoed; ontwikkel strategisch vastgoedbeleid om er voor te zorgen dat een optimale benutting van het maatschappelijk vastgoed ontstaat, met zo min mogelijk leegstand, en zo veel mogelijk inkomsten. 2. Bij het ontwikkelen van een place-to-be is de selectie van een juiste horeca partner cruciaal. Kijk hierbij vooral ook hoe andere succesvolle locaties tot stand zijn gekomen, zoals in Gouda. 3. Voor de fysieke inrichting van de Bibliotheek van de toekomst geldt hetzelfde; zorg voor voldoende creativiteit om binnen de kaders het maximale effect te creëren. 4. Het faciliteren van samenwerking tussen de lokale partners van de Bibliotheek moet weliswaar intrinsiek gemotiveerd worden vanuit deze organisaties, maar de gemeente speelt hierin een belangrijke rol, met name als het gaat om financiering. Samenwerken moet lonen. 5. Samenwerkingen met PO, VO en HO verder onderzoeken; hiervoor is binnen het huidige traject nog onvoldoende ruimte en mogelijkheid geweest. BiSC zal in de loop van dit jaar de samenwerking met het hoger onderwijs op provinciaal niveau gaan onderzoeken en hiervan terugkoppeling geven. 6. Bij het afbouwen van de (recreatieve) uitleenfunctie is afstemming met gemeenten en provincie aan te bevelen zodat er geen negatieve uitwijk-effecten ontstaan. 7. Een op te stellen implementatie plan door de toekomstige Bibliotheek moet in samenhang met het provinciale stelsel plaatsvinden, gezien de wederzijdse afhankelijkheden op het gebied van ICT, collectie etc. BiSC zal hier ondersteuning aan verlenen, in overleg met betrokken partijen. 15

16 Bijlage: Wsob - uitvloeiselen In de nieuwe Wet Stelsel Openbare Bibliotheken zijn 5 functies benoemd waaraan iedere Bibliotheek invulling moet geven. In gesprekken met partners is gekeken (zie ook hoofdstuk Samenwerking en participatie) welke functies op welke wijze relevant en in samenwerking ingericht kunnen worden. Hierbij werd duidelijk dat de 5 functies niet alleen voor bibliotheken relevant zijn maar ook voor andere maatschappelijke organisaties; iedere organisatie herkent zichzelf terug in één of meer van deze functies. Zie ook in het onderstaande diagram: Artikel 5. Bibliotheekfuncties Een voor een ieder toegankelijke openbare bibliotheekvoorziening omvat in ieder geval de volgende functies, die bijdragen aan de persoonlijke ontwikkeling en verbetering van de maatschappelijke kansen van het algemene publiek: a. ter beschikking stellen van kennis en informatie; b. bieden van mogelijkheden tot ontwikkeling en educatie; c. bevorderen van lezen en het laten kennismaken met literatuur; d. organiseren van ontmoeting en debat; en e. laten kennis maken met kunst en cultuur. Theater, Bibliotheek, Welzijn, Zorg, Werk St Cultuureducatie, Scholen inkomen. Bibliotheek, Scho en laten kennis maken ter beschikking met kunsten cultuur stellen van kennis en informatie organiseren bieden van mogelijkheden tot Allen, op verschíllende domeinen/thema s ontmoeting en debat bevorderen van lezen en het ontwikkeling en educatie Theater, Bibliotheek, Welzijn, Cultuureducatie, kennismaken met literatuur Scho en Bibliotheek, Scholen Vanuit de WSOB zijn er voordelen én plichten die voortvloeien uit deelname aan het stelsel, dat in sterke mate gebaseerd is op solidariteit en wederkerigheid; collecties en infrastructuur worden gedeeld, de grotere steden dragen extra Artikel 8. Functioneren van het netwerk hieraan bij. Een deelnemer aan het netwerk als bedoeld in artikel 7: a. maakt met de andere deelnemers gebruik van een gezamenlijke catalogus van beschikbare werken; b. is onderdeel van het interbibliothecaire leenverkeer, bedoeld in artikel 15; c. voert zijn collectiebeleid overeenkomstig het gezamenlijk collectieplan, bedoeld in artikel 10; d. maakt gebruik van een op de andere deelnemers afgestemde digitale infrastructuur; e. stemt zijn administratie van leden en zijn algemene voorwaarden af op de andere deelnemers; en f. ondersteunt het onderwijs. In de Provincie Utrecht is de samenwerking ook op operationeel gebied doorgevoerd waardoor ICT, Logistiek, Marketing en rapportages bij BiSC, als 'shared service center' worden uitgevoerd. De voordelen hiervan vertalen zich naar lage kosten per inwoner voor ICT, collectie en logistiek, zie ook Financiën. Afstemming met andere gemeenten en bibliotheken over substantiële verandering in bijvoorbeeld collectieomvang of ICT zijn daarom vanuit de wet voorgeschreven. 16

17 Bijlage: Van lijn-staf naar netwerkorganisatie Een nieuwe rol van de organisatie vraagt om nieuwe competenties. Samenwerking met lokale partners, professionele dienstverlening aan onderwijs, bedrijven en particulieren; inzet van sociale media bij het opbouwen van een netwerk van vrijwilligers, gebruikers en meedenkers. Het zijn allen activiteiten die vragen om competenties die opgebouwd moeten worden, of anders moeten worden georganiseerd. De Bibliotheekorganisatie van de toekomst moet sneller kunnen reageren op kansen en ontwikkelingen. Tegelijkertijd zijn er waarschijnlijk niet meer, of zelfs minder financiële middelen. Dat betekent dat de organisatie opgebouwd moet zijn uit zelfstandige professionals, die competent zijn en competent worden gemanaged, dus korte lijnen en sturing op output. Het onderstaande diagram geeft de belangrijkste competenties weer van de basis van de Bibliotheek van de toekomst organisatie. ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ Dit model kan verder uitgebreid worden met aanvullende competenties op basis van diensten die in opdracht van de gemeente of derden worden uitgevoerd. Een flexibele schil rond de organisatie die snel kan worden op- en afgeschaald is hierin aan te bevelen. Eventueel kan hierbij worden samengewerkt met andere Bibliotheek organisaties in de provincie Utrecht. 17

18 Bijlage: Financiën Hieronder is inzichtelijk gemaakt welke kostenposten er zijn voor bibliotheken en in welke verhouding deze de begroting bepalen. Dit is gebaseerd op landelijk geaggregeerde informatie. Ook is er een overzicht van de subsidie inkomsten van bibliotheken. Hierbij zijn de inkomsten van verschillende (geanonimiseerde) bibliotheken van vergelijkbare omvang vergeleken met die van Houten. Vervolgens is ook gekeken naar welke kosten er gemaakt worden voor provinciale en landelijke diensten, zoals ICT, ebooks, logistiek etc. Benchmark kostenopbouw Bibliotheek van vandaag (landelijk): Let op; de kostenopbouw van de huidige Bibliotheek zal afwijken van de Bibliotheek van de toekomst. Er zullen meer vrijwilligers zijn, nieuwe competenties moeten worden ontwikkeld en er zal effectiever met ruimtes/vierkante meters worden gewerkt. Kostenopbouw bibliotheken landelijk ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ 3K ^^^^^^ ^^^^^Ē *» huisvesting»* personeel; vrijwilligers, externen *» personeel; in loondienst "overig»* media «admin/ict Kosten opbouw bibliotheken 2013, landelijk x huisvesting ,5 personeel; vrijwilligers, externen ,9 personeel; in loondienst ,2 ove rig ,4 media admin/ict ,5 totaal 534,5 bron: Koninklijke Bibliotheek, 2015 * De inkomsten van bibliotheken bedroegen in ,5 M EUR, waarvan 452,1 M EUR van gemeenten (bron CBS). * Belangrijkste posten zijn dus personeel in loondienst (454) en huisvesting (244). 18

19 Benchmark inkomsten/subsidies bibliotheken * Gemiddelde subsidie van gemeenten op landelijk niveau bekeken is 26,10 EUR per inwoner, incl. huisvesting, op basis van 16,8 miljoen inwoners (2013). Dit hangt overigens samen met de grootte van de gemeente, hoe groter het aantal inwoners, hoe groter het subsidiebedrag per inwoner. * Het instap niveau dat landelijk in een convenant tussen VOB, IPO en VNG is opgesteld (2010) voor kleine gemeenten is 11 EUR per inwoner, exclusief huisvesting. Bibliotheken met inwoners C Ē 35,00 C 30,00 C31 í C30 C 25,00 e 22 C 20,00 [18 Wį C 15,00 ļ 1 2 C13 " p llllllll 1 2 II Houten Houten A B C D E F Houten 800K Houten 500K A B C D E F S00K 500K Incl. huisvesting " Excl. huisvesting In de bovenstaande grafiek zijn de subsidie bedragen per inwoner, inclusief en exclusief huisvesting van bibliotheken van vergelijkbare gemeenten in de provincie Utrecht en Zuid Holland met elkaar in beeld gebracht. * Uit de grafiek blijkt dat in verhouding tot gemeente van vergelijkbare omvang Houten met EUR op een modaal bedrag zit, maar met EUR het bedrag onder het laagste niveau uitkomt. Bijdrage van bibliotheken provincie Utrecht per inwoner aan stelseltaken: Zoals in het Bouwstenen model duidelijk wordt zijn een aantal onderdelen in het Bibliotheek werk in gezamenlijkheid uitgevoerd, op provinciaal en landelijk niveau. Door deze activiteiten samen uit te voeren zijn er kosten/kwaliteitsvoordelen gerealiseerd. Zo zijn er in het land geen 160 verschillende websites meer, maar één website als een service. Er is één provinciale (en straks één landelijke) catalogus, enzovoorts. Deze activiteiten worden door bibliotheken mede gefinancierd, hieronder zijn de kosten inzichtelijk gemaakt. Provincie Utrecht/BISC: * Logistiek (tussen vestigingen en bibliotheken): 0,10 EUR per inwoner * ICT (catalogus, ledenadministratie, marketingdatabase, platform, datawarehouse): 0,50 EUR per inwoner 19

20 Landelijk/ Koninklijke Bibliotheek: * Ebooks; Vakantiebieb app, Luisterboeken app 0,48-0,75 EUR per inwoner (via uitname uit het gemeentefonds, oplopend tot 2019) * Website as a service; Nationale catalogus; geen kosten Investeringen Bibliotheek Gouda heeft een interessante ontwikkeling gedaan met de Chocoladefabriek. Deze is genomineerd voor Beste Bibliotheek van Nederland Het heeft meer werkruimtes, horeca en verkoop en minder boeken. Er is navraag gedaan bij Bibliotheek Gouda om inzicht te krijgen in de kosten van inrichting en verbouwing. Verbouwing is op de huidige locatie in het centrum van Houten niet nodig, maar er zullen wel kosten van herinrichting zijn om een vernieuwend Bibliotheek concept te implementeren. De volgende gegevens zijn hiervan bekend: * 350,- EUR per m2 inrichting, op basis van 2500 m2 * 1,9 miljoen EUR verbouwingskosten (zowel binnen als buitenzijde) * Jaarlijkse subsidie: 1,7 miljoen EUR * Jaarlijkse exploitatie: 2,2 miljoen EUR» boeken * inwoners Het investeringsplan hangt samen met een door de toekomstige Bibliotheekorganisatie op te stellen implementatieplan. Afhankelijk van keuze hierin voor locatie, vierkante meters kunnen verder inschattingen worden gemaakt voor de te verwachten investeringskosten. 20